Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 6 grudnia 2005 r., III CZP 90/05
Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Antoni Górski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Pawła P. przeciwko Skarbowi
Państwa – Wojewodzie K.-P. w B. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym i ustalenie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 24 listopada 2005 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Bydgoszczy postanowieniem z dnia 29
czerwca 2005 r.:
"Czy nierozdysponowanie nieruchomości ziemskiej przejętej na cele reformy
rolnej na podstawie art. 2 ust. 1 pkt e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (jedn.
tekst: Dz.U. z 1945 r. Nr 3 poz.13) ex lege na rzecz Skarbu Państwa na cele
reformy rolnej zgodnie z art. 1 ust. 2 w/w dekretu i pozostawienie jej do chwili
obecnej we własności i władaniu Skarbu Państwa, stanowi wystarczającą
przesłankę ustalenia w procesie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym, iż wpisanym właścicielem nieruchomości w miejsce
Skarbu Państwa winien być następca prawny właściciela, któremu nieruchomość
odebrano?"
podjął uchwałę:
Nierozdysponowanie nieruchomości ziemskiej, nabytej przez Skarb
Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 pkt e dekretu Polskiego Komitetu
Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu
reformy rolnej (jedn. tekst: Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm.), na cele
wskazane w art. 1 ust. 2 dekretu, nie stanowi wystarczającej przesłanki
uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez
wpisanie w dziale II spadkobiercy byłego właściciela tej nieruchomości w
miejsce Skarbu Państwa.
Uzasadnienie
Powód jest spadkobiercą byłego właściciela nieruchomości ziemskiej S. o
pow. 641,049 ha, położonej w gminie G.-D., której własność przeszła na Skarb
Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 pkt e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (jedn.
tekst: Dz.U. z 1945 r., Nr 3, poz. 13 – dalej: „dekret”). Domagał się ustalenia
nieistnienia przejścia z mocy prawa własności nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa oraz usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości,
ujawnionym w księdze wieczystej oznaczonej S. lit. S – 16, a rzeczywistym stanem
prawnym przez wpisanie siebie jako jej właściciela w miejsce wpisanego obecnie
Skarbu Państwa.
Sąd Rejonowy w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 22 grudnia 2004 r. oddalił
powództwo, a rozpoznający apelację powoda od tego orzeczenia Sąd Okręgowy
uznał, że w sprawie występuje zagadnienie prawne, które sformułował w
postanowieniu o przedstawieniu go do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawowym przepisem, który wyznaczał przedmiotowy zakres reformy
rolnej, jest art. 2 dekretu. Zgodnie z ust. 1 lit. e tego przepisu, który miał
zastosowanie także do nieruchomości S., na cele reformy rolnej przeznaczone
zostały m.in. nieruchomości ziemskie stanowiące własność albo współwłasność
osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekraczał bądź 100 ha
powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw
poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekraczał 100 ha
powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych w tej powierzchni.
Przepis art. 2 ust. 1 stanowił przy tym, że wszystkie wymienione w nim
nieruchomości przechodzą bezzwłocznie, bez żadnego wynagrodzenia w całości,
na własność Skarbu Państwa z przeznaczeniem na cele, wskazane w art. 1, część
druga.
W orzecznictwie panuje zgoda, że niezależnie od zastrzeżeń, jakie budzi
kwestia legalności Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, wydawane przez
niego dekrety stworzyły stan rzeczy w istocie nieodwracalny, zarówno w wymiarze
faktycznym, jak i prawnym, którego skutki, wobec milczenia współczesnego
ustawodawcy, należy przyjąć do wiadomości (zasada efektywności). Konsekwencją
takiego stanowiska jest stwierdzenie, że przejście własności nieruchomości
ziemskich, przeznaczonych na cele reformy rolnej, następowało na rzecz Skarbu
Państwa ex lege, gdyż zarówno w samym dekrecie, jak i w przepisach z nim
związanych nie ma postanowień, które uzasadniałyby inne stanowisko, np. takie, że
przejście własności uzależniono od jakichś aktów stosowania prawa, które miałyby
konstytutywny charakter „przejęcia” własności, bądź odraczających w czasie skutek
wyrażony w art. 2 dekretu (por. m.in. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia
28 listopada 2001 r. SK 5/01, OTK Zb.Urz. 2001, nr 8, poz. 266; z dnia 16 kwietnia
1996 r. W 15/95, OTK Zb.Urz. 1996, nr 2, poz. 13 oraz z dnia 24 października
2001 r., SK 22/01, OTK Zb.Urz. 2001, nr 7, poz. 216; postanowienie Kolegium
Kompetencyjnego przy Sądzie Najwyższym z dnia 6 listopada 1997 r., III KKO 7/97,
OSNAPUS 1998, nr 18, poz. 554; wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25 marca
1999 r., III RN 165/98, OSNAPUS 2000, nr 3, poz. 90 oraz z dnia 13 lutego 2003 r.
III CKN 1492/00, "Biuletyn SN" 2003, nr 7, poz. 12).
Cele reformy rolnej określone zostały w art. 1 ust. 2 dekretu. Zgodnie z tym
przepisem, przeprowadzenie reformy rolnej obejmowało upełnorolnienie
istniejących gospodarstw karłowatych, małorolnych i średniorolnych, tworzenie
nowych samodzielnych gospodarstw rolnych dla bezrobotnych, robotników i
pracowników rolnych oraz drobnych dzierżawców, tworzenie w pobliżu miast i
ośrodków przemysłowych gospodarstw dla produkcji ogrodniczo-warzywniczej,
zarezerwowanie odpowiednich terenów dla szkół oraz poddanych zarządowi
państwowemu lub samorządowemu ośrodków dla podniesienia kultury rolnej,
wytwórczości nasiennej, hodowlanej oraz przemysłu rolnego, a także
zarezerwowanie odpowiednich terenów pod rozbudowę miast, kolonii
mieszkaniowych, ogródków działkowych oraz terenów na potrzeby wojskowe,
komunikacji publicznej lub melioracji.
Z treści powołanych przepisów wypływa wniosek, że bezpośrednim celem
dekretu nie była nacjonalizacja ziemi, w sensie zatrzymania i zagospodarowania jej
przez Państwo, na podobieństwo nacjonalizacji przemysłu przeprowadzonej na
podstawie ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa
podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. Nr 3, poz. 17, ze zm.), lecz
odjęcie własności dotychczasowym właścicielom i przekazanie jej innym
podmiotom, wskazanym w dekrecie, wedle zasad ówcześnie obowiązującej
aksjologii urzędowej. Powstaje w związku z tym problem, co się dzieje, jeżeli
Państwo nie rozdysponowało ziemi na żaden z celów wymienionych w art. 1 ust. 2
dekretu, lecz – jak to się stało w niniejszej sprawie – zatrzymało ją we władaniu do
dzisiejszego dnia. W przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu
zagadnieniu prawnym chodzi w szczególności o to, czy były właściciel lub jego
następca prawny może skutecznie zakwestionować taki stan rzeczy na drodze
sądowej i z tej tylko przyczyny domagać się uzgodnienia treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie figurującego w niej jako
właściciela Skarbu Państwa, a wpisania w jego miejsce siebie.
Na tak postawione pytanie, stanowiące istotę rozpoznawanego zagadnienia
prawnego, należy udzielić odpowiedzi przeczącej.
Przede wszystkim trzeba zauważyć, że żaden z obowiązujących przepisów
prawa nie przewiduje wprost, aby skutkiem nierozdysponowania przez Skarb
Państwa nieruchomości ziemskich, nabytych ex lege na podstawie dekretu, było
powstanie po stronie byłego właściciela lub jego następcy roszczenia o zwrot lub o
ponowne ujawnienie w księdze wieczystej prawa własności do tego gruntu.
Bezpodstawne jest też stosowanie analogiae legis do konstrukcji roszczenia o zwrot
wywłaszczonej nieruchomości, która stała się zbędna na cele przewidziane w
decyzji wywłaszczeniowej, przysługującego wywłaszczonemu właścicielowi na
podstawie art. 136 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.). Sugestii
Sądu Okręgowego, że na dopuszczalność zastosowania takiej analogii może
wskazywać powołany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2003 r. III CKN
1492/00, nie można podzielić, gdyż w tamtej sprawie chodziło o sytuację, w której
nieruchomość nie podlegała przepisom dekretu. (...)
Nie da się też wywieść pozytywnej odpowiedzi na postawione przez Sąd
Okręgowy pytanie z art. 216 powołanej ustawy. Wprawdzie wynika z niego
upoważnienie do odpowiedniego stosowania przepisów ustawy, zawartych w jej
rozdziale 6 dziale III (w tym art. 136), do wyszczególnionych w niej aktów prawnych,
na mocy których pozbawiono w przeszłości właścicieli prawa własności, ale wśród
tych aktów nie został wymieniony dekret o reformie rolnej. Trybunał Konstytucyjny w
wyroku z dnia 24 października 2001 r. SK 22/01 (OTK Zb.Urz. 2001, nr 7, poz. 216)
uznał zaś, że pominięcie w art. 216 ustawy dekretu o reformie rolnej pozostaje w
zgodzie z art. 32 i art. 64 ust. 2 w związku z art. 2 Konstytucji, co wyklucza
ewentualność zastosowania w tej mierze przez sądy wykładni rozszerzającej.
Podkreślił przy tym, że akceptuje wypracowaną w orzecznictwie sądowym
wykładnię, iż wyliczenie aktów prawnych w art. 216 ustawy ma charakter
wyczerpujący, co nie dopuszcza stosowania analogii. W tym kontekście należy
zauważyć, że nowelizacja tego przepisu, dokonana ustawą z dnia 28 listopada
2003 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz o zmianie
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r. Nr 141, poz. 1492), polegająca na
rozszerzeniu katalogu aktów prawnych, do których ma odpowiednie zastosowania
rozdział 6 działu III ustawy o gospodarce nieruchomościami, nie objęła dekretu.
Należy przyjąć, że w ten sposób ustawodawca opowiedział się za wyłączeniem
stosowania przewidzianego tam mechanizmu prawnego do przepisów dekretu o
reformie rolnej. Prowadzi to do wniosku, że de lege lata samo nierozdysponowanie
na cele wskazane w art. 1 ust. 2 dekretu o reformie rolnej nieruchomości ziemskiej,
nabytej przez Skarb Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 pkt e dekretu, nie stanowi
wystarczającej przesłanki dokonania uzgodnienia treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym, przez wpisanie w dziale II w miejsce Skarbu
Państwa, spadkobiercy byłego właściciela tej nieruchomości. Mówiąc inaczej, z
powodu braku w obowiązującym ustawodawstwie mechanizmu powrotu ex lege
prawa własności nieruchomości ziemskiej, podlegającej przepisom dekretu o
reformie rolnej, do jej pierwotnego właściciela, nie ma też możliwości dokonania z
mocy samego prawa uzgodnienia na jego rzecz treści księgi wieczystej.
W doktrynie i w orzecznictwie podkreśla się trafnie, że sytuacje, w których podstawą
wpisu może być wprost przepis ustawy, bez potrzeby urzędowego poświadczenia
nabycia prawa, stanowią wyjątek od zasady wyrażonej w art. 31 ust. 2 ustawy z
dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r.
Nr 110, poz. 1189 ze zm.), zgodnie z która wpis potrzebny do usunięcia
niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
może nastąpić, gdy niezgodność będzie wykazana orzeczeniem sądu lub innymi
odpowiednimi dokumentami (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca
2001 r., III CZP 16/01, OSNC 2002, nr 2, poz. 4, postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1092/00, OSNC 2003, nr 9, poz. 122 i z dnia 24
czerwca 1997 r., II CKN 216/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 7 oraz uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 9 lipca 1993 r., III CZP 91/93, OSNCP 1994, nr 2, poz. 29).
W tej sytuacji, skoro jest bezsporne, że Skarb Państwa stał się ex lege
właścicielem przedmiotowej nieruchomości, to stosownie do zasady wyrażonej w
art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn.
tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej "u.k.w.h."), niezgodność
wpisania jego uprawnienia z rzeczywistym stanem prawnym musi być wykazana
orzeczeniem sądu lub innymi dokumentami. Pozostaje kwestią otwartą, czy
wskazana w tym przepisie podstawa uzgodnienia treści księgi wieczystej może
zostać stworzona na skutek ewentualnej kontroli wykonania dekretu o reformie
rolnej, przeprowadzonej in concreto przez sąd. Nie ulega wątpliwości, że obecnie
przekazanie przez Skarb Państwa nieruchomości na cele reformy rolnej
wymienione w art. 1 ust. 2 dekretu jest niemożliwe, jak bowiem wyjaśnił Trybunał
Konstytucyjny w orzeczeniach z dnia 16 kwietnia 1996 r., W 15/95 i z dnia 28
listopada 2001 r., SK 5/01, przepis art. 2 ust. 1 lit. e dekretu wyczerpał swoją moc
prawną wraz z przejściem określonych w nim nieruchomości ziemskich na rzecz
Skarbu Państwa i nie mógł być później stosowany. Płynie stąd wniosek, że Skarb
Państwa zatrzymał we władaniu nieruchomość, którą władać nie powinien. Wydaje
się, że w tym stanie rzeczy nie można wykluczyć rozważenia możliwości
konstruowania przez byłego właściciela lub jego spadkobiercę roszczenia do
Skarbu Państwa o powrotne przeniesienie własności takiej nieruchomości,
realizowanego za pomocą mechanizmu prawnego przewidzianego w art. 64 k.c. w
związku z art. 1047 k.p.c. Dopiero uzyskany ewentualnie tą drogą dokument lub
orzeczenie, mógłby być podstawą wpisu prawa własności zgodnie z art. 31 ust. 2
u.k.w.h.
Z podanych wyżej przyczyn orzeczono, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).