Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 547/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSA Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. F. i L. S.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […]
oraz Ministrowi Skarbu Państwa
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 kwietnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Po ostatecznym sprecyzowaniu żądania, L. S. wniósł o zasądzenie od
Skarbu Państwa reprezentowanego przez Wojewodę […] i Ministra Skarbu
Państwa kwoty 665.663 zł z odsetkami ustawowymi od 8 czerwca 1992 r., jako -
zwaloryzowanej na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. w oparciu o wskaźnik średniej płacy
- ceny, którą zapłacił za udział w użytkowaniu wieczystym nieruchomości położonej
w K. przy A. oraz związanej z nim własności budynku hotelowego. A. F. pozostał
przy żądaniu zasądzenia kwoty 82.481 zł, z tym, iż wniósł o jej zasądzenie jako -
zwaloryzowanej na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. w oparciu o wskaźnik średniej płacy
- części ceny (12,39%), którą zapłacił za udział w użytkowaniu wieczystym tej
samej nieruchomości oraz związanej z nim własności budynku hotelowego.
Powodowie kupili wymienione wyżej prawa od przedsiębiorstwa
państwowego „P.” w K. umową z 8 czerwca 1992 r., która okazała się nieważna.
Przedsiębiorstwo „P.” zostało zlikwidowane i wykreślone z rejestru mocą decyzji
byłego Wojewody K. Powodowie wskazali, że podstawą ich roszczeń jest art. 410 §
2 i 411 pkt 1 k.c., art. 497 w zw. z art. 496 k.c. oraz art. 3581
§ 3 k.c., a dla
uzasadnienia legitymacji biernej pozwanego powołali art. 40 § 2 k.c. w zw. z art. 49
ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (dalej ustawa o p.p.). Niezależnie od
powyższego twierdzili, że likwidator przedsiębiorstwa działający na zlecenie byłego
Wojewody K., popełnił w procesie likwidacji wiele błędów i one spowodowały
nieważność umowy, co uzasadniałoby przypisanie Skarbowi Państwa
odpowiedzialności także na podstawie art. 417 § 2 k.c. w zw. z art. 429 k.c.
Pozwany Skarb Państwa wniósł o oddalenie powództwa. Wojewoda […],
jako jego reprezentant, odwołał się do art. 40 § 1 k.c. i wyjaśnił, że mienie
zlikwidowanego przedsiębiorstwa „P.” w postaci środków finansowych zostało
przejęte przez Skarb Państwa, a następnie przeznaczone na zakup akcji w spółce
Regionalna Agencja Rozwoju. Gdyby okazało się, że powodom przysługuje
opisane w pozwie roszczenie przeciwko Skarbowi Państwa, to jego reprezentację
winien wykonywać Minister Skarbu Państwa, nie zaś Wojewoda. Za likwidatora
działającego na zlecenie organu założycielskiego Skarb Państwa nie odpowiada,
3
bo nie ponosi winy w wyborze. Waloryzacja świadczenia przewidziana w art. 3581
§
3 k.c. może dotyczyć tylko świadczeń pieniężnych, a stron nie łączy stosunek
prawny, z którego wynikałoby zobowiązanie o takim charakterze. Minister Skarbu
Państwa imieniem Skarbu Państwa odwołał się do art. 40 § 2 k.c. w zw. z art. 49
ust. 1 ustawy o p.p. i stwierdził, że odpowiedzialność przewidziana w tym przepisie
może wchodzić w grę wtedy, gdy istnieje państwowa osoba prawna, solidarnie z
którą mógłby odpowiadać Skarb Państwa, a poza tym odpowiedzialność ta dotyczy
przejęcia konkretnego składnika majątkowego, a nie przejęcia całego majątku
pozostałego po zlikwidowanej osobie prawnej. Nadto, wskazując na treść art. 3581
§ 4 k.c. zakwestionował podstawy do zwaloryzowania należnych powodom
świadczeń z tej przyczyny, że pozostają one w związku z prowadzeniem przez nich
przedsiębiorstwa.
Wyrokiem wstępnym z 7 czerwca 2005 r. Sąd Okręgowy w P. uznał
roszczenie powodów za usprawiedliwione co do zasady.
Bezspornym okazało się, że umową z 8 czerwca 1992 r. Wojewódzkie
Przedsiębiorstwo Gospodarki Turystycznej „P.” w likwidacji sprzedało powodom w
udziałach po ½ prawo wieczystego użytkowania nieruchomości stanowiącej działkę
nr […], o pow. 855m2 w K. przy A. wraz z własnością budynku hotelowego. Tytułem
ceny powodowie zapłacili sprzedającemu po 82.481 zł. Prawomocnym wyrokiem z
3 października 1996 r., wydanym w sprawie z powództwa poprzednich właścicieli
nieruchomości, Sąd Wojewódzki w K. ustalił, że umowa z 8 czerwca 1992 r. jest
nieważna. Powodowie wydali uprawnionym nieruchomość po uprawomocnieniu się
tego wyroku, w 2000 r.
Zarządzeniem Wojewody K. z 10 sierpnia 1992 r. Wojewódzkie
Przedsiębiorstwo Gospodarki Turystycznej „P.” uznano za zlikwidowane z dniem 5
stycznia 1993 r., a 1 lutego 1993 r. wykreślono je z rejestru. Środki finansowe
pozostałe po likwidacji przedsiębiorstwa w kwocie 53.220,01 zł zostały wniesione
do spółki akcyjnej – Regionalna Agencja Rozwoju w K., zawiązanej 17 grudnia
1992 r., której głównym założycielem był Skarb Państwa – Wojewoda K. Objął on w
Spółce 200 akcji imiennych uprzywilejowanych o wartości 1.000 zł każda i 21 akcji
4
imiennych zwykłych o wartości nominalnej 1.000 zł. Wszystkie te akcje przekazane
zostały protokołem z 23 grudnia 1996 r. Ministrowi Skarbu Państwa.
Sąd Okręgowy stwierdził, że - co do zasady - Skarb Państwa nie odpowiada
za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych (art. 40 § 1 k.c.). Wyjątek stanowi
sytuacja uregulowana w § 2 art. 40 k.c. Stosownie do tego przepisu w razie
nieodpłatnego przejęcia na podstawie obowiązujących ustaw, określonego
składnika mienia państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, odpowiada
on solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy składnik
mienia stanowił własność tej osoby, a jest to odpowiedzialność ograniczona do
wysokości wartości przejętego składnika mienia, ustalonej według stanu z chwili
przejęcia, a według cen z daty zapłaty. Skarbowi Państwa przysługuje prawo do
mienia zlikwidowanego przedsiębiorstwa (art. 49 ust. 1 ustawy o p.p. w brzmieniu
sprzed 15 stycznia 2003 r.), a konsekwencją jest stosowanie art. 40 § 2 k.c. do
odpowiedzialności za zobowiązania tego przedsiębiorstwa. Warunkiem wykreślenia
likwidowanego przedsiębiorstwa z rejestru jest zaspokojenie lub zabezpieczenie
jego wierzycieli, co oznacza, że w toku likwidacji aktywa muszą być co najmniej
równe pasywom. Nie można jednak wykluczyć, że po zakończeniu likwidacji ujawni
się wierzytelność związana z majątkiem zlikwidowanego podmiotu. Przejmujący
mienie po likwidacji ponosi wówczas odpowiedzialność za te zobowiązania
i obciążenia, które związane są z przejętym przedsiębiorstwem (art. 551
pkt 5 k.c.).
Jeśli w procesie likwidacji przedsiębiorstwa nie połączonym z upadłością po
zaspokojeniu wierzycieli pozostaną jeszcze jakieś aktywa, to wierzytelności
ujawnione w procesie likwidacyjnym nie wygasają. Zobowiązania powstałe
w czasie, gdy przejmowane nieodpłatnie składniki mienia osoby prawnej stanowiły
jeszcze jej własność, obciążają - na mocy art. 40 § 2 k.c. - właściciela przejętego
majątku, który z tego majątku odpowiada subsydiarnie za zlikwidowane
przedsiębiorstwo, tyle że do wysokości wartości przejętego składnika mienia
określonej według ceny sprzedaży. W ocenie Sądu Okręgowego, Skarb Państwa
w osobie Ministra Skarbu Państwa po przejęciu mienia zlikwidowanego
przedsiębiorstwa państwowego, odpowiada za zobowiązania zlikwidowanego
przedsiębiorstwa, do wysokości wartości przejętego mienia ustalonej według stanu
z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty.
5
Nieważność czynności prawnej uzasadnia obowiązek zwrotu nienależnych
świadczeń (art. 411 k.c. i art. 410 § 2 k.c.). Do świadczenia należnego nabywcy na
podstawie przepisów o zwrocie świadczeń spełnionych w wyniku wykonania
nieważnej umowy znajduje zastosowanie art. 3581
§ 3 k.c., ale w stanie faktycznym
przedmiotowej sprawy zastosować należy ograniczenie odpowiedzialności
przewidziane w art. 40 § 2 k.c. Po zlikwidowaniu przedsiębiorstwa „P.” na rachunek
bankowy pozwanego przekazana została bowiem kwota 53.220 zł, a zatem
mniejsza niż zapłacona przez powodów cena nieruchomości.
Wyrokiem z 13 kwietnia 2006 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego
Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa od wyroku z 17 czerwca 2005 r. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, w niespornie ustalonym stanie faktycznym, Skarb
Państwa - Minister Skarbu Państwa ponosi odpowiedzialność za zobowiązania
zlikwidowanego przedsiębiorstwa „P”. Podstawą tej odpowiedzialności jest art. 49
ust. 1 ustawy o p.p. w brzmieniu sprzed 15 stycznia 2003 r. i art. 40 § 2 k.c. Tak też
w tej kwestii wypowiedział się w kilku orzeczeniach Sąd Najwyższy, w tym w
szczególności w wyroku z 22 października 2003 r., II UK 123/03, OSNP 2004, nr
15, poz. 269.
Odnosząc się do argumentacji apelującego, Sąd Apelacyjny wskazał, że art.
40 § 2 k.c. nie wyłącza samodzielnej odpowiedzialności Skarbu Państwa za
zobowiązania zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego, jeśli zobowiązanie
dotyczy mienia przejętego nieodpłatnie po zakończeniu likwidacji, stosownie do art.
49 ustawy o p.p. w brzmieniu sprzed 15 stycznia 2003 r. Za nieuprawnione uznał
Sąd Apelacyjny odwoływanie się w okolicznościach przedmiotowej sprawy do art.
49 ust. 3 ustawy o p.p., z tej przyczyny, że Skarb Państwa gromadzi na
wyodrębnionym rachunku środki uzyskane ze zbycia mienia przejętego stosownie
do art. 49 ust. 1 ustawy o p.p. Środki uzyskane ze zbycia tych składników mienia
Skarb Państwa przeznacza na pokrycie kosztów procesów likwidacyjnych,
postępowania upadłościowego oraz zarządu mieniem, ale proces likwidacyjny
przedsiębiorstwa „P.” już się zakończył, przedsiębiorstwo nie było postawione w
stan upadłości, a zatem nie mogą już wystąpić koszty prowadzenia tego rodzaju
postępowań.
6
Nie znalazł Sąd Apelacyjny podstaw do uznania, że powodowie spełnili na
rzecz przedsiębiorstwa „P.” świadczenie, o którym wiedzieli, iż jest nienależne.
Skoro bowiem powodowie nabyli nieruchomość od jej wpisanego do księgi
wieczystej właściciela i jemu wpłacili umówioną cenę, to nawet ich wiedza
o zgłoszeniu przez poprzednich właścicieli roszczenia o zwrot nieruchomości nie
może prowadzić do wniosku, iż mieli świadomość spełniania na rzecz
sprzedającego nienależnego mu świadczenia.
W opartej na pierwszej podstawie kasacyjnej skardze od wyroku Sądu
Apelacyjnego, Skarb Państwa zarzucił, że orzeczenie to zapadło z naruszeniem: -
art. 40 § 2 k.c. oraz art. 49 ust. 1 w zw. z art. 3 ustawy o p.p. poprzez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie tych przepisów, sprowadzające się do
przyjęcia, iż stanowią one podstawę odpowiedzialności Skarbu Państwa za
zobowiązania zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego; - art. 3581
§ 3 k.c.
poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że stanowi on
podstawę waloryzacji kwoty nienależnego świadczenia, którego zwrotu dochodzą
powodowie w sytuacji, gdy nieważna umowa, w wykonaniu której świadczenie
zostało spełnione pozostaje w związku z prowadzeniem przez powodów
przedsiębiorstwa; - art. 3581
§ 4 k.c. poprzez jego niezastosowanie
w okolicznościach przedmiotowej sprawy. Pozwany podkreślał, że przejęcie mienia
po zakończeniu procesu likwidacji państwowej osoby prawnej następuje nie „od” tej
osoby lecz „po” niej, a skoro w momencie przejęcia osoba ta już nie istnieje, to nie
może wchodzić w grę zastosowanie art. 40 § 2 k.c. Artykuł 49 ust. 1 ustawy o p.p.
wyraźnie natomiast dotyczy przejęcia „mienia”, a zatem aktywów takiej osoby
prawnej, nie zaś jej pasywów. Tak też w tej kwestii wypowiedział się Sąd
Najwyższy w wyroku z 22 lutego 2006 r., III CSK 4/06.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz ustalenie, że
„powództwo nie jest usprawiedliwione co do zasady” względnie o uchylenie tego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Ocenę zasadności skargi kasacyjnej trzeba zacząć od przypomnienia, że
dotyczy ona wyroku, którym Sąd drugiej instancji oddalił apelację pozwanego od
7
wydanego w sprawie wyroku wstępnego, a ten – stosownie do art. 318 § 1 k.p.c. –
był konsekwencją uznania roszczeń zgłoszonych przez powodów za
usprawiedliwione co do samej zasady.
Powodowie pierwotnie domagali się zwrotu w nominalnej wysokości ceny za
prawo użytkowania wieczystego i własność budynku, którą świadczyli na podstawie
nieważnej umowy na rzecz zlikwidowanego przedsiębiorstwa, a następnie zażądali
zwrotu nienależnych świadczeń w wysokości zwaloryzowanej, stosownie do art.
3581
§ 3 k.c.
Spór w sprawie koncentrował się wokół problemu oceny legitymacji biernej
pozwanego Skarbu Państwa, ale zbadanie wyłącznie tej kwestii nie wystarczało dla
uznania zgłoszonych przez powodów roszczeń za usprawiedliwione co do zasady.
W świetle sprecyzowanej ostatecznie przez powodów podstawy faktycznej
i prawnej żądania dla przesądzenia o zasadzie odpowiedzialności koniecznym było
nadto stwierdzenie, że świadczenie należne powodom miało charakter pieniężny
oraz że zaistniały okoliczności usprawiedliwiające waloryzację tego świadczenia
z uwagi na zmianę siły nabywczej pieniądza (art. 3581
§ 3 k.c.), przy braku
przesłanek negatywnych, wykluczających tę waloryzację (art. 3581
§ 4 k.c.).
2. Powodowie w wykonaniu umowy z 8 czerwca 1992 r. świadczyli na rzecz
przedsiębiorstwa państwowego „P.” cenę za udziały w prawie użytkowania
wieczystego nieruchomości i w związanej z nim własności budynku. Umowa
sprzedaży nie została ważnie zawarta, a to oznacza, że jej strony winny zwrócić
sobie świadczenia spełnione w jej wykonaniu. W związku z powyższym zapłacona
przez powodów na podstawie nieważnej umowy cena nabycia wymienionych wyżej
praw podlegała zwrotowi (art. 410 k.c.). Skoro umowa sprzedaży nie została ważnie
zawarta, to obowiązek zwrotu świadczeń powstał bezpośrednio po ich spełnieniu,
a pierwotnie zobowiązanym wobec powodów było przedsiębiorstwo „P”. Problem z
oceną legitymacji biernej w sprawie wynikał z tego, że przedsiębiorstwo „P.” w
styczniu 1993 r. zostało uznane za zlikwidowane, a 1 lutego 1993 r. wykreślono je z
rejestru.
Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego polega na rozdysponowaniu jego
składnikami materialnymi i niematerialnymi, o których mowa w art. 551
k.c.
8
i wykreśleniu przedsiębiorstwa z rejestru, po zaspokojeniu wierzycieli. Z takim
rozumieniem likwidacji koresponduje art. 49 ust. 1 ustawy o p.p. Przepis ten
w brzmieniu obowiązującym w okresie pomiędzy 1 stycznia 1992 r. a 15 stycznia
2003 r. stanowił, iż z chwilą likwidacji przedsiębiorstwa mienie tego
przedsiębiorstwa pozostałe po likwidacji przejmuje Skarb Państwa.
O przeznaczeniu tego majątku decyduje organ założycielski zgodnie z ustawą
o prywatyzacji przedsiębiorstw, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
Ustęp 3 i 4 art. 49 ustawy o p.p. w brzmieniu, na które powołuje się pozwany
dodany został dopiero nowelą obowiązującą od 1 stycznia 1997 r. (ustawa z dnia
8 sierpnia 1996 r. „o zmianie niektórych ustaw normujących funkcjonowanie
gospodarki i administracji publicznej”, Dz. U. nr 106, poz. 496), a zatem już po
zakończeniu likwidacji przedsiębiorstwa „P”. Następnie, z mocą od 1 kwietnia 2002
r. (ustawa z dnia 1marca 2002 r. „o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu
centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych
oraz o zmianie niektórych ustaw”, Dz. U. nr 25, poz. 253), brzmienie ustępu 3 art.
49 zostało zmienione.
Art. 40 § 2 k.c. (w brzmieniu ustalonym ustawą z 28 lipca 1990 r. o zmianie
ustawy Kodeks cywilny, Dz. U. nr 55, poz. 321) stanowi, że w razie nieodpłatnego
przejęcia, na podstawie obowiązujących ustaw, określonego składnika mienia od
państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada
solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy składnik
stanowił własność danej osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika
ustalonej według stanu z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty. Artykuł 40
§ 2 k.c. obejmuje przejęcie wszelkich praw majątkowych, w tym także przejęcie
wielu składników mienia. Mieniem, w rozumieniu art. 44 k.c. jest własność i inne
prawa majątkowe.
W okresie przed nowelizacją art. 49 ust. 1 ustawy o p.p. dokonaną z mocą
od 15 stycznia 2003 r., przejęcie przez Skarb Państwa mienia pozostałego po
likwidacji przedsiębiorstwa następowało wcześniej niż wykreślenie tego
przedsiębiorstwa z rejestru. Był więc okres, w którym istniały dwa podmioty mogące
odpowiadać za konkretne zobowiązanie, a więc możliwa była, przewidziana w art.
40 § 2 k.c., ich solidarna odpowiedzialność za konkretne zobowiązanie. Po utracie
9
bytu prawnego przez jeden z odpowiedzialnych podmiotów przekształcała się ona
w wyłączną odpowiedzialność drugiego z nich. Za ugruntowany w orzecznictwie
z tego okresu uznać trzeba pogląd, że w razie przejęcia przez Skarb Państwa na
podstawie art. 49 ustawy o p.p. mienia pozostałego po zakończeniu procesu
likwidacji przedsiębiorstwa państwowego, Skarb Państwa odpowiada za
zobowiązania niezaspokojone w procesie likwidacji a powstałe przed datą
wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru. Odpowiedzialność Skarbu Państwa
w oparciu o art. 40 § 2 k.c. dotyczyła jednak jedynie zobowiązań powstałych
w okresie, gdy przyjmowane nieodpłatnie składniki mienia stanowiły własność
przedsiębiorstwa, a zatem zobowiązań powstałych nie później niż w dacie
poprzedzającego wykreślenie z rejestru przejęcia mienia i ograniczona była do
wysokości wartości przejętego mienia. Do momentu wykreślenia przedsiębiorstwa
z rejestru była odpowiedzialnością solidarną z likwidowanym podmiotem (wyrok SN
z 15 grudnia 1999 r., II UKN 260/99, OSNP 2001, nr 8, poz. 279; por. też
w odniesieniu do odpowiedzialności gminy za zobowiązania przejętego przez nią
zlikwidowanego przedsiębiorstwa komunalnego - uchwała 7 sędziów z 15 grudnia
1992 r., I PZP 56/92, OSN C 1993, nr 4, poz. 50 i wyrok SN z 26 maja 1995 r.,
I PRN 18/95, OSNAPUiUS 1995, nr 22, poz. 275 oraz w odniesieniu do
odpowiedzialności Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa za zobowiązania
zlikwidowanego przedsiębiorstwa gospodarki rolnej - uchwała 7 sędziów SN
z 10 listopada 1992 r., III CZP 106/92, OSN CP 1993, nr 1-2, poz. 6).
Z dniem 15 stycznia 2003 r. (Dz. U. 2002, nr 240, poz. 2055, art. 3) zmieniło
się brzmienie art. 49 ust. 1 ustawy o p.p. Stosownie do zmienionego przepisu,
Skarb Państwa przejmuje mienie, w tym środki finansowe, pozostałe po
zlikwidowanym przedsiębiorstwie, z tym, iż przejęcie następuje z dniem wykreślenia
przedsiębiorstwa państwowego z rejestru sądowego. Wyrok SN z 22 lutego 2006 r.,
III CSK 4/06, na który powołuje się pozwany w skardze kasacyjnej, zapadł na tle
stanu faktycznego, do którego zastosowanie znajdował art. 49 ust. 1 ustawy o p.p.
w brzmieniu obowiązującym po 15 marca 2003 r., z uwagi na zlikwidowanie już po
tej dacie przedsiębiorstwa, którego zobowiązań dotyczył spór. W motywach tego
orzeczenia SN wskazał, że dokonana z dniem 15 stycznia 2003 r. zmiana
brzmienia art. 49 ust. 1 ustawy o p.p. wywołuje istotne następstwa prawne. Skoro
10
bowiem przejęcie mienia w rozumieniu art. 44 k.c., (a więc aktywów) następuje
z dniem wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru sądowego, to nie ma
okresu, w którym istniałaby solidarna odpowiedzialność dwóch podmiotów tj.
przedsiębiorstwa państwowego w likwidacji i Skarbu Państwa. Upada więc
koncepcja, że jeśli w ramach tej solidarnej odpowiedzialności kończy byt prawny
jeden z podmiotów, to drugi odpowiada wyłącznie, a takie założenie leży u podstaw
konstrukcji art. 40 § 2 k.c. SN podkreślił, że dopiero art. 49 ust. 1 ustawy o p.p.
w obecnym brzmieniu nie daje podstaw do zastosowania art. 40 § 2 k.c.
w odniesieniu do odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania
zlikwidowanego przedsiębiorstwa, a w braku przepisu szczególnego, obowiązywać
musi w tym zakresie reguła wyrażona w art. 40 § 1 k.c.
Do stanu faktycznego, na tle którego roszczenia zgłosili powodowie
w przedmiotowej sprawie zastosowanie znajduje jednak art. 49 ust. 1 ustawy o p.p.
w brzmieniu obowiązującym w czasie prowadzenia i zakończenia procesu likwidacji
przedsiębiorstwa państwowego „P.”, a zatem w 1992 i 1993 r. W tym okresie art. 49
ust. 1 ustawy o p.p. stanowił podstawę do przejęcia przez Skarb Państwa
zobowiązań zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego, dotyczących
przejętego mienia, w tym środków finansowych, a powstałych przed wykreśleniem
przedsiębiorstwa z rejestru przedsiębiorstw. Zobowiązanie do zwrócenia powodom
ceny zapłaconej przedsiębiorstwu za udziały w użytkowaniu wieczystym i własności
budynku na podstawie nieważnej umowy powstało przed wykreśleniem
przedsiębiorstwa z rejestru, a Skarb Państwa odpowiada za to zobowiązanie w
graniach wyznaczonych w art. 40 § 2 k.c.
Reasumując stwierdzić należy, że art. 40 § 2 k.c. i art. 49 ust. 1 ustawy
o p.p. w brzmieniu obowiązującym przed 15 stycznia 2003 r. stanowią podstawę
odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązanie zlikwidowanego w styczniu
1993 r. i wykreślonego z rejestru 1 lutego 1993 r. przedsiębiorstwa państwowego
polegające na zwrocie powodom ceny zapłaconej przez nich temuż
przedsiębiorstwu w wykonaniu nieważnie zawartej umowy sprzedaży praw. Zarzuty
skargi kasacyjnej odnoszące się do naruszenia art. 40 § 2 k.c. i art. 49 ust. 1 w zw.
z ust. 3 ustawy o p.p. okazały się nieusprawiedliwione.
11
3. Art. 3581
§ 1 k.c. statuuje zasadę nominalizmu, § 2 dopuszcza odstępstwo
od niej na podstawie tzw. umownej klauzuli waloryzacyjnej, § 3 pozwala na
odstępstwo w formie tzw. waloryzacji sądowej, którą z kolei wyłącza § 4, powodując
w sytuacjach w nim przewidzianych „powrót” do zasady wyrażonej w § 1.
Powodowie dochodzą zwrotu zwaloryzowanego w oparciu o art. 3581
§ 3
k.c. świadczenia nienależnie spełnionego na rzecz przedsiębiorstwa „P”.
Waloryzacja sądowa, przewidziana we wskazanym przepisie dotyczy zobowiązań
pieniężnych sensu stricto. Nie zaliczają się do nich zobowiązania z natury
niepieniężne, ze świadczeniem pieniężnym, do których z zasady przynależą
zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Jednakże w orzecznictwie
sądowym niemal jednolicie przyjmuje się, że jeżeli przedmiotem nienależnego
świadczenia była od początku określona suma pieniężna, dopuszczalna - co do
zasady – jest jego sądowa waloryzacja (por., m.in., uchwałę Sądu Najwyższego
z 8 października 1992 r., III CZP 117/92, OSNC 1993, nr 4, poz. 57 oraz
uzasadnienia wyroków z 20 grudnia 1995 r., I CRN 191/95, OSNC 1996, nr 4, poz.
61 i z 17 stycznia 2002 r., III CKN 1500/00, OSNC 2002, nr 11, poz. 140). Tak też
Sąd Apelacyjny ocenił charakter należnych powodom świadczeń, ale sama ta
okoliczność nie może być uznana za wystarczającą przesłankę zastosowania art.
3581
§ 3 k.c. Dotychczas poza ustaleniami i oceną Sądów obu instancji pozostała
zasadnicza dla rozstrzygnięcia kwestia, a mianowicie ocena, czy świadczenie
nienależnie uiszczone na rzecz przedsiębiorstwa „P.” i podlegające zwrotowi na
podstawie art. 410 § 2 k.c. może być – co do zasady – zwaloryzowane przez sąd
na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. i czy powodowie z żądaniem takim mogli skutecznie
wystąpić z uwagi na brzmienie § 4 art. 3581
k.c.
O okolicznościach istotnych dla przesądzenia o zasadzie odpowiedzialności
pozwanego na wskazanej przez powodów podstawie faktycznej i prawnej, Sądy
obu instancji w ogóle się nie wypowiedziały. Dokonanie w sprawie ustaleń w taki
sposób, że nie pozwalają one na dokonanie przez Sąd Najwyższy oceny zarzutów
sformułowanych w skardze kasacyjnej uzasadnia uchylenie zaskarżonego
orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania (wyrok SN
z 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 151/05).
12
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
jc