Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 497/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 marca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa „O.” - Spółki Akcyjnej
przeciwko Skarbowi Państwa - Izbie Celnej w W. i Izby Celnej w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 marca 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 marca 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 1 czerwca 2005 r., uwzględniając
roszczenie powódki Cukrowni „O.” Spółki Akcyjnej, zasądził na jej rzecz od
pozwanego Skarbu Państwa – Izby Celnej w S. i Izby Celnej w W. kwotę
3.162.271,50 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 14 lutego 2003 r. oraz kosztami
procesu.
Sąd ten ustalił, że powódka na podstawie zawartej w dniu 8 października
1998 r. umowy komisu zleciła M.M. sprzedaż eksportową cukru. W umowie tej
komisant przyjął na siebie odpowiedzialność za dokonanie odprawy celnej. Według
uzgodnień stron, rozliczenie pomiędzy nimi miało nastąpić po dostarczeniu
komitentowi przez komisanta dokumentów eksportowych VAT i SAD. W okresie od
19 do 29 października 1988 r. M.M. wystawił 22 faktury eksportowe na sprzedaż
550 ton cukru białego importerowi holenderskiemu za sumę 577.675 zł. Cukier ten
w rzeczywistości nie został wywieziony za granicę. Dokumenty mające potwierdzić
jego eksport (SAD oraz ewidencja towarów wyprowadzonych z polskiego obszaru
celnego) zostały sfałszowane przez funkcjonariuszy Urzędu Celnego w S.
W związku z powyższym Inspektor Kontroli Skarbowej w Urzędzie Kontroli
Skarbowej decyzjami z dnia 27 czerwca 2001 r. określił wobec powódki opłatę
sankcyjną w wysokości 100 % wartości cukru sprzedanego po cenie niższej od
ceny minimalnej w łącznej kwocie 940.500 zł i ustalił odsetki od tej należności w
kwocie 471.100,60 zł oraz opłatę sankcyjną z tytułu wprowadzenia cukru ponad
limit w ramach kwoty A w II i III kwartale 1999 r. w kwocie 940.500 zł z odsetkami
w wysokości 255.054,20 zł.
Powódka uregulowała należności wynikające z powyższych decyzji
w łącznej kwocie 2.607.154,80 zł. Wykorzystała też – bezskutecznie - środki
prawne mające na celu wzruszenie tych orzeczeń.
Kolejnymi decyzjami Inspektora Kontroli Skarbowej powódka obciążona
została 7 % podatkiem VAT za miesiące czerwiec i grudzień 1997 r. oraz luty –
kwiecień 1998 r., dodatkowym zobowiązaniem podatkowym z tytułu podatku VAT
za powyższe miesiące oraz odsetkami za zwłokę – łącznie kwotą 555.116,70 zł.
3
Także próby podważenia tych decyzji nie przyniosły oczekiwanego przez powódkę
rezultatu.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny, Sąd Okręgowy uznał, że spełnione
zostały określone w art. 415 w zw. z art. 417 k.c. przesłanki odpowiedzialności
odszkodowawczej pozwanego Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną powódce
przez niezgodne z prawem działanie przy wykonywaniu władzy publicznej.
Powódka została obciążona należnościami publicznoprawnymi z uwagi na to, że
wbrew jej wyraźnej woli cukier nie został wyeksportowany. Gdyby nie niezgodne
z prawem działanie funkcjonariuszy Urzędów Celnych w W. oraz w S. (stwierdzone
prawomocnym skazującym wyrokiem sądu karnego), powódka nie pozostawałaby
w błędnym przekonaniu, że cukier nie został wyeksportowany, a w konsekwencji
zastosowałaby wymagane stawki cenowe i podatkowe, unikając w ten sposób
szkody w postaci nałożonych na nią sankcji. Wymienieni funkcjonariusze działali w
związku z powierzonymi im czynnościami. Wykonywali bowiem zadania należące
do ich kompetencji, tyle że nadużyli swoich uprawnień.
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji obu Izb Celnych reprezentujących
pozwany Skarb Państwa, zaskarżonym skargą kasacyjną wyrokiem zmienił wyrok
Sądu Okręgowego w ten sposób, że oddalił powództwo i orzekł o kosztach procesu
za obie instancje.
Sąd Apelacyjny zaaprobował w całej rozciągłości ustalenia faktyczne
przyjęte za podstawę zaskarżonego wyroku. Nie podzielił jednak - w płaszczyźnie
art. 417 k.c. - materialnoprawnej oceny czynności funkcjonariuszy celnych,
z którymi pozwana łączyła szkodę. Wskazał na brak podstaw do uznania, że
doznany przez powódkę uszczerbek majątkowy spowodowany został działaniem
funkcjonariuszy przy wykonywaniu powierzonych im czynności oraz, że pomiędzy
tym uszczerbkiem a opisanym działaniem zachodzi adekwatny związek
przyczynowy. Funkcjonariusze celni realizowali tylko jeden cel osobisty – uzyskanie
korzyści majątkowej. Poświadczając fikcyjny eksport, nie realizowali żadnych
działań powierzonych im przez państwo. Uprawiali natomiast - przy sposobności
wykonywania powierzonych im czynności - przestępczy proceder.
4
Powódka została obciążona dodatkowymi należnościami z uwagi na to, że
wprowadziła na rynek krajowy cukier ponad ustalony limit i w cenie niższej od
minimalnej. Działanie to miało charakter uprzedni w stosunku do czynności
podjętych przez funkcjonariuszy celnych. Nieuzasadniony jest więc wniosek, że
gdyby nie działanie urzędników celnych, nie byłoby podstaw do nałożenia na
powódkę sankcji finansowych.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§
1 k.p.c., w ramach pierwszej z nich, powódka zarzuciła naruszenie: art. 417, art.
417 w zw. z art. 361 § k.c., art. 4 ust. 5 i art. 10 ust.3 ustawy z dnia 26 sierpnia
1994 r. o regulacji rynku cukru i przekształceniach własnościowych w przemyśle
cukrowniczym (Dz. U. Nr 98, poz. 473 ze zm.) oraz art. 4 pkt 4, art. 18 ust. 3 i 4
oraz art. 27 ust. 6 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług
oraz podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.). Drugą podstawę
kasacyjną powódka wypełniła zarzutami naruszenia: art. 382, art. 378 w zw. z art.
368 § 1 pkt 2 i 3, art. 386 § 1, art. 385 i art. 379 pkt 5 k.p.c. W konkluzji wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku, zniesienie postępowania przed Sądem
Apelacyjnym i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa
wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymagają zarzuty naruszenia przepisów
prawa procesowego, przede wszystkim zaś najdalej idący zarzut nieważności
postępowania z przyczyny określonej w art. 379 pkt 5 k.p.c.
W orzecznictwie ugruntował się pogląd, zgodnie z którym o nieważności
postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony swych praw można
mówić tylko wówczas, gdy strona została pozbawiona uprawnień procesowych
wskutek wadliwego postępowania sądu, będącego następstwem naruszenia
konkretnych przepisów kodeksu postępowania cywilnego.
Według skarżącej, Sąd Apelacyjny pozbawił ją możności obrony swych praw
dokonując odmiennej (zaskakującej dla niej) oceny bezspornych faktów, istotnych
z punktu widzenia związku przyczynowego pomiędzy działaniem funkcjonariuszy
5
a poniesioną przez nią szkodą. Tak sformułowany zarzut nie może usprawiedliwiać
wskazywanej przyczyny nieważności postępowania. W istocie odnosi się on
bowiem do oceny prawnej faktów w płaszczyźnie prawa materialnego, tj. aktu
subsumcji.
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącej, wadliwość subsumcji nie może
też uzasadniać zarzutów naruszenia art. 382 i art. 378 w zw. z art. 368 § 1 pkt 2 i 3
k.p.c. Podnosząc te zarzuty, skarżąca uzupełniająco wskazała, że Sąd Apelacyjny,
- przeprowadzając wzmiankowaną ocenę związku przyczynowego - wykroczył poza
granice apelacji. Z twierdzeniem tym nie można jednak się zgodzić. Zgodnie
z treścią art. 378 k.p.c., granice apelacji wyznaczają nie – jak błędnie odczytuje to
skarżąca – podniesione w niej zarzuty, lecz oznaczenie zaskarżonego orzeczenia
oraz zakres jego zaskarżenia. Sąd Najwyższy wielokrotnie już wyjaśniał, że sąd
drugiej instancji - w granicach zaskarżenia – stosuje prawo materialne niezależnie
od zarzutów apelacji i pogląd ten należy uznać za utrwalony (por. m.in. wyroki:
z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000/10/193; z dnia 20 listopada
2002 r., V CKN 1396/00, niepubl.; z dnia 29 listopada 2002 r., IV CKN 1574/00,
niepubl.; z dnia 14 stycznia 2004 r., I CK 102/03, niepubl.). Sąd Apelacyjny
rozważając - niezależnie od podniesionych w apelacji zarzutów - kwestię istnienia
związku przyczynowego pomiędzy uszczerbkiem majątkowym doznanym przez
powódkę a działaniem funkcjonariuszy pozwanego przez pryzmat właściwych
przepisów prawa materialnego, nie naruszył zatem art. 378 k.p.c. Wprost
przeciwnie, przepis ten zastosował właściwie.
Za chybione uznać należy zarzuty naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 385
i art. 386 § 1 k.p.c. Zgodnie z pierwszym z wymienionych przepisów, sąd drugiej
instancji oddala apelację, jeżeli jest ona bezzasadna. Naruszenie powyższego
unormowania może więc polegać na oddaleniu apelacji uznanej za
usprawiedliwioną albo nieoddaleniu apelacji bezzasadnej. Wykazanie zasadności
rozważanego zarzutu wymaga więc wykazania obrazy przepisów prawa
materialnego lub innych przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to doprowadziło
sąd drugiej instancji do wadliwego zastosowania art. 385 k.p.c. (por. postanowienie
SN z dnia 12 kwietnia 2000 r., IV CKN 27/00, niepubl.; wyrok SN z dnia 12 marca
2002 r., IV CKN 1697/00, niepubl.; postanowienie SN z dnia 8 maja 2002 r., II CKN
6
917/00, niepubl.). Podobnie naruszenie art. 386 § 1 k.p.c. może wchodzić
w rachubę w razie dokonania zmiany zaskarżonego wyroku, mimo uznania apelacji
za bezzasadną. Również ten przepis nie może stanowić samodzielnej podstawy
skargi kasacyjnej. Skarżąca nie podjęła nawet próby powiązania wskazywanego
naruszenia art. 385 oraz art.386 § 1 k.p.c. z obrazą innych przepisów, co przesądza
bezskuteczność podniesionych w tym zakresie zarzutów.
Przechodząc do oceny zasadności podstawy kasacyjnej naruszenia prawa
materialnego, stwierdzić należy, że podniesionym w ramach tej podstawy zarzutom
nie można odmówić słuszności.
Sąd Apelacyjny, dokonując oceny roszczenia powoda na podstawie art. 417
k.c., w brzmieniu obowiązującym w dacie zdarzenia, wskazywanego jako źródło
szkody, stanął na stanowisku, że dwie spośród określonych tym przepisem
przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa nie zostały
spełnione. Uznał mianowicie, że działanie funkcjonariuszy celnych, noszące
znamiona przestępstwa i ukierunkowane na uzyskanie korzyści majątkowej, może
być kwalifikowane jedynie jako podjęte przy sposobności wykonywania
powierzonych im czynności. Wskazał też, że skoro faktycznie cukier pozostał na
rynku krajowym, to uzasadnione było zastosowanie opłat sankcyjnych i obciążeń
podatkowych, niezależnie od poświadczenia fikcyjnego eksportu, co nie pozwala
dopatrzyć się normalnego związku przyczynowego pomiędzy uszczerbkiem
majątkowym powódki a działaniem funkcjonariuszy pozwanego. Skarżąca trafnie
zakwestionowała powyższą ocenę.
Sąd Apelacyjny uznając, że poświadczenie przez funkcjonariuszy
pozwanego nieprawdy w dokumentach celnych nie może być poczytywane jako
działanie podjęte „przy wykonywaniu” powierzonych im czynności, odwołał się do
przesłanki celu działania sprawcy. W piśmiennictwie i judykaturze istotnie kryterium
to było silnie akcentowane. W tezie V uchwały z dnia 15 lutego 1971 r., III CZP
33/70 (OSNCP 1971, nr 4, poz. 59), Sąd Najwyższy stwierdził, że o tym czy szkoda
została wyrządzona przez funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej mu
czynności, czy tylko przy sposobności jej wykonywania, decyduje cel działania
sprawcy. W konsekwencji stanął na stanowisku, że Skarb Państwa tylko wtedy
7
może ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą, gdy zawinione działanie
funkcjonariusza pozostawało w związku z realizacją celu wynikającego
z powierzonej czynności. Możliwość odstępstwa od tej reguły przewidziano jedynie
na wypadek sytuacji, w której wprawdzie funkcjonariusz wyrządził szkodę działając
w celu osobistym, ale tylko dlatego, że wykonywanie czynności służbowej
umożliwiło mu wyrządzenie tej szkody.
W dotychczasowych wypowiedziach Sądu Najwyższego pogląd ten był
prezentowany jako dominujący. W motywach wyroku z dnia 30 stycznia 1998 r.,
III CKN 624/97 (niepubl.) Sąd Najwyższego wyraził jednak odmienne zapatrywanie.
Uznał mianowicie, że również poza wskazanym wyżej wyjątkowym przypadkiem,
cel działania sprawcy szkody - w świetle art. 417 § 1 k.c. - nie może stanowić
jedynego kryterium przesądzającego o tym, czy funkcjonariusz wyrządził swoim
zachowaniem szkodę przy wykonywaniu powierzonej czynności. Sąd Najwyższy
zwrócił uwagę na to, że ustawodawca w art. 417 § 1 k.c. nie wymienił motywów
zachowania się sprawcy, ani celu jego działania jako materialnoprawnych
przesłanek ograniczających odpowiedzialność Skarbu Państwa, lecz powiązał tę
odpowiedzialność z takim działaniem funkcjonariusza, które podjęte zostało przy
wykonywaniu powierzonej mu czynności. Normatywna treść art. 417 § 1 k.c.
wskazuje jedynie na konieczność wystąpienia normalnego związku przyczynowego
między szkodą, a wyrządzającym ją zachowaniem funkcjonariusza, mieszczącym
się w pojęciu „wykonywania powierzonej mu czynności”. Istnienia takiego związku
nie wyłącza więc - automatycznie - wadliwe, sprzeczne z prawem, a nawet
ukierunkowane na osobisty cel, działanie funkcjonariusza.
Także na gruncie art. 430 k.c., regulującego odpowiedzialność
odszkodowawczą podwładnego za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu
powierzonej mu czynności, Sąd Najwyższy wypowiedział pogląd, że niezgodność
celu działania podwładnego z oczekiwaniem zwierzchnika nie stanowi wyłącznego
kryterium pozwalającego na stwierdzenie, że przesłanka tej odpowiedzialności
została spełniona (por. wyrok z dnia 25 listopada 2005 r., V CK 396/05, Pr.
Bankowe 2006, nr 11, poz. 16).
8
Skład orzekający aprobuje wykładnię - zawartego w art. 417 § 1 k.c. -
pojęcia „przy wykonywaniu powierzonej mu czynności”., zaprezentowaną wyroku
z dnia 30 stycznia 1998 r., III CKN 624/97 i przytoczoną w jej uzasadnieniu
argumentację. Posługiwanie się przy dokonywaniu interpretacji rozważanej
przesłanki materialnoprawnej odpowiedzialności Skarbu Państwa kryterium celu
działania sprawcy niewątpliwie relatywizuje tę odpowiedzialność wyłącznie
w płaszczyźnie przesłanek natury subiektywnej. Tymczasem z treści art. 417 § 1
k.c. - w brzmieniu obowiązującym w dacie zdarzenia, z którym powódka łączy
szkodę - wynika, że jego wykładnia winna być dokonywana z uwzględnieniem
kryteriów obiektywnych. Trudno nie dostrzec, że odmienne odczytywanie
analizowanej przesłanki odpowiedzialności Skarbu Państwa było przejawem -
zarzuconej po dokonanych zmianach ustrojowych - tendencji do zawężenia tej
odpowiedzialności.
Konsekwencją przyjętej przez skład orzekający wykładni mającego
zastosowanie w sprawie art. 417 § 1 k.c. musi być - rzecz jasna - uwzględnienie
zarzutu wadliwej, bo wychodzącej z odmiennych założeń, wykładni tego przepisu
dokonanej przez Sąd Apelacyjny. Sąd ten nie dostrzegł potrzeby rozważenia innych
- poza celem działania sprawców - kryteriów rozróżnienia szkody wyrządzonej przy
wykonywaniu powierzonych im czynności oraz szkody wyrządzoną tylko przy okazji
ich wykonywania. Dokonanie takiej delimitacji wymaga sięgnięcia do kryteriów
obiektywnych i zbadania, czy z tego punktu widzenia działanie funkcjonariuszy
pozwanego nie nosiło znamion wykonywania powierzonych im czynności.
Niezbędne jest też – na co trafnie zwróciła uwagę skarżąca - dokonanie oceny, czy
funkcjonariusze celni, podejmując w tak licznej grupie (12 osób) działania
przestępcze, nie wykorzystali niedociągnięć organizacyjnych, bądź też braku
właściwego nadzoru oraz kontroli zapobiegających nadużyciom i korupcji.
Odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie art. 417 § 1 k.c. mogą
uzasadniać konkretne zaniedbania funkcjonariuszy państwowych w zakresie
nadzoru (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 kwietnia 2003 r., I CKN 229/01,
niepubl.).
Zgodzić się też trzeba z zarzutem dokonania przez Sąd Apelacyjny wadliwej
oceny związku przyczynowego pomiędzy działaniem funkcjonariuszy pozwanego
9
a doznaną przez powódkę szkodą. Stanowisko wyrażone w tej kwestii przez Sąd
Apelacyjny nie odnosi się w ogóle do argumentacji powódki (podzielonej przez Sąd
pierwszej instancji) wskazującej na to, że gdyby nie przedstawiono jej dokumentacji
celnej potwierdzającej wywóz cukru za granicę, to podjęłaby ona działania w celu
uniknięcia opłat sankcyjnych i obciążenia podatkiem VAT (sprzedając cukier za
granicę za pośrednictwem innego komisanta, bądź też wprowadzając go na rynek
krajowy z zastosowaniem 7 % stawki VAT, ceny wyższej od minimalnej oraz
stosując się do limitu A). Podjęcie takich środków zaradczych przez racjonalnie
działającego przedsiębiorcę wydaje się oczywiste. Nie można zatem podzielić
zapatrywania, iż poniesione przez powódkę ciężary stanowiły prostą konsekwencję
faktu, że cukier nie został wyeksportowany, lecz wprowadzony na rynek krajowy.
Wyrażając taką ocenę, Sąd Apelacyjny naruszył art. 417 § 1 w zw. z art. 361 § 1
k.c.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.