Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 306/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z odwołania K. J.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w S.
o prawo do wcześniejszej emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej Prokuratora Generalnego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […].
z dnia 10 stycznia 2006 r., sygn. akt (...),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 28 kwietnia 2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
Oddział w S. odmówił ubezpieczonemu K. J. prawa do emerytury, stwierdziwszy
niespełnienie warunków przewidzianych w art. 27, 29 i 32 ustawy z dnia 17 grudnia
2
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t.: Dz. U.
z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.). Wnioskodawca wykazał okres ubezpieczenia
wynoszący 41 lat, 10 miesięcy i 27 dni, w którym 9 lat, 2 miesiące i 4 dni stanowiło
pracę w szczególnych warunkach na stanowisku tokarza obróbki zestawów
kołowych w Kopalni P. „K.” w D. G., tokarza w O. Fabryce N. E. w O. oraz tokarza
pod ziemią w Kopalni Węgla Kamiennego „N. ” w S. Poza tym, w okresie od dnia
20 sierpnia 1990 r. do dnia 31 grudnia 2000 r. wykonywał pracę nauczycielską,
uznaną za pracę w szczególnym charakterze, na stanowisku mistrza-instruktora
praktycznej nauki zawodu w Hucie K. Organ rentowy wykluczył możliwość zliczenia
okresów tej pracy (w szczególnym charakterze) z pracą wykonywaną w
szczególnych warunkach, w wyniku czego uwzględnił wyłącznie dłuższy okres
wykonywania pracy w szczególnych warunkach wymieniony w § 4 rozporządzeniu
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U.
nr 8, poz. 43 ze zm.), a ten, dla nabycia prawa do emerytury wieku 60 lat, nie może
być krótszy niż 15 lat.
Wyrokiem z dnia 28 czerwca 2005 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał Kazimierzowi
J. prawo do emerytury od dnia 22 kwietnia 2005 r., wyrażając pogląd prawny o
braku w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze zakazu sumowania pracy w szczególnych warunkach z pracą w
szczególnym charakterze. Pogląd ten wsparł powołaniem się na § 15
wspomnianego rozporządzenia i zawarte w nim odesłanie do § 4, które – w jego
ocenie – pozwala na łączne potraktowanie spornych okresów zatrudnienia.
W apelacji Zakład Ubezpieczeń Społecznych podniósł zarzut błędnej
wykładni § 4 powołanego rozporządzenia, wskazując, że zawiera zamknięty
katalog okresów pracy lub służby, które można doliczyć do okresów pracy w
szczególnych warunkach i nie przewiduje możliwości nabycia prawa do emerytury
w obniżonym wieku przy braku zarówno 15 lat pracy w szczególnym charakterze
(pracy nauczycielskiej), jak też 15 lat pracy w warunkach szczególnych.
3
Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 10
stycznia 2006 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. Zważył, że przepisy
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. przewidują możliwość
doliczenia do pracy w szczególnych warunkach pewnych okresów (np. pracy
górniczej, okresów zatrudnienia na kolei, a także innych wymienionych w § 5-10
rozporządzenia), lecz nie okresu pracy pedagogicznej. Powołał się przy tym na
orzeczenia Sądu Najwyższego: uchwały z dnia 29 września 2005 r., II UZP 10/05 i
z dnia 23 stycznia 1986 r., III UZP 56/85 oraz wyroki z dnia 8 lutego 2002 r., II UKN
53/01, z dnia 18 stycznia 2005 r., II UK 137/04 i z dnia 15 grudnia 1997 r., II UKN
417/97.
Skarga kasacyjna wniesiona przez Prokuratora Generalnego, obejmująca
wyrok Sądu drugiej instancji w całości, została oparta na podstawie naruszenia
przez błędną wykładnię art. 32 ust. 1 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niewłaściwe zastosowanie art. 88 ust. 2a
oraz niezastosowanie art. 86 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela
(jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm.), a także przepisów § 2, § 4-
10 oraz § 19 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze. Wnoszący skargę domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej przywołane zostały argumenty za równym
traktowaniem podmiotów podobnych, którymi są ubezpieczeni wykonujący prace
szkodliwe w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze oraz wnioski
płynące z gramatycznej wykładni art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Skarżący wskazał, że we wspomnianym
przepisie, przy wymienieniu pracowników wykonujących pracę w szczególnych
warunkach i w szczególnym charakterze użyty został spójnik „lub”, który – w
przeciwieństwie do spójnika „albo” – oznacza alternatywę łączną i stawia znak
równości pomiędzy tymi dwoma rodzajami prac szkodliwych dla pracowników.
Dodatkowo skarżący podniósł wyjątkowość sytuacji K. J., którego okres pracy
nauczycielskiej był jednocześnie okresem pracy w szczególnych warunkach, gdyż
wykonywał ją w Hucie K. jako tokarz narzędziowy. W związku z tym zarzucił
4
nieprzystawalność powołanych przez Sąd drugiej instancji orzeczeń Sądu
Najwyższego do stanu faktycznego sprawy.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Dokonując wykładni art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych – stanowiącego, że emerytura w wieku
niższym niż określony w art. 27 pkt 1 przysługuje ubezpieczonym urodzonym przed
dniem 1 stycznia 1949 r., będącym pracownikami wymienionymi w ust. 2 i 3,
zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze –
skarżący wskazał na brak istotnego zróżnicowania sytuacji faktycznej osób
wykonujących te zatrudnienia i w związku z tym opowiedział się za
niedopuszczalnością różnicowania ich praw emerytalnych. Wskazał także na
konstrukcję tego przepisu; użycie funktora „lub” ma – jego zdaniem – oznaczać
jednakowe traktowanie pracowników wykonujących tego rodzaju zatrudnienia z
punktu widzenia możliwości ubiegania się o emeryturę w tym sensie, że okres
wykonywania pracy w szczególnych warunkach może być uzupełniany w stażu
emerytalnym okresem pracy w szczególnym charakterze (lub odwrotnie).
Pogląd zaprezentowany przez skarżącego jest nietrafny; stanowisko Sądu
Najwyższego w tym zakresie – uwzględnione przez Sąd Apelacyjny – jest
ugruntowane i jednolite, a w stanie faktycznym podobnym do stanu faktycznego w
niniejszej sprawie najdobitniej wyraża je uchwała z dnia 29 września 2005 r., II UZP
10/05, OSNP 2006 nr 1-2, poz. 21), wykazująca brak możliwości zaliczenia okresu
pracy nauczycielskiej do okresu pracy w szczególnych warunkach. Poza tym Sąd
Najwyższy wypowiadał się o niedopuszczalności doliczania nauczycielom do
okresów pracy w szczególnym charakterze jakichkolwiek innych okresów
zatrudnienia, nawet uznanych w myśl rozporządzenia za wykonywane w
szczególnym charakterze lub w szczególnych warunkach (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 23 stycznia 1986 r., III UZP 56/85, OSNC 1986 nr 12, poz. 203
oraz wyrok z dnia 18 stycznia 2005 r., II UK 137/04, OSNP 2005 nr 15, poz. 234 z
aprobującą glosą Marcina Zielenieckiego, Gdańskie Studia Prawnicze 2006 nr 1 p.
20). Co więcej, w wyroku z dnia 8 lutego 2002 r., II UKN 53/01 (OSNP 2003 nr 23
5
poz. 576) Sąd Najwyższy wykluczył nawet możliwość zliczenia okresów pracy w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienionych odrębnie w
wykazie A i w wykazie B, stanowiących załączniki do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Skarżący nie przedstawił przekonywających argumentów uzasadniających
przełamanie utrwalonej linii orzecznictwa. Nie stanowi takiego argumentu postulat
jednolitego traktowania w uprawnieniach emerytalnych wszystkich pracowników
wymienionych w art. 32 ust. 1 ustawy emerytalnej choćby tylko dlatego, że przepis
ten nie funkcjonuje samodzielnie, lecz pozostaje w związku z zachowującym moc
rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze, wydanym z upoważnienia i w ramach delegacji ustawowej za-
wartej w art. 55 nieobowiązującej już ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrze-
niu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Chodzi w
szczególności o § 4 ust. 1 pkt 3 stanowiący, że pracownik, który wykonywał prace
w szczególnych warunkach, nabywa prawo do emerytury, jeżeli ma wymagany
okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach, oraz
§ 15 przewidujący dla nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedago-
gicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, których praca uważana jest – z mocy art. 32
ust. 3 pkt 5 ustawy emerytalnej za pracę w szczególnym charakterze, prawo do
emerytury na zasadach określonych w § 4 (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03, Dz.U. Nr 144, poz. 1530).
Rozporządzenie to nie tylko więc rozróżnia dwie kategorie prac, które
jednakowo można uznać za prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o
znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności
psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia, lecz przede
wszystkim ustanawia z tytułu ich wykonywania różne warunki emerytalne. Prace
uważane za wykonywane w szczególnych warunkach, uprawniające do niższego
wieku emerytalnego, wymienione są w wykazach A i B stanowiących załącznik do
rozporządzenia. Prawo do emerytury z tytułu wykonywania tych prac uregulowane
6
zostało odrębnie wedle zasad wynikających z przepisów § 4 (wykaz A) oraz § 5 –
8a (wykaz B). Zasady przechodzenia na emeryturę osób wykonujących prace w
szczególnym charakterze ujęte zostały w § 9 - 15 rozporządzenia, w tym § 15
określa zasady przechodzenia na emeryturę osób wykonujących pracę
nauczycielską.
Unaocznia to, że nie istnieje pojęcie „emerytury z tytułu zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze”, która przysługiwałaby
przy łącznym uwzględnieniu każdego z tak określonych okresów pracy, lecz że
emerytura przysługuje z tytułu wykonywania konkretnego zatrudnienia, ujętego
oddzielnie w odpowiednich wykazach lub w § 9 – 15 rozporządzenia przez
konkretny okres w nich przewidziany. Osoby wykonujące pracę w szczególnych
warunkach wymienione w wykazie A nabywają prawo do emerytury, jeżeli
osiągnęły wiek 60 lat (mężczyźni) oraz mają wymagany okres zatrudnienia, w tym
co najmniej 15 lat w szczególnych warunkach (§ 4 ust.1), natomiast nauczyciel,
wychowawca lub inny pracownik pedagogiczny wykonujący pracę nauczycielską
wymienioną w art. 1 pkt 1-7 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r., określoną w tej
ustawie jako praca zaliczona do pierwszej kategorii zatrudnienia, nabywa prawo do
emerytury na zasadach określonych w § 4.
Z tych przyczyn, w myśl § 4 ust. 3, do okresów zatrudnienia w szczególnych
warunkach, o których mowa w ust. 1, zalicza się okresy pracy górniczej w
rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin oraz
okresy zatrudnienia na kolei w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników kolejowych i ich rodzin, a także okresy pracy lub służby, o których
mowa w § 5 – 10, a nie ma możliwości łączenia z tymi okresami innych prac,
zwłaszcza w szczególnym charakterze, ujętych w § 11 – 15 rozporządzenia.
Odesłanie w § 15 – w zakresie zasad nabywania prawa do emerytury - do § 4
rozporządzenia nie narusza tego porządku, gdyż dotyczy wieku emerytalnego oraz
stażu pracy (15 lat), a zatem obejmuje pkt 1 i 3 ust. 1 tego paragrafu.
W konsekwencji, stosownie do art. 86 Karty Nauczyciela, nauczyciel oraz
członek jego rodziny mają prawo do zaopatrzenia emerytalnego określonego w
przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z
7
uwzględnieniem przepisów ustawy, z tym że nauczyciel zaliczany jest do
pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze.
Nietrafna jest podstawa skargi kasacyjnej w zakresie, w jakim odnosi się do
naruszenia art. 88 Karty Nauczyciela w związku z ust. 2a, gdyż niewątpliwie K. J.
nie twierdził, że był nauczycielem mającym trzydziestoletni okres zatrudnienia, w
tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze i nie domagał się
emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek (art. 32 ust. 5 ustawy emerytalnej),
więc przepis ten nie miał w sprawie zastosowania.
Bezzasadne jest także powoływanie się przez skarżącego na wyjątkowość
sytuacji K. J., gdyż w ustalonym stanie faktycznym okres jego pracy nauczycielskiej
nie został jednocześnie uznany za okres pracy w szczególnych warunkach, mimo
wykonywania jej w Hucie K. jako tokarz narzędziowy. W takim wypadku zresztą
kwestia doliczania okresu pracy nauczycielskiej nie stanowiłaby przedmiotu sporu.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
/tp/