Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 70/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 września 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Jerzy Kwaśniewski
w sprawie z odwołania Z. A.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w B.
z udziałem z zainteresowanego D. H.
o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 września 2006 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 7 grudnia 2005 r., sygn. akt (...),
uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 7
grudnia 2005 r. zmienił zaskarżony przez ubezpieczonego Z. A. wyrok Sądu
2
Okręgowego w B. V Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 lipca
2005 r. i poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w
B. z 22 grudnia 2004 r., ustalając, że ubezpieczony Z. A. w okresie urlopu
wychowawczego od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 22 maja 2001 r. podlegał
obowiązkowemu pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu.
W sprawie tej ustalono, że ubezpieczony Z. A. prowadził pozarolniczą
działalność gospodarczą od dnia 1 sierpnia 1996 r. w formie spółki cywilnej
Przedsiębiorstwo Produkcyjno - Handlowo - Usługowe "W." Z. A., A. H. z siedzibą
w B. Z tego tytułu zgłosił się do ubezpieczenia zdrowotnego. Od dnia 28 lutego
2001 r. ubezpieczony zarejestrował w Urzędzie Miasta B. działalność gospodarczą.
Jednocześnie pozostawał w stosunku pracy w Miejskim Przedsiębiorstwie
Energetyki Cieplnej w B., w pełnym wymiarze czasu pracy. W okresie od dnia 1
stycznia 1999 r. do dnia 22 maja 2001 r. korzystał z urlopu wychowawczego.
Decyzją z dnia 22 grudnia 2004 r. organ rentowy stwierdził, że Z. A. z tytułu
prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej podlegał od dnia 1 stycznia
1999 r. do dnia 22 maja 2001 r. obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym; nie
podlegał obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu jako osoba
przebywająca na urlopie wychowawczym w wymienionym okresie oraz nie podlegał
w powyższym okresie dobrowolnym ubezpieczeniom z tytułów, o których mowa w
art. 6 ust. 1 i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137 poz.
887 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych
lub ustawa systemowa.). Zdaniem organu rentowego ubezpieczony w okresie
przebywania na urlopie wychowawczym, zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 19 ustawy, nie
podlegał obowiązkowemu pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu, a podlegał
obowiązkowemu ubezpieczeniu z tytułu równoczesnego prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej.
Oddalając odwołanie ubezpieczonego od tej decyzji Sad Okręgowy zgodził się
ze stanowiskiem organu rentowego stwierdzając, że skoro w okresie korzystania z
urlopu wychowawczego nie były odprowadzane składki na ubezpieczenie
społeczne, gdyż pracownik nie osiągał w tym czasie przychodu z umowy o pracę,
to w tym okresie podlegał on ubezpieczeniu społecznemu jako prowadzący
3
działalność gospodarczą. Nadto, zdaniem Sądu, art. 6 ust. 1 pkt 19 ustawy ma
zastosowanie wyłącznie do osób, które nie legitymują się innym tytułem do
podlegania obowiązkowemu ubezpieczeniu.
Sąd Apelacyjny, uznając apelację ubezpieczonego, zmienił zaskarżony wyrok
Sądu pierwszej instancji oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego
wskazując, że pracownik przebywając na urlopie wychowawczym w dalszym ciągu
podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z tytułu pozostawania w
stosunku pracy. Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1 i 5 oraz art. 9 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych zasadą jest podleganie obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego z jednego tytułu. Zatem pracownik w rozumieniu art. 8 ust. 1 ustawy,
prowadzący równocześnie działalność gospodarczą podlega obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego tylko z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy (z
wyjątkiem osób wymienionych w art. 9 ust. 1 a ustawy). Z art. 6 ust. 1 pkt 19 tej
ustawy wynika, że osoby przebywające na urlopach wychowawczych podlegają
obowiązkowi ubezpieczenia, a art. 9 ust. 6 dodaje "jeżeli nie mają ustalonego
prawa do emerytury lub renty i nie mają innych tytułów leczeniu rodzących
obowiązek ubezpieczeń społecznych". Sąd podkreślił, że zgodnie z art. 16 ust. 8
wymienionej ustawy składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe osób
przebywających na urlopach wychowawczych finansuje w całości budżet państwa
za pośrednictwem ZUS. Skoro zatem pracownik przebywając na urlopie
wychowawczym w dalszym ciągu podlega obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego z tytułu pozostawania w stosunku pracy wówczas art. 6 ust. 1 pkt 19
(oraz art. 16 ust. 18 ustawy) nie ma do niego zastosowania jako dotyczący innych
sytuacji. Dla poparcia swojego stanowiska Sąd Apelacyjny przywołał wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 18 stycznia 2005 r. sygn. akt II UK 128/04 (OSNP 2005 r., poz.
233) oraz z dnia 20 października 2005 r. w sprawie I UK 63/05 (niepubl.).
W skardze kasacyjnej organ rentowy powołał się na naruszenie przepisów
prawa materialnego, w szczególności: 1/ art. 9 ust. 6 oraz art. 16 ust. 8 w związku z
art. 6 ust. 1 pkt 1 i 19 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że innym tytułem w rozumieniu art. 9 ust. 6 tej
ustawy - w odniesieniu do osób przebywających na urlopach wychowawczych lub
pobierających zasiłek macierzyński lub zasiłek w wysokości zasiłku
4
macierzyńskiego (art. 6 ust. l pkt 19 tej ustawy) - jest stosunek pracy, w związku z
którym osoby te przebywają na urlopie wychowawczym lub macierzyńskim, 2/ art. 6
ust. 1 pkt 5 oraz art. 9 ust. 1a w związku z art. 18 ust. 4 pkt 5a ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych poprzez przyjęcie, że nie podlega obowiązkowym
ubezpieczeniom społecznym osoba prowadząca pozarolniczą działalność
gospodarczą i jednocześnie pozostająca w stosunku pracy, jeżeli ze stosunku
pracy osiąga przychód niższy od minimalnego wynagrodzenia za pracę, 3/ art. 2a
ust. 1 i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych poprzez nierówne
traktowanie odwołującego się w zakresie opłacania składek na obowiązkowe
ubezpieczenia społeczne z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej w stosunku do osób prowadzących pozarolniczą działalność
gospodarczą, które nie korzystały z urlopu wychowawczego lub macierzyńskiego w
okresie prowadzenia działalności gospodarczej. Skutkiem przyjęcia takiej
interpretacji przez Sąd jest uznanie, że korzystanie z urlopów macierzyńskiego i
wychowawczego w okresie pozostawania w stosunku pracy, bez względu na
wysokość osiąganego przychodu ze stosunku pracy, wyłącza obowiązek
ubezpieczenia z tytułu jednoczesnego prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej (art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 9 ust. 6 ustawy). Jako okoliczność
uzasadniającą przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżący wskazał
istnienie potrzeby wykładni wyżej wskazanych przepisów obowiązującego prawa i
ustalenia, czy innym tytułem w rozumieniu art. 9 ust. 6 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych w odniesieniu do osób przebywających na urlopach
wychowawczych, pobierających zasiłek macierzyński lub zasiłek w wysokości
zasiłku macierzyńskiego jest stosunek pracy, w związku z którym osoby te
przebywają na urlopie macierzyńskim lub wychowawczym, w sytuacji gdy z tytułu
pozostawania w stosunku pracy nie osiągają one przychodów. Ponadto istnieje
potrzeba wskazania czy osoba przebywająca na zasiłku wychowawczym lub
macierzyńskim, pozostająca w stosunku pracy i jednocześnie prowadząca
pozarolniczą działalność gospodarczą, powinna być objęta ubezpieczeniem
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą (art. 6 ust. 5 ustawy), czy
też przysługuje jej uprawnienie do skorzystania z uprawnień przewidzianych w art.
16 ust. 8 tej ustawy tj. z finansowania w całości przez budżet państwa za
5
pośrednictwem ZUS składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Okolicznością
uzasadniającą rozpoznanie skargi kasacyjnej jest również konieczność
wypracowania jednolitej wykładni prawa, aby w sprawach o podobnych stanach
faktycznych nie zapadały odmienne wyroki, jak to ma miejsce w chwili obecnej oraz
równe traktowanie osób prowadzących działalność gospodarczą co do opłacania i
obliczania składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, bez względu na to,
czy korzystają jednocześnie z urlopu wychowawczego lub macierzyńskiego,
udzielonego im przez pracodawcę. Zdaniem skarżącego fakt, że osoba
przebywająca na zasiłku wychowawczym lub macierzyńskim jest nadal
pracownikiem, nie przesądza o tym, że osoba taka ma być objęta ubezpieczeniem
społecznym pracowników w okresie przebywania na takim urlopie. We wskazanym
okresie nie zachowuje bowiem prawa do wynagrodzenia, nie osiąga więc
przychodu, który jest podstawą do naliczania i odprowadzania składek na
ubezpieczenia społeczne (art. 18 ust. 1 ustawy). Brak przychodu przesądza o tym,
że osoba przebywająca na zasiłku wychowawczym lub macierzyńskim nie może
być objęta ubezpieczeniem społecznym pracowników (art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy).
Ponadto gdyby intencją ustawodawcy było uznanie, że osoby te podlegają
ubezpieczeniom społecznym pracowników, zbędne byłoby wyodrębnienie w art. 6
ust. 1 pkt 19 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, bowiem zawierałby się
on w art. 6 ust. 1 pkt 1 tej ustawy. Również niecelowe byłoby wprowadzanie do
ustawy przepisu art. 9 ust. 6, zgodnie z którym "osoby, o których mowa w art. 6 ust.
1 pkt 8 i 19, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym,
jeżeli nie mają ustalonego prawa do emerytury lub renty i nie mają innych tytułów
rodzących obowiązek ubezpieczeń społecznych". Przyjęta przez Sąd Apelacyjny
interpretacja powoduje, że art. 9 ust. 6 ustawy jest zbędny, bowiem dla osób
przebywających na urlopie wychowawczym lub macierzyńskim, tym tytułem zawsze
byłby stosunek pracowniczy. Organ rentowy wskazał, że osoba prowadząca
pozarolniczą działalność gospodarczą, podlega obowiązkowym ubezpieczeniom:
emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu z tytułu prowadzonej działalności
gospodarczej (art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 12 ust. 1 ustawy). Sam fakt zawarcia umowy o
pracę nie przesądza o tym, że na osobie prowadzącej działalność gospodarczą nie
ciąży obowiązek zgłaszania się do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych z
6
innych tytułów, w tym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.
Należy mieć przy tym na uwadze, że jeżeli podstawa wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne z tytułu zawartej umowy o pracę jest niższa od
minimalnego wynagrodzenia (art. 9 ust. 1a w związku z art. 18 ust. 4 pkt 5a
ustawy), to powstaje obowiązek podlegania ubezpieczeniom i społecznym również
z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej. W omawianej sprawie
ubezpieczony z tytułu pozostawania w stosunku pracy w okresie przebywania na
zasiłku wychowawczym nie osiągnął przychodu (podstawa wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne wynosiła 0,00 zł.). Wobec nieosiągania przychodu w
okresie pozostawania na zasiłku wychowawczym nie powstaje obowiązek
ubezpieczeń społecznych z tego tytułu, zatem stosunek pracowniczy nie jest innym
tytułem rodzącym obowiązek ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art. 9 ust. 6
ustawy. Zdaniem skarżącego pracownik otrzymujący wynagrodzenie niższe od
minimalnego i prowadzący działalność gospodarczą jest zobowiązany do
odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzonej
działalności gospodarczej. W przeciwnym wypadku po przejściu na urlop
wychowawczy, nie musiałby odprowadzać składek na ubezpieczenia emerytalne i
rentowe z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, a finansowanie składek
emerytalnej i rentowych zgodnie z art. 16 ust. 8 ustawy, przejąłby w całości budżet
państwa za pośrednictwem ZUS. Z tych względów, w ocenie organu rentowego,
ubezpieczony powinien podlegać obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt
5 oraz art. 9 ust. 1a ustawy. Nawet gdyby przyjąć, że odwołujący się podlegał w
omawianym okresie pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu, to nie jest to
tożsame z tym, że w całym tym okresie nie podlegał ubezpieczeniom społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą. Fakt podlegania pracowniczemu
ubezpieczeniu społecznemu byłby istotny w sprawie jedynie do czasu zmiany art. 9
ustawy poprzez dodanie art. 9 ust. 1a tej ustawy, tj. do dnia 30 grudnia 1999 r.
(Dz.U. z 1999 r. Nr 110, poz. 1256, art. 1). Po tej dacie, w sprawie podlegania
ubezpieczeniom społecznym ubezpieczonego z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej, bez znaczenia będzie okoliczność podlegania przez
niego ubezpieczeniom społecznym pracowników, o ile nie osiąga z tego tytułu
7
przychodu w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę. Nawet gdyby
przyjąć, że ubezpieczony od dnia 30 grudnia 1999 r. do dnia 22 maja 2001 r.
podlegał ubezpieczeniom społecznym pracowników, to jednocześnie podlegałby
ubezpieczeniom społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą. W tym
stanie sprawy od dnia 30 grudnia 1999 r. do dnia 22 maja 2001 r. w stosunku do
ubezpieczonego nie miał zastosowania art. 9 ust. 6 ustawy, bowiem prowadzenie
działalności gospodarczej było tytułem rodzącym obowiązek ubezpieczeń
społecznych. Na zakończenie skarżący wskazał, że zasada równego traktowania
ubezpieczonych (art. 2a ustawy) dotyczy między innymi warunków objęcia
systemem ubezpieczeń społecznych oraz obowiązku opłacania i obliczania
wysokości składek na ubezpieczenie społeczne (ust. 2 pkt 1 i 2). Obowiązek
podlegania ubezpieczeniom społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą może być uchylony jedynie w sytuacjach ściśle określonych w
omawianej ustawie. Skoro ustawodawca nie przewidział, że pobieranie zasiłku
wychowawczego lub macierzyńskiego uchyla obowiązki wynikające z art. 6 ust. 5
ustawy, to nie można przyjmować interpretacji rozszerzającej. Zmierzałoby to
bowiem do nierównego traktowania w zakresie obowiązku opłacania i obliczania
składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne osób prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą, które nie korzystają w urlopu
wychowawczego lub macierzyńskiego, udzielonego przez pracodawcę. W tym
stanie rzeczy skarżący wniósł o uchylenie i zmianę w całości zaskarżonego wyroku
z dnia 7 grudnia 2005 r. i oddalenie apelacji wnioskodawcy.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pełnomocnik ubezpieczonego powołując
się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2005 r. sygn. II UK 128/04
podniósł, że dopóki osoba prowadząca działalność gospodarczą pozostaje
pracownikiem, dopóty podlega przymusowi ubezpieczenia wyłącznie z tytułu
zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Obowiązkowemu ubezpieczeniu
społecznemu podlegają również osoby korzystające z urlopu wychowawczego i
pobierające zasiłek macierzyński lub zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego
(art. 6 ust. 1 pkt 19 ustawy) - "od dnia spełnienia warunków, o których mowa wart. 9
ust. 6, do dnia zaprzestania spełniania tych warunków" (art. 13 pkt 13). Jak wynika
z art. 9 ust. 6 ustawy w związku z jej art. 6 ust. 1 pkt 19, przymus ubezpieczenia w
8
odniesieniu do tej grupy ubezpieczonych istnieje tylko wtedy, gdy "nie mają
ustalonego prawa do emerytury lub renty i nie mają innych tytułów rodzących
obowiązek ubezpieczeń społecznych". Z powołanych przepisów nie wynika
przymus ich ubezpieczenia z tych innych tytułów. Wynika z nich tyle tylko, że
względem osób przebywających na urlopach macierzyńskim i wychowawczym
mających inny niż korzystanie z tych urlopów tytuł rodzący obowiązek
ubezpieczenia, nie powstaje obowiązek ubezpieczeń na podstawie art. 6 ust. 1 pkt
19 ustawy. Ubezpieczony podniósł, że „ustawa systemowa w art. 8 ust. 1 pkt 1
definiuje pracownika jako osobę pozostającą w stosunku pracy, wprowadzając od
tej definicji dla celów ubezpieczeń społecznych dwa wyjątki. Według art. 13 pkt 1
ustawy, obowiązkowo ubezpieczeniom podlegają pracownicy od dnia nawiązania
stosunku pracy do dnia ustania tego stosunku. Urlopy macierzyński i wychowawczy
są instytucjami prawa pracy”. Urlopy te są dla pracodawcy obligatoryjnymi okresami
zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy, za czas których pracownik
nie zachowuje prawa do wynagrodzenia. Utrata możliwości zarobkowania
rekompensowana jest świadczeniami z zabezpieczenia społecznego - zasiłkiem
macierzyńskim z chorobowego ubezpieczenia społecznego (art. 2 pkt 5 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa, Dz. U. Nr 60, poz. 636 ze zm.) oraz
zasiłkiem wychowawczym z zaopatrzenia społecznego, czy jak to określił
ustawodawca w art. 18 ust. 5a - z pomocy społecznej (rozdział 2a ustawy z dnia 1
grudnia 1994 r. o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych,
jednolity tekst: Dz. U. z 1998 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.). Tak więc przerwy w
świadczeniu pracy z tytułu urodzenia dziecka i sprawowania nad nim osobistej
opieki nie są przerwami w wykonywaniu pracy powodującymi utratę statusu
pracownika. Zatem „pracownik, który korzysta z urlopu macierzyńskiego i
wychowawczego w okresie pozostawania w stosunku pracy nie powoduje
obowiązku pracownika ubezpieczenia z tytułu jednoczesnego prowadzenia w tych
okresach pozarolniczej działalności gospodarczej (art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z
art. 9 ust. 6)”. Zdaniem ubezpieczonego zarzut skargi kasacyjnej dotyczący
uchybienia art. 9 ust. 6 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy nie jest
usprawiedliwiony, a treść pozostałych zarzutów opiera się wyłącznie na wybiórczo
9
dokonanej interpretacji orzecznictwa Sądu Najwyższego. W świetle
przedstawionych wywodów pełnomocnik ubezpieczonego wniósł o oddalenie skargi
w całości z uwagi na brak uzasadnionych podstaw do jej wniesienia oraz o
zasądzenie od skarżącego organu rentowego - Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w B. - na rzecz ubezpieczonego zwrotu kosztów zastępstwa prawnego
według złożonego zestawienia kosztów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona, zważywszy że kontrowersyjne, także w
orzecznictwie Sądu Najwyższego, zagadnienie prawne rozstrzygnął powiększony
skład najwyższej instancji sądowej, przyjmując w uchwale składu siedmiu sędziów
z dnia 23 maja 2006 r., III UZP 2/06 (dotychczas niepublikowana), że osoby, które
w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego lub urlopu wychowawczego
pozostają w stosunku pracy i równocześnie prowadzą pozarolniczą działalność
podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu prowadzenia tej
działalności (art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 9 ust. 6 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - Dz.U. nr 137, poz. 887
ze zm.).
W uzasadnieniu tego stanowiska, które w pełni akceptuje skład orzekający w
rozpoznawanej sprawie, podniesiono, że w ustawie o systemie ubezpieczeń
społecznych, która uchyliła, między innymi, ustawę z dnia 25 listopada 1986 r. o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, wyodrębnione zostały cztery
ryzyka ubezpieczeniowe: emerytalne, rentowe, chorobowe oraz wypadkowe.
Zostały one odrębnie uregulowane, odpowiednio: emerytalne i rentowe w ustawie z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) obowiązującej
od dnia 1 stycznia 1999 r., która uchyliła moc obowiązującą między innymi ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) oraz ustawy z dnia 17 października 1991 r. o
rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), chorobowe w ustawie z dnia 25
czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego na
wypadek choroby i macierzyństwa (tekst jednolity: Dz.U. z 2005 r., Nr 31, poz. 267),
10
która uchyliła poprzednio obowiązującą ustawę z dnia 17 grudnia 1974 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm.) i
wypadkowe uregulowane ustawą z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199,
poz. 1673), która uchyliła ustawę z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jednolity: Dz.U. z 1983 r.
Nr 30, poz. 144 ze zm.). Te odrębne regulacje dotyczą różnych chronionych ryzyk,
które podlegają ochronie w związku z gromadzeniem składki ubezpieczeniowej w
odrębnych funduszach wydzielonych w ramach Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych.
Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu i rentowym
oraz kwestie ewentualnego zbiegu różnych tytułów tych ubezpieczeń regulują art. 6
i 9 ustawy systemowej, stanowiąc - w części istotnej z uwagi na rozpatrywane
zagadnienie - że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym
podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są m.in.
pracownikami (art. 6 ust. 1 pkt 1), osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność
oraz osobami z nimi współpracującymi (art. 6 ust. 1 pkt 5) oraz osobami
przebywającymi na urlopach wychowawczych lub pobierającymi zasiłek
macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego (art. 6 ust. 1 pkt
19).
Tak więc ubezpieczenia emerytalne i rentowe dotyczą wszystkich osób
utrzymujących się z własnej pracy, a ustawa systemowa powiązała obowiązek
ubezpieczenia nie tylko z działalnością przynoszącą stały dochód, ale także z
faktem osiągania jakichkolwiek stałych źródeł dochodu, w tym z tytułu zasiłków z
ubezpieczenia społecznego (zasiłek macierzyński i wychowawczy), zasiłki dla
bezrobotnych, zasiłki stałe z pomocy społecznej oraz zasiłki i świadczenia socjalne.
Taki podział ubezpieczeń społecznych na cztery rodzaje oznacza nie tylko odrębną
składkę na każdy rodzaj ubezpieczenia, ale także różny zakres podmiotowy
podlegających obowiązkowi ubezpieczenia z tytułu tych odrębnych ryzyk.
Wszystkie grupy osób wymienione w art. 6 ust. 1 i 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych podlegają tylko obowiązkowi ubezpieczenia
11
emerytalnego i rentowych. Stosunek pracy jest szczególnym tytułem obowiązku
ubezpieczenia społecznego. Powstanie stosunku pracy powoduje bowiem
jednoczesne (tzw. zasada automatyzmu) powstanie stosunku ubezpieczenia
społecznego.
Z kolei, w myśl ustawy systemowej, za osobę prowadzącą pozarolniczą
działalność uważa się osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą na
podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów
szczególnych, a więc na podstawie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie
działalności gospodarczej (Dz.U. nr 173, poz. 1807 ze zm.), a także ustawy z dnia
22 marca 1989 r. o rzemiośle (tekst jednolity: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 979 ze
zm.).
Obowiązkiem ubezpieczenia społecznego w zakresie ubezpieczenia
emerytalnego i rentowych objęte zostały również osoby pobierające różnego
rodzaju zasiłki i świadczenia w okresach przerw w pracy zawodowej z różnych
przyczyn, w tym osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, zasiłek macierzyński i
zasiłek na zasadach zasiłku macierzyńskiego. Zasiłek macierzyński i zasiłek na
zasadach zasiłku macierzyńskiego (art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa), przysługują z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ten pierwszy
przysługuje ubezpieczonej, która w dniu porodu podlegała obowiązkowo lub
dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu, albo w okresie urlopu wychowawczego
(art. 29 ust. 1 wyżej wskazanej ustawy), natomiast drugi w razie urodzenia dziecka
po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, o ile ubezpieczenie ustało w okresie ciąży,
wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy lub z naruszeniem
przepisów prawa stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu (art. 30 ust. 1 tej
ustawy). Składkę na ubezpieczenie społeczne osób pobierających wymienione
zasiłki finansuje w całości budżet państwa za pośrednictwem ZUS (art. 16 ust. 8
ustawy systemowej). Podstawę wymiaru składki stanowi kwota pobieranego
zasiłku.
Dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu
wychowawczego, przysługuje na podstawie ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o
świadczeniach rodzinnych (Dz.U. Nr 228, poz. 2255 ze zm.), matce lub ojcu,
12
opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, jeżeli nie
podejmuje lub rezygnuje z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu
sprawowania opieki nad dzieckiem, które ma orzeczoną niepełnosprawność oraz
konieczność stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze
znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji, albo ma orzeczenie o
znacznym stopniu niepełnosprawności.
Zbieg obowiązku ubezpieczenia (art. 9 ust. 1 ustawy systemowej), dotyczy
tylko ubezpieczenia emerytalnego i rentowych i zachodzi wówczas, gdy jedna
osoba wykonuje kilka rodzajów działalności, z którymi wiąże się obowiązek
ubezpieczenia społecznego. Powołany przepis ustawy systemowej, ustalający
reguły zbiegu różnych tytułów ubezpieczenia, stanowi że jeśli któryś z tych tytułów
wystąpi w zbiegu z innym tytułem wymienionym w art. 6 ust. 1 i 2 (tzw. tytułem
ogólnym), to zawsze pojawia się obowiązek ubezpieczenia - tytuł taki ma charakter
bezwzględny, a więc jego istnienie nie prowadzi do zwolnienia z obowiązku
ubezpieczenia. Tak więc w przypadku zbiegu co najmniej dwóch tytułów
bezwzględnych, oba one rodzą obowiązek ubezpieczenia, natomiast w razie zbiegu
ze sobą pozostałych tytułów ogólnych, ustawa systemowa przyjmuje zasadę
pierwszeństwa w czasie.
Z przedstawionych przepisów i przytoczonych wyżej uwag, wynika dla
rozpoznawanej sprawy przede wszystkim to, że przebywanie na urlopach
wychowawczych lub pobieranie zasiłku macierzyńskiego albo zasiłku w wysokości
zasiłku macierzyńskiego, jest samodzielnym tytułem ubezpieczeniowym obok
posiadania statusu pracownika czy statusu osoby prowadzącej pozarolniczą
działalność i powstaje w związku z osiąganiem przychodów „zasiłkowych”,
pełniących rolę swoistego substytutu wynagrodzenia.
Przepis art. 9 ust. 1 ustawy systemowej, przesądza, że osoby, będące m. in.
pracownikami, spełniające jednocześnie warunki do objęcia ich obowiązkowo
ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z innych tytułów, są obejmowane
ubezpieczeniem tylko z tytułu stosunku pracy (zasada pierwszeństwa
pracowniczego tytułu ubezpieczenia społecznego). Osoby te mogą dobrowolnie, na
swój wniosek, być objęte ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi również z
innych tytułów. Warto pamiętać, że także pracownicy, mający ustalone prawo do
13
emerytury lub renty, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym (ust. 4).
Powyższe oznacza, że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym, podlegają: pracownicy - od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia
ustania tego stosunku (art. 13 pkt 1 ustawy systemowej), osoby prowadzące
działalność pozarolniczą - od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do dnia
zaprzestania wykonywania tej działalności ( art. 13 pkt 4), osoby pozostające na
urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński albo zasiłek w
wysokości zasiłku macierzyńskiego - od dnia spełnienia warunków, o których mowa
w art. 9 ust. 6, do dnia zaprzestania spełniania tych warunków (art. 13 pkt 13). W
dalszym ciągu oznacza to, że ustawodawca przyjął zasadę pierwszeństwa
obowiązkowego ubezpieczenia z jednego – pracowniczego - tytułu, stanowiąc w
art. 9 ust. 1 ustawy, że osoby będące pracownikami, „spełniające jednocześnie
warunki do objęcia ich obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z
innych tytułów”, są obejmowane ubezpieczeniami tylko z jednego (pracowniczego)
tytułu. W stosunku do osób przebywających na urlopach wychowawczych lub
pobierających zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku
macierzyńskiego, obowiązek ubezpieczenia z tego tytułu pojawia się tylko wtedy,
gdy „nie mają ustalonego prawa do emerytury lub renty i nie mają innych tytułów
rodzących obowiązek ubezpieczeń społecznych” (art. 9 ust. 6 w związku z art. 6
ust. 1 pkt 19 ustawy systemowej). Z powyższego wynika, że osoby przebywające
na urlopach macierzyńskim i wychowawczym, mające inny jeszcze, niż korzystanie
z tych urlopów, tytuł rodzący obowiązek ubezpieczenia (np. prowadzenie
działalności pozarolniczej), nie podlegają obowiązkowi ubezpieczeń emerytalnego i
rentowych na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 19 ustawy, ale z mocy art. 6 ust. 1 pkt 5.
Równocześnie i niewątpliwie w okresach urlopów macierzyńskiego (art. 180
k.p.) i wychowawczego (art. 186 k.p.), których udzielenie jest obowiązkiem
pracodawcy, pracownicy są zwolnieni z obowiązku świadczenia pracy. Za czas tych
urlopów pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia, otrzymując z tego
tytułu świadczenia z zabezpieczenia społecznego – zasiłek macierzyński, albo
dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu
wychowawczego, rekompensujące w jakiejś mierze niepobieranie wynagrodzenia.
14
Fakt, że przerwy w świadczeniu pracy z tytułu urodzenia dziecka i sprawowania
nad nim osobistej opieki nie powodują utraty statusu pracownika (rozumianego w
art. 8 ust. 1 ustawy systemowej jako „osoba pozostająca w stosunku pracy”) nie
może jednak prowadzić do wniosku, że pozostaje „w mocy” pracowniczy tytuł
ubezpieczenia. Trzeba bowiem podkreślić, że stosownie do art. 16 ust 2 ustawy
systemowej, składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe - ponoszą w równych
częściach ubezpieczony i płatnik (pracodawca). Tymczasem ze względu na to, że
podczas pobierania zasiłku macierzyńskiego i zasiłku w wysokości zasiłku
macierzyńskiego, pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia, to należy
przyjąć, że ustał tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych ze stosunku
pracy, ponieważ przerwy w świadczeniu pracy z tytułu urodzenia dziecka lub
sprawowania nad nim osobistej opieki mają dla pracownika ten skutek, że nie ma
on obowiązku uiszczenia składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe od
wynagrodzenia, które mu w tych okresach nie przysługuje. Obowiązku tego nie ma
również pracodawca ze względu na nieświadczenie pracy przez pracownika i
niewynagradzanie go, natomiast art. 16 ust. 8 ustawy systemowej w przypadku
takich osób stanowi, że składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe finansuje w
całości budżet państwa. Z powyższego łącznie wynika to, że ustawodawca na czas
opieki nad dzieckiem, w miejsce stosunku pracy (mimo jego formalnego trwania),
wprowadził odrębny tytuł obowiązkowych ubezpieczeń społecznych w postaci
pobierania zasiłku macierzyńskiego i zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego.
Skoro zgodnie z art. 9 ust. 6 ustawy systemowej, osoby przebywające na
urlopach wychowawczych i pobierające zasiłek macierzyński, albo zasiłek w
wysokości zasiłku macierzyńskiego, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym, jeżeli nie mają ustalonego prawa do emerytury lub renty
i nie mają innych tytułów rodzących obowiązek ubezpieczeń społecznych, a obo-
wiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym podlegają osoby
prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące (art. 6 ust.
1 pkt 5 ustawy systemowej), to w sytuacji gdy obowiązek ubezpieczeń
emerytalnego i rentowych przestał wypływać z zatrudnienia, a powstał z tytułu
korzystania z urlopu wychowawczego i pobierania zasiłku macierzyńskiego, albo
zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego, to pojawia się nowy tytuł
15
obowiązkowego ubezpieczenia ze względu na prowadzenie pozarolniczej
działalności. Tytuł ten, tym samym „eliminuje” dotychczasowe ubezpieczenie z
tytułu korzystania z urlopu wychowawczego i pobierania zasiłku macierzyńskiego,
albo zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego. Identyczne stanowisko zostało
wyrażone także w wyrokach Sądu Najwyższego: z dnia 19 marca 2003 r., II UK
157/02, (OSNP z 2004 r. Nr 1, poz. 9) oraz z dnia 14 czerwca 2005 r., I UK 280/04,
(OSNP z 2006 r. Nr 3-4, poz. 61), a zawarte w nich poglądy zasługują na aprobatę.
Akceptując treść i motywy omówionej uchwały wydanej w składzie
powiększonym Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
/tp/