Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 11 stycznia 2005 r.
I PZP 11/04
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczy-
szyn, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 stycznia 2005 r. sprawy z powództwa
Magdaleny K.-S. przeciwko O. Centrum Kultury i Sportu w J. o przywrócenie do
pracy, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Okręgowy-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie postanowieniem z dnia 14 września
2004 r. [...]
„Czy po dniu 2 czerwca 1996 roku "powołanie" dokonane na podstawie art. 15
ust. 1 ustawy z dnia 25 października 1991 roku o organizowaniu i prowadzeniu dzia-
łalności kulturalnej (Dz.U. Nr 114 poz. 493 z póź. zm.) stanowi, w znaczeniu o jakim
mowa w art. 68 § 1 kp., podstawę nawiązania stosunku pracy z dyrektorami instytucji
kultury, do jakich ma zastosowanie wskazana wyżej ustawa ?"
p o d j ą ł uchwałę:
Powołanie dokonane na podstawie art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 25 paź-
dziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U.
Nr 114, poz. 493 ze zm.) stanowi podstawę nawiązania stosunku pracy w rozu-
mieniu art. 68 k.p. z dyrektorami instytucji kultury.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy w Krakowie, rozpoznając apelację powódki Magdaleny K.-S.
od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Nowym Targu z dnia 17 września 2003
r., powziął poważną wątpliwość co do rozumienia prawa i postanowił przedstawić
Sądowi Najwyższemu pytanie prawne o następującej treści: „Czy po dniu 2 czerwca
1996 r. „powołanie” dokonane na podstawie art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 25 paździer-
2
nika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U. Nr 114,
poz. 493 z późn. zm.) stanowi, w znaczeniu o jakim mowa w art. 68 § 1 kp, podstawę
nawiązania stosunku pracy z dyrektorami instytucji kultury, do jakich ma zastosowa-
nie wskazana wyżej ustawa?”
Stan faktyczny, w związku z którym powstało pytanie prawne, przedstawia się
następująco. Zarząd gminy w J. w dniu 22 sierpnia 2000 r. powołał powódkę na sta-
nowisko dyrektora O. Centrum Kultury i Sportu w J. W grudniu 2001 r. Centrum Kul-
tury nadano statut, który przewidywał między innymi, że dyrektora Centrum Kultury
zatrudnia i zwalnia zarząd gminy, po zasięgnięciu opinii związków zawodowych oraz
stowarzyszeń zawodowych i twórczych działających na terenie gminy. W dniu 31
grudnia 2002 r. wójt gminy odwołał powódkę z zajmowanego stanowiska informując
równocześnie, że odwołanie to jest równoznaczne z 3-miesięcznym okresem wypo-
wiedzenia. Wójt nie zasięgał opinii stowarzyszeń zawodowych i twórczych, w szcze-
gólności Związku Artystów Plastyków. Powódka domagała się w pozwie uznania od-
wołania za niezgodne z prawem i uznania wypowiedzenia za bezskuteczne, ewentu-
alnie przywrócenia do pracy.
Wyrokiem z dnia 17 września 2003 r. Sąd Rejonowy w Nowym Targu zasądził
na rzecz powódki kwotę 7.672,50 zł tytułem odszkodowania i oddalił powództwo w
pozostałym zakresie. Oceniając zasadność powództwa Sąd Pracy stwierdził w
pierwszej kolejności, że legitymację bierną jako pracodawca powódki posiada nie
Gmina J., lecz wezwane do udziału w sprawie O. Centrum Kultury i Sportu w J.
Przepis art. 15 ust. 1 ustawy z 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadze-
niu działalności kulturalnej, stanowi, iż dyrektora instytucji kultury powołuje organi-
zator po zasięgnięciu opinii właściwych związków zawodowych działających w tej
instytucji kultury oraz stowarzyszeń zawodowych i twórczych oraz że odwołanie na-
stępuje w tym samym trybie. W konsekwencji, pozwany pracodawca przy rozwiąza-
niu stosunku pracy z powódką miał obowiązek zasięgnięcia opinii stowarzyszeń
zawodowych i twórczych działających w zatrudniającej ją instytucji kultury, jeżeli po-
wódka do nich należała. Przynależność powódki do Towarzystwa Przyjaciół O. [...]
nie rodziła przewidzianego ustawą obowiązku konsultacji, ponieważ w ocenie Sądu
Rejonowego, z treści statutu tego stowarzyszenia wynika, że nie jest to stowarzysze-
nie zawodowe skupiające osoby pracujące twórczo w dziedzinie kultury oraz że jego
cele i działania odbiegają od celów, które przyświecają stowarzyszeniom twórczym,
które określone zostały w art. 1 ust. 1 powołanej ustawy (działalność kulturalna pole-
3
ga na tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie kultury). Wynikający z art. 15 ustawy
obowiązek zasięgnięcia opinii wiązał natomiast pracodawcę powódki w związku z jej
przynależnością do Związku Polskich Artystów Plastyków Okręg Z. Związek ten po-
siada status stowarzyszenia twórczego, które grupuje osoby pracujące twórczo w
dziedzinie sztuk plastycznych, i jest on stowarzyszeniem zawodowym i twórczym w
rozumieniu powołanego art. 15 ust. 1 ustawy. Sąd Pracy stwierdził, że skoro wymogu
konsultacji nie dochowano, to naruszony został tryb postępowania określony w art.
15 ust. 1 ustawy z dnia 25 października 1991 r., co uzasadniało zastosowanie art. 45
k.p.
Jednak - mimo uchybień pracodawc -, przywrócenie powódki do pracy na po-
przednich warunkach, chociaż teoretycznie możliwe, jest niecelowe, gdyż wiązałoby
się z koniecznością zmiany obowiązującego statutu, który nie przewiduje możliwości
zatrudnienia dwóch osób na tym samym stanowisku, a w związku z tym z powsta-
niem chaosu organizacyjnego związanego ze sprawowaniem przez dwie osoby funk-
cji dyrektora. Przeciwko przywróceniu powódki do pracy przemawiał w ocenie Sądu
również „obiektywny interes pozwanego”. W konsekwencji powyższej oceny i na
podstawie art. 47 k.p. Sąd zasądził na rzecz powódki odszkodowanie za naruszenie
przepisów o rozwiązywaniu stosunku pracy. Z uwagi na „dotychczasowy stosunek
powódki do pracy oraz jej aktualną sytuację osobistą” odszkodowanie to zasądzone
zostało w kwocie wyższej niż wynagrodzenie za adekwatny do okresu zatrudnienia
powódki okres wypowiedzenia.
W apelacji od powyższego wyroku powódka zarzuciła błędną wykładnię i nie-
właściwe zastosowanie art. 45 § 1 w związku z § 2 i § 3 k.p. przez przyjęcie, że jako
pracownik podlegający ochronie przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o
pracę nie jest objęta możliwością wyboru odpowiedniego roszczenia z art. 45 § 1 k.p.
w związku z ustaleniem przez Sąd, że wypowiedzenie jej umowy o pracę narusza
przepisy o wypowiadaniu umów o pracę oraz zakwestionowała ustalenie Sądu co do
istnienia obiektywnego interesu pozwanego pracodawcy w tym, że przywrócenie po-
wódki na dotychczasowe stanowisko pracy jest niecelowe.
Powódka wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku w całości przez przywróce-
nie jej do pracy na stanowisko dyrektora O. Centrum Kultury i Sportu, przy zachowa-
niu dotychczasowych warunków pracy i płacy, zasądzenie od strony pozwanej na jej
rzecz wynagrodzenia za cały okres pozostawania bez pracy, tj. od dnia 1 kwietnia
2003 r. do dnia podjęcia pracy, w wysokości wielokrotności miesięcznego wynagro-
4
dzenia 2.557,50 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia należnego wynagrodzenia
do dnia zapłaty, pod warunkiem podjęcia przez powódkę pracy w ciągu 7 dni licząc
od daty uprawomocnienia się orzeczenia, ewentualnie uchylenie wyroku Sądu pierw-
szej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania i zasądzenie od
strony pozwanej na jej rzecz kosztów sądowych.
Pozwane O. Centrum Kultury i Sportu wniosło o oddalenie apelacji.
Rozpoznając apelację Sąd Okręgowy stwierdził, że orzeczenie Sądu Rejono-
wego oraz stanowisko pozwanych stron oparte zostały w tej sprawie na przyjęciu, że
podstawą nawiązania stosunku pracy powódki było powołanie. Rozważania Sądu
Rejonowego zdeterminował pogląd, że art. 15 ustawy z dnia 25 października 1991 r.
o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej jest, w sensie o jakim mowa w
art. 68 k.p., przepisem odrębnym, określającym podstawę nawiązywania stosunków
pracy z dyrektorami instytucji kultury, do jakich stosuje się ustawę. Mimo że zarówno
Sąd pierwszej instancji, jak i powódka oparli swe stanowisko o treść wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 21 marca 1997 r., I PKN 65/97, zasadność tego rodzaju stano-
wiska wzbudza jednak poważne wątpliwości prawne. Wątpliwości te mają uzasad-
nienie w następujących okolicznościach:
Po nowelizacji, dokonanej ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy
Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.), art. 68
§ 1 k.p. otrzymał następujące brzmienie: „Stosunek pracy nawiązuje się na podsta-
wie powołania w przypadkach określonych w odrębnych przepisach albo w przepi-
sach wydanych na podstawie art. 298”. Z przepisu wynika więc, że na gruncie prawa
polskiego nawiązanie stosunku pracy „na podstawie powołania” może mieć miejsce
tylko w dwóch sytuacjach: gdy możliwość nawiązania stosunku pracy na podstawie
powołania przewidują wyraźnie „odrębne przepisy”, albo gdy możliwość taka dopusz-
czona została w przepisach rozporządzenia Rady Ministrów wydanego na podstawie
upoważnienia ustawowego wynikającego z art. 298 k.p. (taki pogląd prawny wyrażo-
ny został także w wyroku Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 2003 r., I PK 92/02
(OSNP 2004 nr 15, poz. 261). Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 21 lu-
tego 2003 r., III PZP 19/02 (OSNP 2003 nr 14, poz. 329) „nadanie przepisowi art. 68
§ 1 k.p. nowego brzmienia w wyniku nowelizacji Kodeksu pracy ustawą z dnia 2 lute-
go 1996 r. upoważnia do wyrażenia poglądu, iż zamiarem ustawodawcy było ograni-
czenie sytuacji, w których nawiązanie stosunku pracy następuje w sposób inny niż
umowny, tj. na podstawie powołania, względnie mianowania. Nawiązanie stosunku
5
pracy w trybie powołania zostało ograniczone do przypadków ściśle określonych w
odrębnych przepisach. O istnieniu takiej intencji ustawodawcy świadczy zarówno
treść znowelizowanego art. 68 § 1 k.p., jak również wola ustawodawcy wyrażona w
art. 8 ustawy nowelizującej. Zgodnie z tym ostatnim przepisem stosunki pracy z pra-
cownikami zatrudnionymi na podstawie powołania na stanowiskach niewymienionych
w odrębnych przepisach, o których jest mowa w art. 68 § 1 k.p., przekształciły się z
dniem wejścia w życie ustawy, w stosunki pracy na podstawie umowy o pracę.
Oznacza to, że przepis art. 68 § 1 k.p., od chwili nowelizacji, nie ma już samoistnej
treści normatywnej, gdyż nie określa stanowisk, na których zatrudnienie następuje w
trybie powołania”. Taka interpretacja art. 68 k.p. znalazła swój wyraz w orzeczeniu
Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2000 r., I PKN 62/00 (OSNAPiUS 2002 nr 14,
poz. 328).
Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej w brzmieniu
obowiązującym w okresie od 2 czerwca 1996 r. do 1 stycznia 2004 r., a więc zarów-
no w dacie powołania powódki uchwałą Gminy J. z dnia 22 sierpnia 2000 r. i wręcze-
nia jej przez wójta gminy aktu powołania na dyrektora gminnej instytucji kultury (12
października 2000 r.), jaki i w dacie w jakiej otrzymała ona od wójta zakwestionowa-
ne pozwem odwołanie z 27 grudnia 2002 r., nie zawierała (i nie zawiera nadal) prze-
pisu o znaczeniu normatywnym, o jakim mowa w art. 68 k.p. Art. 15 ust. 1 ustawy z
dnia 25 października 1991 r. stanowi, że „dyrektora instytucji kultury powołuje organi-
zator na czas określony lub nie określony, po zasięgnięciu opinii właściwych związ-
ków zawodowych działających w tej instytucji kultury oraz stowarzyszeń zawodowych
i twórczych” oraz że „odwołanie następuje w tym samym trybie”. Ani w tym przepisie,
ani w żadnym innym przepisie ustawy nie stwierdzono, że powołanie dyrektora na
stanowisko oznacza nawiązanie z osobą powołaną, stosunku pracy lub że powołany
dyrektor instytucji kultury pozostawać musi w stosunku pracy z taką instytucją. Roz-
strzygnięcie kwestii, czy art. 15 ust. 1 ustawy jest „przepisem odrębnym” w sensie o
jakim mowa w art. 68 § 1 k.p., ma dla orzekania o roszczeniach osoby zatrudnionej w
ramach stosunku pracy na stanowisku jakie zajmowała powódka, a w konsekwencji
także dla oceny prawnomaterialnych zarzutów apelacji, znaczenie podstawowe.
Gdyby bowiem ocenę kwestii charakteru wskazanego wyżej przepisu rozstrzygnąć
na korzyść stanowiska, iż jest on „przepisem odrębnym” ze skutkami z art. 68 § 1
k.p., to zakres roszczeń pracowniczych wywiedzionych przez odwołanego ze stano-
wiska dyrektora instytucji kultury z art. 45 k.p., powinien zostać ograniczony zgodnie
6
z dyspozycją art. 69 k.p. Przy stanowisku przeciwnym natomiast ograniczenia te nie
miałyby zastosowania, a akt powołania i odwołania osoby zatrudnionej w ramach
stosunku pracy na stanowisku dyrektora instytucji kultury, należałoby traktować jako
przesłankę warunkującą możliwość powierzenia tego stanowiska w ramach stosunku
pracy, a nie jako czynności prowadzące odpowiednio do nawiązania lub rozwiązania
stosunku pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dokonana ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. nowelizacja Kodeksu pracy objęła
również art. 68 Kodeksu. Przed nowelizacją przepis ten przewidywał, że nawiązanie
stosunku pracy z kierownikiem zakładu pracy i jego zastępcą następuje na podstawie
powołania przez właściwy organ. Po nowelizacji uzyskał on brzmienie, że stosunek
pracy nawiązuje się na podstawie powołania w przypadkach określonych w odręb-
nych przepisach albo w przepisach wydanych na podstawie art. 298 k.p. Stanowiło to
jednoznaczne ograniczenie zakresu zatrudniania pracowników na podstawie powo-
łania. Zarówno piśmiennictwo prawa pracy, jak i judykatura stoją na stanowisku, że
interpretacja art. 68 k.p. musi mieć charakter ścisły, jako przepisu wprowadzającego
szczególną podstawę nawiązania stosunku pracy, odrębną od powszechnego spo-
sobu, którym jest zatrudnianie na podstawie umowy o pracę. Za ścisłą interpretacją
art. 68 k.p. przemawia również wzgląd na stabilizację zatrudnienia, które w przypad-
ku powołania doznaje istotnego osłabienia. W szczególności pracownik zatrudniony
na podstawie powołania może być w każdym czasie - niezwłocznie lub w określonym
terminie - odwołany ze stanowiska przez organ, który go powołał (art. 70 § 1 k.p.).
W przepisach prawa termin „powołanie” występuje w różnym znaczeniu. W
niektórych wypadkach powołanie może prowadzić wyłącznie do powierzenia stano-
wiska (funkcji) bez nawiązywania stosunku pracy. Na przykład powierzenie funkcji
dyrektora szkoły nauczycielowi mianowanemu lub dyplomowanemu nie prowadzi do
nawiązania stosunku pracy z powołania, a jedynie do przekształcenia dotychczaso-
wego stosunku pracy z nominacji w jakim pozostawał z daną szkołą nauczyciel przed
podjęciem funkcji dyrektora. W innych przypadkach w przepisach prawa używa się
pojęcia „powołanie” w znaczeniu czysto technicznym, jako powierzenie stanowiska,
chociaż podstawą zatrudnienia była umowa o pracę. W związku z powołaniem usta-
wodawca niejednokrotnie wyraźnie wskazuje, że dana osoba pozostaje w stosunku
7
pracy, jak np. w art. 39 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach pań-
stwowych w odniesieniu do dyrektora przedsiębiorstwa państwowego (jednolity tekst:
Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm.). Rozpoznawane zagadnienie prawne wynikło
na tle regulacji prawnej, w związku z którą ustawodawca poza wskazaniem, że dy-
rektora instytucji kultury powołuje organizator na czas określony lub nieokreślony
(art. 15 ust. 1 ustawy), nie stwierdził wyraźnie jaki charakter ma zatrudnienie dyrekto-
ra tej instytucji. Należy przyjąć, że w razie wątpliwości odnośnie do charakteru za-
trudnienia ich rozstrzygnięcie musi uwzględniać szerszy kontekst danej regulacji
prawnej. Jeśli np. w stosunku do pracowników mianowanych w odniesieniu do nie-
których kwestii ich zatrudnienia ustawodawca używa terminu „powołanie”, trudno
byłoby przyjmować istnienie w tych przypadkach powołania w rozumieniu art. 68 k.p.
Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie orzekającym, na gruncie ustawy z dnia 25
października 1991 r. o organizacji i prowadzeniu działalności kulturalnej należy przy-
jąć, że powołanie dyrektora instytucji kultury, o którym mowa w art. 15 tej ustawy,
oznacza powołanie na stanowisko w rozumieniu art. 68 k.p. Przemawiają za tym na-
stępujące argumenty:
W pierwszym rzędzie należy podkreślić, że ustawa nie przewiduje żadnej innej
podstawy dla zajmowania stanowiska dyrektora instytucji kultury. Równocześnie na-
leży mieć na uwadze, że zgodnie z art. 17 tej ustawy dyrektor instytucji kultury zarzą-
dza instytucją i reprezentuje ją na zewnątrz. Nie może budzić wątpliwości, że zarzą-
dzanie instytucją kultury oznacza zarządzanie całą tą instytucją w rozumieniu jej sub-
stratu materialnego, organizacyjnego oraz kierowania zatrudnionymi w tej instytucji
ludźmi (pracownikami), które angażują czas i siły dyrektora instytucji kultury - praco-
dawcy. W tych warunkach trudno byłoby przyjąć, że powołanie dyrektora instytucji
kultury oznacza jedynie powierzenie funkcji, zwłaszcza w sytuacji, kiedy przepisy
powołanej ustawy nie przewidują innej formy prawnej zatrudnienia niż powołanie na
stanowisko.
Dla interpretacji przepisów ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności
kulturalnej w zakresie wiążącym się z pytaniem prawnym pewne znaczenie posiada
okoliczność, że w wydanym na podstawie art. 31 ustawy rozporządzeniu z dnia 31
marca 1992 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników niektórych instytucji
kultury (Dz.U. Nr 35, poz. 151 ze zm.) w załączniku nr 1, zawierającym tabele zasze-
regowania stanowisk pracy, w części zatytułowanej „Pracownicy artystyczni” pod
poz. 1 zostało wymienione stanowisko dyrektora naczelnego i artystycznego. Wy-
8
mienione rozporządzenie stosuje się wprawdzie do pracowników zatrudnionych w
instytucjach kultury prowadzących działalność kulturalną w formie teatru, opery, ope-
retki, filharmonii, orkiestry oraz estrady i zespołu pieśni i tańca, to jednak również w
tych instytucjach zatrudnienie dyrektora następuje na podstawie powołania. W końcu
należy wskazać, że sytuacja prawna dyrektora instytucji kultury była rozważana
przez Sąd Najwyższy w kontekście przepisu art. 15 ustawy przewidującego, że od-
wołanie dyrektora instytucji kultury następuje po zasięgnięciu opinii właściwych
związków zawodowych działających w tej instytucji kultury oraz stowarzyszeń zawo-
dowych i twórczych. W wyroku z dnia 31 marca 1997 r., I PKN 65/97 (OSNAPiUS
1998 nr 1, poz. 6), Sąd Najwyższy stwierdził, że z przewidzianego w art. 15 obowiąz-
ku zasięgnięcia opinii wynika odstępstwo od wprowadzonego w art. 69 k.p. wyjątku i
konieczności odpowiedniego zastosowania przepisu art. 45 k.p. Sąd Najwyższy nie
rozważał charakteru prawnego zatrudnienia dyrektora instytucji kultury, przyjął jed-
nak, że jest to zatrudnienie na podstawie powołania w rozumieniu art. 68 k.p.
Z przytoczonych motywów należało udzielić odpowiedzi jak w sentencji
uchwały.
========================================