Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 13 lipca 2006 r., III CZP 33/06
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Jacek Gudowski
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski
Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 13 lipca
2006 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, po
rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika Praw
Obywatelskich we wniosku z dnia 28 marca 2006 r.:
"Czy wynikające z art. 219 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo
spółdzielcze (Dz.U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym
do dnia 24 kwietnia 2001 r., roszczenie członka spółdzielni mieszkaniowej o
przekształcenie przysługującego mu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
w spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu podlega dziedziczeniu przez
spadkobierców?"
podjął uchwałę:
Roszczenie członka spółdzielni mieszkaniowej o przekształcenie
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu, wynikające z art. 219 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. –
Prawo spółdzielcze (Dz.U. Nr 30, poz. 210 ze zm.; jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr
54, poz. 288 ze zm.), podlegało dziedziczeniu, jeżeli nie było osób
uprawnionych na podstawie art. 221 § 1 tej ustawy.
Uzasadnienie
Zagadnienie prawne, przedstawione przez Rzecznika Praw Obywatelskich,
dotyczy stanu prawnego, który obowiązywał do dnia 24 kwietnia 2001 r. i
sprowadza się do tego, czy podlegało dziedziczeniu roszczenie wynikające z art.
219 § 1 (Dz.U. Nr 30, poz. 210 ze zm.; jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288
ze zm. – dalej: "Pr.spółdz."). Rzecznik wskazał na rozbieżności występujące w tym
względzie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, a także w piśmiennictwie. Jego
zdaniem, określone w art. 219 § 1 Pr.spółdz. uprawnienie członka spółdzielni do
przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w prawo
własnościowe było ściśle związane z lokatorskim prawem do lokalu, gdyż bez niego
nie mogłoby powstać. Skoro zaś prawo lokatorskie, jako niezbywalne i
niepodlegające dziedziczeniu ani egzekucji, wygasało z chwilą śmierci członka, to
również uprawnienie do przekształcenia prawa musiało wygasnąć w tej samej
chwili. Rzecznik przychylił się do poglądu wyrażonego w piśmiennictwie, że
absurdalna byłaby sytuacja, w której spadkobiercy przysługiwałoby roszczenie o
przekształcenie prawa już nieistniejącego. Odmienna interpretacja oznaczałaby
również, że ustanie członkostwa w spółdzielni nie prowadziło do wygaśnięcia
roszczenia o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, a w
rezultacie roszczenie to przysługiwałoby nadal także w wypadku utraty członkostwa
w spółdzielni z innych przyczyn niż śmierć członka (np. w wyniku wykluczenia).
Rzecznik podkreślił ponadto, że ustawodawca przyznał w art. 221 Pr.spółdz.
określone roszczenia na rzecz osób bliskich zmarłego członka, któremu
przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu. Uregulowanie to było
podyktowane ważnymi względami społecznymi i zmierzało do zapewnienia ochrony
osobom bliskim zmarłego przed pogorszeniem się ich sytuacji mieszkaniowej w
wyniku śmierci członka spółdzielni. Wzgląd na potrzebę ochrony osób bliskich
przemawiał za odrzuceniem możliwości dziedziczenia roszczenia o przekształcenie
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w prawo własnościowe, gdyż
dziedziczność tego roszczenia mogła prowadzić w konsekwencji do niemożności
zrealizowania roszczenia przyznanego osobom bliskim zmarłego. Brak należytej
ochrony roszczeń przysługujących osobom bliskim byłby niezgodny z art. 64
Konstytucji gwarantującym ochronę praw majątkowych, w związku z czym Rzecznik
odwołał się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 czerwca 2001 r.,
K 23/00.
Prokurator Prokuratury Krajowej przedstawił propozycję udzielenia
następującej odpowiedzi na przedstawione wyżej zagadnienie prawne: „Wynikające
z art. 219 § 1 Pr.spółdz. uprawnienie członka spółdzielni mieszkaniowej o
przekształcenie przysługującego mu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
w spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu – nie jest dziedziczne.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Ustawa z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz.U. Nr
12, poz. 61 ze zm.) nie zawierała regulacji prawnej w zakresie przekształcenia
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego w prawo własnościowe.
Jednakże na podstawie zasady statutowej, sformułowanej w załączniku do uchwały
nr 6 Rady Centralnego Związku Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego z dnia
10 kwietnia 1972 r. ("Informacje i Komunikaty CZSBM" 1972, nr 7-8, poz. 24),
członek spółdzielni mógł żądać zmiany przysługującego mu spółdzielczego prawa
do lokalu mieszkalnego typu lokatorskiego w takie prawo typu własnościowego.
Wszystkie spółdzielnie mieszkaniowe lokatorsko-własnościowe były obowiązane
wprowadzić taką regulację w swoich statutach (art. 3 § 3 ustawy o spółdzielniach i
ich związkach). Nie było to wówczas przekształcenie prawa w ścisłym znaczeniu,
ponieważ spółdzielnia, realizując stosowny wniosek zgłoszony przez członka,
dokonywała na jego rzecz nowego przydziału tego samego lokalu na zasadach
prawa typu własnościowego, a spółdzielcze prawo do lokalu typu lokatorskiego
wygasało.
Instytucja przekształcenia lokatorskiego prawa do lokalu w prawo
własnościowe została wyraźnie uregulowana w przepisach ustawy z dnia 16
września 1982 r. – Prawo spółdzielcze, która weszła w życie z dniem 1 stycznia
1983 r. Zgodnie z art. 219 § 1 Pr.spółdz., „Na pisemne żądanie członka i po
wniesieniu przez niego wkładu budowlanego na zasadach określonych w art. 226
spółdzielnia obowiązana jest, w terminie określonym w statucie, dokonać
przekształcenia przysługującego mu prawa na własnościowe prawo do lokalu.
Oświadczenie spółdzielni powinno być pod nieważnością złożone w formie
pisemnej.” Przepisy art. 219 Pr.spółdz. zostały zmienione przez ustawę z dnia 7
lipca 1994 r. o zmianie ustawy – Prawo spółdzielcze oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz.U. Nr 90, poz. 419), która weszła w życie z dniem 26 września 1994 r.
Artykuł 219 § 1 Pr.spółdz. otrzymał wówczas następujące brzmienie: „Na pisemne
żądanie członka spółdzielnia obowiązana jest, w terminie określonym w statucie,
dokonać przekształcenia przysługującego członkowi prawa na własnościowe prawo
do lokalu. Oświadczenie spółdzielni powinno być pod rygorem nieważności złożone
w formie pisemnej.” Zgodnie z dodanym przez wymienioną ustawę art. 219 § 1a
Pr.spółdz., „Wraz z przekształceniem uprawnień, o których mowa w § 1, członek
jest obowiązany w terminie określonym przez spółdzielnię wnieść wkład budowlany
w wysokości odpowiadającej równowartości lokalu ustalonej w sposób przewidziany
w art. 229 § 1. Na poczet wymaganego wkładu budowlanego zalicza się wkład
mieszkaniowy członka przeliczony w sposób przewidziany w art. 218 § 4.
Szczegółowe zasady rozliczeń z tytułu przekształcenia uprawnień lokatorskich na
własnościowe określa statut spółdzielni.”
Artykuł 219 Pr.spółdz. został uchylony przez art. 29 pkt 11 ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 27 ze
zm.; jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm. – dalej: "u.s.m."), która
weszła w życie z dniem 24 kwietnia 2001 r. Od tego dnia nie było w obowiązującym
prawie regulacji dotyczącej przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu mieszkalnego w prawo własnościowe, zgodnie natomiast z art. 12 u.s.m.
spółdzielnia mieszkaniowa została zobowiązana do zawarcia umowy przeniesienia
własności lokalu mieszkalnego z członkiem, któremu przysługuje spółdzielcze
lokatorskie prawo do lokalu. Warunków finansowych zawarcia takiej umowy
dotyczył ponadto art. 46 ust. 1 u.s.m., zamieszczony wśród przepisów
przejściowych i końcowych ustawy, który jednak w wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 29 maja 2001 r., K 5/01 (OTK-A Zb.Urz. 2001, nr 4, poz. 87)
został uznany za niezgodny z art. 64 w związku z art. 21 Konstytucji.
Instytucja przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
mieszkalnego w prawo własnościowe została przywrócona w art. 111
u.s.m.,
dodanym przez ustawę z dnia 19 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach
mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 2058 ze zm.),
która weszła w życie z dniem 15 stycznia 2003 r. Na mocy tej samej ustawy został
dodany art. 481
ust. 1 u.s.m. w brzmieniu: „Po śmierci członka spółdzielni, który
wystąpił z żądaniem przeniesienia własności lokalu określonym w art. 12, jeżeli brak
jest osób uprawnionych, o których mowa w art. 15 ust. 2, jego spadkobiercy mogą
żądać przeniesienia na nich własności lokalu, nawet jeżeli żaden z nich nie jest
członkiem spółdzielni. W tym przypadku nie stosuje się art. 11 ust. 2 oraz uznaje
się, że wniosek o przeniesienie własności lokalu został złożony w dniu pierwszego
wystąpienia z żądaniem przez członka spółdzielni.”. Przepis ten przewiduje
warunkowe dziedziczenie ekspektatywy odrębnej własności lokalu przysługującej
członkowi będącemu podmiotem spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
mieszkalnego. Nie ma jednak w ustawie analogicznego przepisu, który dotyczyłby
dziedziczenia roszczenia o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu mieszkalnego w prawo własnościowe.
Jak wspomniano, zagadnienie prawne przedstawione przez Rzecznika Praw
Obywatelskich odnosi się do wykładni art. 219 § 1 Pr.spółdz., który obowiązywał do
dnia 24 kwietnia 2001 r. Sformułowanie tego zagadnienia, w tym zwłaszcza
wskazanie w nim na tekst jednolity ustawy z 1995 r., mogłoby oznaczać, że odnosi
się ono wyłącznie do stanu prawnego obowiązującego po nowelizacji art. 19
Pr.spółdz. przez ustawę z dnia 7 lipca 1994 r. o zmianie ustawy – Prawo
spółdzielcze oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 90, poz. 419). Z
uzasadnienia wniosku Rzecznika zdaje się jednak wynikać, że zakresem tego
wniosku jest objęte zarówno pierwotne brzmienie art. 219 § 1 Pr.spółdz., jak też
brzmienie późniejsze, nadane temu przepisowi przez ustawę z dnia 7 lipca 1994 r.
Należy w związku z tym podkreślić, że zmiana rozważanego przepisu polegała na
tym, iż po jego nowelizacji wniesienie przez członka spółdzielni wkładu
budowlanego nie było już przesłanką przekształcenia lokatorskiego prawa do lokalu
w prawo własnościowe, ale następowało w terminie określonym w statucie, zgodnie
z art. 219 § 1a Pr.spółdz., dodanym przez ustawę z dnia 7 lipca 1994 r. Okoliczność
ta oczywiście musi być uwzględniona przy określaniu chwili, w której powstawało
roszczenie o przekształcenie prawa.
2. W wyroku z dnia 27 kwietnia 1983 r., I CR 432/82 (OSPiKA 1984, nr 12,
poz. 249), Sąd Najwyższy stwierdził, że w razie śmierci członka spółdzielni
mieszkaniowej lokatorsko-własnościowej, któremu przysługiwało spółdzielcze
prawo do lokalu typu lokatorskiego, wygasa nie tylko członkostwo i to prawo do
lokalu, ale także uprawnienie do żądania przekształcenia tego prawa na prawo typu
własnościowego, natomiast podlega dziedziczeniu już powstałe roszczenie członka
o przydział jego lokalu na warunkach prawa własnościowego. Wyrok ten odnosi się
do stanu prawnego w okresie obowiązywania ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o
spółdzielniach i ich związkach. Sąd Najwyższy podkreślił, że w świetle art. 147 § 1
oraz art. 148 § 2 wymienionej ustawy podlegają dziedziczeniu wszelkie prawa
majątkowe członka spółdzielni budowlano-mieszkaniowej, w tym roszczenie
członka o przydział lokalu na warunkach własnościowego prawa do tego lokalu.
Zdaniem Sądu Najwyższego, tak też należy traktować już powstałe roszczenie o
przydział lokalu na zasadach prawa własnościowego, przysługujące członkowi,
który ma uprawnienie do lokalu typu lokatorskiego i wniósł wkład budowlany, są to
bowiem roszczenia takie same, a jedynie powstałe w odmiennych sytuacjach
prawnych, przy czym odmienność ta nie uzasadnia różnej oceny ich dziedziczności.
Sąd Najwyższy wskazał ponadto, że sama niezbywalność tego roszczenia nie
oznacza jego niedziedziczności. Nie ustosunkował się natomiast do problemu
ewentualnej kolizji między uprawnieniami spadkobierców oraz uprawnieniami osób
bliskich zmarłego wynikającymi z art. 145, który był odpowiednikiem później
obowiązującego art. 221 Pr.spółdz.
Pogląd, że roszczenie o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa
do lokalu w prawo własnościowe do lokalu, powstałe po złożeniu przez członka
spółdzielni pisemnego wniosku o przekształcenie i wniesieniu przez niego wkładu
budowlanego na zasadach określonych w art. 226 Pr.spółdz., podlega
dziedziczeniu, został przyjęty, jednakże bez szerszej analizy, za podstawę
rozważań przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 maja 1998 r., I CKU 38/98
(OSNC 1998, nr 11, poz. 195).
Podobne stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 26
czerwca 1997 r., I ACa 375/97 ("Wokanda" 1998, nr 5, s. 37), w którym stwierdził,
że roszczenie członka spółdzielni określone w art. 219 § 1 Pr.spółdz. jest prawem
majątkowym, a jako takie podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych. Fakt, że
roszczenie to jest niezbywalne nie może przemawiać przeciwko jego dziedziczeniu,
gdyż tzw. ekspektatywa własnościowego prawa do lokalu również jest niezbywalna,
a mimo to dziedziczna. Nie ma żadnego powodu, zdaniem Sądu Apelacyjnego, aby
roszczenie członka, któremu już przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu i który
złożył wniosek o przekształcenie tego prawa na własnościowe i uiścił w tym celu
wkład budowlany, było mniej chronione, a tym samym, aby było „gorsze” od
roszczenia członka nieposiadającego jeszcze spółdzielczego prawa do lokalu, lecz
posiadającego jedynie ekspektatywę własnościowego prawa do lokalu. Sąd
Apelacyjny zauważył również, że w przypadku zbiegu roszczeń przewidzianych w
art. 219 § 1 Pr.spółdz. z roszczeniem osoby bliskiej uregulowanym w art. 221 § 1
Pr.spółdz. względy społeczne przemawiają za uprzywilejowaniem tej osoby, która
już zamieszkuje w mieszkaniu pozostawionym przez członka.
Odmienne stanowisko zostało zajęte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21
grudnia 2004 r., I CK 343/04 ("Monitor Prawniczy" 2005, nr 2, s. 66). Zgodnie z tezą
tego wyroku, roszczenie o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu na własnościowe prawo do lokalu (art. 219 Pr.spółdz.) nie podlega
dziedziczeniu. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy stwierdził, że stan faktyczny
rozpoznawanej sprawy różni się od stanu faktycznego sprawy, w której Sąd
Najwyższy wydał wyrok z dnia 27 kwietnia 1983 r., I CR 432/82, w tamtej bowiem
sprawie wkład budowlany został wpłacony przed śmiercią członka spółdzielni, który
wystąpił o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w prawo
własnościowe. Dalej jednak Sąd Najwyższy uznał, że nie można przyjąć, iż
dziedziczne jest prawo (roszczenie), które wywodzi się z niepodlegającego
dziedziczeniu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu (art. 218 § 1
Pr.spółdz.). Poza tym konsekwencją uznania dziedziczności roszczenia o
przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu we własnościowe
prawo do tego lokalu byłoby przysługiwanie spadkobiercom członka roszczenia o
przydział lokalu na warunkach prawa własnościowego. Roszczenie to
konkurowałoby z przewidzianym w art. 221 § 1 Pr.spółdz. roszczeniem osób
bliskich zmarłego członka, zamieszkałych z nim razem, o przyjęcie do spółdzielni i o
przydział lokalu po byłym członku, a niedopuszczalne jest kreowanie w drodze
wykładni przepisów prawa roszczenia, które w pewnych sytuacjach faktycznych
uniemożliwiałoby realizację roszczenia wprost przyznanego przez ustawę.
3. Rozbieżnym stanowiskom zajmowanym przez Sąd Najwyższy i Sąd
Apelacyjny w Warszawie odpowiadają zróżnicowane poglądy wypowiadane w
piśmiennictwie. Część doktryny opowiada się – tak jak Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 21 grudnia 2004 r., I CK 343/04 – przeciwko tezie o dziedziczności roszczenia
z art. 219 § 1 Pr.spółdz., inna część zajmuje zaś stanowisko, że rozważane
roszczenie podlega dziedziczeniu. Autorzy reprezentujący to stanowisko różnią się
natomiast w kwestii sposobu rozstrzygnięcia kolizji między uprawnieniami
spadkobierców zmarłego członka spółdzielni, któremu przysługiwało spółdzielcze
lokatorskie prawo do lokalu i który wystąpił z pisemnym żądaniem przekształcenia
tego prawa w prawo własnościowe, oraz roszczeniami małżonka, dzieci i innych
osób bliskich, które zamieszkiwały razem z byłym członkiem (art. 221 § 1
Pr.spółdz.; obecnie art. 15 ust. 2 u.s.m.).
4. Rozstrzygnięcia wymaga przede wszystkim kwestia dziedziczności
roszczenia przewidzianego w art. 219 § 1 Pr.spółdz. Należy w związku z tym
odróżnić, jak to uczynił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 kwietnia 1983 r., I CR
432/82, uprawnienie do żądania przekształcenia prawa lokatorskiego w prawo
własnościowe od już istniejącego roszczenia o takie przekształcenie. Uprawnienie
do żądania przekształcenia prawa miało charakter abstrakcyjny (potencjalny) i było
jednym z uprawnień wchodzących w skład treści stosunku spółdzielczego
lokatorskiego prawa do lokalu. Uprawnienie to w pierwszym okresie obowiązywania
art. 219 Pr.spółdz. konkretyzowało się z chwilą wniesienia wkładu budowlanego
przez członka, który uprzednio zgłosił pisemne żądanie przekształcenia prawa. W
drugim okresie obowiązywania art. 219 Pr.spółdz., tj. od dnia wejścia w życie z dnia
7 lipca 1994 r. do dnia uchylenia tego przepisu przez ustawę o spółdzielniach
mieszkaniowych, konkretyzowało się ono z chwilą, gdy pisemne oświadczenie woli
członka, zawierające żądanie przekształcenia prawa, doszło do spółdzielni w taki
sposób, że mogła ona zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 zdanie pierwsze k.c.).
Z chwilą konkretyzacji abstrakcyjnego dotychczas uprawnienia powstawał
nowy stosunek prawny, łączący spółdzielnię z jej członkiem, z którego wynikało
prawo podmiotowe w postaci roszczenia o przekształcenia prawa, będące
jednocześnie ekspektatywą spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego (a więc podobnie jak to jest obecnie uregulowane w art. 174
ust. 1
u.s.m.). Roszczenie to, będące jednocześnie ekspektatywą, wynikało zatem nie ze
stosunku spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, ale z odrębnego stosunku
prawnego. W wyroku z dnia 27 kwietnia 1983 r., I CR 432/82, Sąd Najwyższy
wyjaśnił, że z chwilą śmierci członka spółdzielni wygasało nie tylko członkostwo i
spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, ale także rozważane uprawnienie
abstrakcyjne. Przedmiotem dalszych rozważań może być w związku z tym jedynie
problem dziedziczności już istniejącego roszczenia o przekształcenie prawa,
będącego jednocześnie ekspektatywą spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu.
Należy w związku z tym podkreślić, że, po pierwsze, zgodnie z art. 922 § 1
k.c. dziedziczeniu podlegają prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, nie ulega zaś
wątpliwości, że roszczenie o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu w prawo własnościowe było dawniej i jest obecnie prawem majątkowym.
Po drugie, nie podlegają dziedziczeniu takie prawa majątkowe, w stosunku do
których ustawa wyraźnie tak stanowi, oraz prawa, które na podstawie ustawy
wygasają z chwilą śmierci spadkodawcy. Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu
nie przechodzi na spadkobierców (art. 218 § 1 Pr.spółdz.; obecnie art. 9 ust. 3
u.s.m.) oraz wygasa z chwilą ustania członkostwa, a więc również z chwilą śmierci
członka spółdzielni (art. 218 § 2 Pr.spółdz.; obecnie art. 11 ust. 1 u.s.m.). Nie ma
natomiast i nie było przepisu, który wyłączałby expressis verbis dziedziczność
roszczenia o przekształcenie prawa lokatorskiego w prawo własnościowe i który
przewidywałby jego wygaśnięcie wskutek ustania członkostwa. Poza tym, jak już
wyjaśniono, roszczenie to z chwilą powstania stawało się samodzielnym prawem
podmiotowym, odrębnym zarówno od prawa lokatorskiego, jak i od członkostwa w
spółdzielni, ekspektatywą spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Na
marginesie należy dodać – choć nie może to w sposób decydujący wpływać na
sposób rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego – że dziedziczność ekspektatywy
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu wynikała poprzednio wyraźnie z
art. 229 § 2 Pr.spółdz., a obecnie wynika jeszcze bardziej wyraźnie z art. 174
ust. 1
u.s.m.
Po trzecie, nie należą do spadku prawa zmarłego ściśle związane z jego
osobą (art. 922 § 2 k.c.). W piśmiennictwie podkreśla się, że prawa albo obowiązki
cywilnoprawne o charakterze majątkowym są ściśle związane z osobą
spadkodawcy wtedy, gdy mają na celu zaspokojenie indywidualnego interesu
spadkodawcy, treść prawa zależy od potrzeb osoby uprawnionej, wynikają ze
stosunków prawnych opartych na zaufaniu albo gdy wartość świadczenia zależy od
osobistych przymiotów spadkodawcy. Żadna z tych okoliczności nie odnosiła się do
roszczenia o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w prawo
własnościowe, nie było zatem powodów do tego, by ściśle wiązać rozważane
roszczenie z osobą zmarłego członka spółdzielni, któremu przysługiwało
spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu. Zresztą również spółdzielcze lokatorskie
prawo do lokalu nie było i nie jest prawem ściśle związanym z osobą zmarłego
członka spółdzielni, skoro ustawodawca zdecydował się na wyraźne wyłączenie
jego dziedziczności (art. 218 § 1 Pr.spółdz., a obecnie art. 9 ust. 3 u.s.m.).
Po czwarte, w piśmiennictwie przeważa pogląd, że przekształcenie
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w prawo własnościowe polegało w
okresie obowiązywania art. 219 Pr.spółdz. – a więc inaczej niż pod rządem ustawy
o spółdzielniach i ich związkach z 1961 r. (zob. wyżej) – na zmianie treści
dotychczasowego prawa, a nie na wygaśnięciu prawa lokatorskiego oraz powstaniu
prawa własnościowego do tego samego lokalu. Był też reprezentowany pogląd
przeciwny. Należy przyjąć, że w wypadku, gdy roszczenie o przekształcenie jest
dochodzone przez spadkobiercę zmarłego członka spółdzielni, a więc po
wygaśnięciu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, nie dochodzi do zmiany
treści prawa dotychczas istniejącego, ale do powstania nowego prawa do lokalu.
Po piąte, opowiedzenie się za tezą o dziedziczności rozważanego roszczenia
zmierza do realizacji woli zmarłego członka, który przed śmiercią zgłosił żądanie
przekształcenia przysługującego mu lokatorskiego prawa do lokalu w prawo
własnościowe.
Po szóste, nie wyłącza dziedziczności prawa sama przez się okoliczność, że
jest ono niezbywalne. Na przykład wspomniana wyżej ekspektatywa spółdzielczego
prawa własnościowego była (inaczej niż obecnie – art. 174
ust. 1 u.s.m.)
niezbywalna, a mimo to podlegała dziedziczeniu (art. 229 § 2 Pr.spółdz.).
Przedstawione argumenty, które przemawiają za przyjęciem tezy o
dziedziczności roszczenia o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu w prawo własnościowe, znajdują dodatkowe wsparcie w konstytucyjnej
zasadzie ochrony dziedziczenia (art. 21 ust. 1 Konstytucji).
5. Skoro spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu nie wchodzi i nigdy nie
wchodziło do spadku, ustawodawca z ważnych względów społecznych określił
szczególny tryb sukcesji tego prawa na rzecz osób bliskich wspólnie
zamieszkujących z byłym członkiem spółdzielni aż do chwili jego śmierci. Kolejne
regulacje prawne w tym zakresie znajdowały się w art. 145 ustawy o spółdzielniach
i ich związkach z 1961 r., w art. 221 § 1 Pr.spółdz., a obecnie w art. 15 ust. 2 u.s.m.
Artykuł 221 § 1 Pr.spółdz. przyznawał małżonkowi, dzieciom i innym osobom
bliskim, zamieszkałym razem z byłym członkiem, dwa roszczenia: o przyjęcie do
spółdzielni i o przydział lokalu. Regulacja ta przypominała rozwiązanie przyjęte w
art. 691 k.c. w pierwotnym brzmieniu, z tą jednak różnicą, że przepis ten – uchylony
przez ustawę z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach
mieszkaniowych (Dz.U. Nr 105, poz. 509 ze zm.; jedn. tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 120,
poz. 787 ze zm.) – przewidywał wstąpienie ex lege w stosunek najmu lokalu
mieszkalnego przez osoby bliskie najemcy, które stale z nim mieszkały aż do chwili
jego śmierci. Obowiązujące później w tym zakresie przepisy art. 8 ustawy z dnia 2
lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, a następnie
art. 691 k.c. (w obecnie obowiązującym brzmieniu, nadanym przez ustawę z dnia
21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o
zmianie Kodeksu cywilnego, Dz.U. Nr 71, poz. 733 ze zm.; jedn. tekst: Dz.U. z
2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.), wprawdzie znacznie ograniczyły krąg osób
uprawnionych, jednakże sama konstrukcja wstąpienia ex lege w stosunek najmu
lokalu mieszkalnego pozostała niezmieniona. Z wymienionych przepisów wynikało i
nadal wynika, że prawo najmu lokalu mieszkalnego nie należy do spadku, skoro z
chwilą śmierci najemcy przechodzi na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są
one spadkobiercami (art. 922 § 2 k.c.). Wprawdzie spółdzielcze lokatorskie prawo
do lokalu nie wchodziło do spadku nie na podstawie art. 221 Pr.spółdz. w związku z
art. 922 § 2 k.c., ale ze względu na sformułowanie art. 218 § 1 Pr.spółdz., to jednak,
w związku ze wspomnianym podobieństwem regulacji, rozwiązanie przyjęte w art.
221 Pr.spółdz. z pewnością stanowiło surogat dziedziczenia spółdzielczego
lokatorskiego prawa do lokalu.
Kolizja między uprawnieniami spadkobierców zmarłego członka spółdzielni,
któremu przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu i który wystąpił z
pisemnym żądaniem przekształcenia tego prawa w prawo własnościowe, oraz
roszczeniami małżonka, dzieci i innych osób bliskich, które zamieszkiwały razem z
byłym członkiem do chwili jego śmierci, mogła zatem być postrzegana jako kolizja
uprawnień spadkobierców i szczególnego rodzaju następców prawnych z art. 221 §
1 Pr.spółdz. W piśmiennictwie trafnie podkreślono, że względy społeczne
zdecydowanie przemawiały za przyznaniem pierwszeństwa ochronie owych
następców prawnych, zamieszkujących w lokalu pozostawionym przez zmarłego
członka. Taką interpretację uzasadniają ponadto argumenty natury prawnej
dotyczące sposobów rozstrzygania kolizji zarówno norm prawnych, jak też
wynikających z nich praw podmiotowych. Jak już wyżej wyjaśniono, przepisy art.
221 Pr.spółdz. musiały być traktowane jako regulujące sui generis następstwo
prawne, szczególne w stosunku do ogólnych przepisów o dziedziczeniu. Wyłączały
one zatem stosowanie przepisów art. 922 i nast. k.c., zgodnie z regułą lex specialis
derogat legi generali.
Oznacza to, że teza dotycząca dziedziczności roszczenia o przekształcenie
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w prawo własnościowe musi zostać
częściowo zweryfikowana ze względu na konieczność zapewnienia pierwszeństwa
roszczeniom osób bliskich art. 221 § 1 Pr.spółdz. Dziedziczność roszczenia o
przekształcenie prawa do lokalu ma zatem charakter warunkowy. Tego rodzaju
konstrukcja została obecnie przyjęta, jak wskazano, w art. 481
§ 1 zdanie pierwsze
u.s.m. Posługiwał się nią już wcześniej Sąd Najwyższy w odniesieniu do
dziedziczności prawa najmu lokalu mieszkalnego w okresie obowiązywania art. 8
ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach
mieszkaniowych w pierwotnym brzmieniu, kiedy prawo to nie wygasało w braku
wymienionych w tym artykule osób mieszkających stale z najemcą do chwili jego
śmierci, ale przechodziło na spadkobierców (por. uchwała z dnia 16 maja 1996 r.,
III CZP 46/96, OSNC 1996, nr 7-8, poz. 104).
Roszczenie o przekształcenie lokatorskiego prawa do lokalu w prawo
własnościowe podlegało zatem dziedziczeniu wtedy, gdy nie było osób
uprawnionych na podstawie art. 221 § 1 Pr.spółdz. Chodziło tu zarówno o taką
sytuację, w której w ogóle nie było osób wymienionych w tym przepisie, jak też o
taką, w której takie osoby były, ale żadna z nich nie zamieszkiwała razem z byłym
członkiem, albo wprawdzie zamieszkiwała, jednakże nie dokonała czynności
zmierzających do zachowania roszczeń w terminie określonym w statucie i przez to
doprowadziła do ich wygaśnięcia (art. 221 § 1 i § 3 Pr.spółdz.). Inaczej mówiąc,
dziedziczność rozważanego roszczenia była wyłączona wtedy, gdy którakolwiek z
osób wymienionych w art. 221 § 1 Pr.spółdz. skutecznie zrealizowała roszczenia o
przyjęcie do spółdzielni i o przydział lokalu po zmarłym członku, któremu
przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie prawne, jak w uchwale.