Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 21 SIERPNIA 2007 R.
II KK 96/07
Racjonalizacja kary orzekanej jako kara łączna w wyroku łącznym nie
musi być rozumiana wyłącznie jako łagodzenie i mieć zatem charakter jed-
nokierunkowy.
Przewodniczący: sędzia SN E. Sadzik.
Sędziowie SN: M. Buliński (sprawozdawca),
H. Gordon–Krakowska.
Prokurator Prokuratury Krajowej: K. Parchimowicz.
Sąd Najwyższy w sprawie wyroku łącznego, dotyczącego skazanego
Marka C., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 21 sierpnia
2007 r., kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego na korzyść
skazanego od wyroku łącznego Sądu Rejonowego w P. z dnia 15września
2005 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w częściach określonych w pkt II b i c oraz
o d d a l i ł kasację w części dotyczącej pkt II a zaskarżonego wyroku jako
oczywiście bezzasadną (...).
Z u z a s a d n i e n i a :
Sąd Rejonowy w P. wyrokiem łącznym z dnia 15 września 2005 r.,
orzekając na wniosek skazanego Marka C.:
2
I. rozwiązał karę łączną orzeczoną wyrokiem Sądu Rejonowego w G. z
dnia 25 sierpnia 1994 r.;
II. na podstawie art. 85 k.k., art. 86 § 1 i 2 k.k., art. 569 § 1 k.p.k. wymie-
nione wyroki:
a) Sądu Rejonowego w G. z dnia 21 czerwca 1991 r., skazującego za
przestępstwo z art. 203 § 1 d.k.k. w zw. z art. 60 § 1 d.k.k. popełnione w
dniu 22 marca 1990 r. na karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności oraz
karę grzywny w kwocie 1 000 000 zł;
- Sądu Rejonowego w S. z dnia 12 czerwca 1991 r., skazującego za
przestępstwo z art. 208 d.k.k. w zw. z art. 60 § 1 d.k.k. popełnione w dniu 2
czerwca 1990 r. na karę 2 lat pozbawienia wolności oraz karę grzywny w
kwocie 500 000 zł;
- Sądu Rejonowego w G. z dnia 8 lipca 1992 r., skazującego za prze-
stępstwo z art. 186 § 1 d.k.k. popełnione w okresie od września 1989 r. do
dnia 14 lutego 1991 r. na karę 10 miesięcy pozbawienia wolności;
- Sądu Rejonowego w E. z dnia 3 października 1996 r., skazującego
za przestępstwo z art. 208 d.k.k. popełnione w dniu 27 stycznia 1991 r. na
karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności;
połączył i wymierzył skazanemu Markowi C. karę łączną 5 lat i 6 miesięcy
pozbawienia wolności oraz karę łączna grzywny w wysokości 550 zł;
b) Sądu Rejonowego w W. z dnia 25 lutego 2000 r., skazującego za
przestępstwo z art. 310 § 2 k.k. i art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k.
popełnione w dniu 16 stycznia 1998 r., na karę roku i 6 miesięcy pozba-
wienia wolności;
- Sądu Rejonowego w W. z dnia 30 maja 2001 r., skazującego za
przestępstwo z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 310 § 2
k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k., popełnione w dniu 28
kwietnia 2000 r. na karę 2 lat i 2 miesięcy pozbawienia wolności, którą wy-
3
rokiem Sądu Okręgowego w W. z dnia 22 stycznia 2002 r. zmieniono na
karę roku i 10 miesięcy pozbawienia wolności;
połączył i wymierzył skazanemu Markowi C. karę łączną 3 lat pozbawienia
wolności;
c) Sądu Rejonowego w G. z dnia 10 grudnia 2003 r., skazującego za
przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zb. z art. 310 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1
k.k. popełnione w dniu 9 marca 2000 r., na karę roku pozbawienia wolno-
ści;
- Sądu Rejonowego w P. z dnia 17 września 2004 r., skazującego za
przestępstwo z art. 310 § 2 k.k. w zb. z art. 286 § 1 k.k. popełnione w dniu
8 lutego 2000 r., na karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności;
połączył i wymierzył skazanemu markowi C. karę łączną 2 lat i 2 miesięcy
pozbawienia wolności.
Podkreślić należy, że wyrokiem łącznym Sądu Rejonowego w G. z
dnia 25 sierpnia 1994 r. (o którym mowa w przedmiotowym wyroku w pkt I)
połączono kary orzeczone w wyrokach Sądu Rejonowego w G. z dnia 21
czerwca 1991 r., Sądu Rejonowego w S. z dnia 12 czerwca 1991 r. i Sądu
Rejonowego w G. z dnia 8 lipca 1992 r. i orzeczono wobec skazanego
Marka C. karę łączną 3 lat pozbawienia wolności oraz karę łączną grzywny
w kwocie 1 000 000 zł.
Wyrok łączny Sądu Rejonowego w P. z dnia 15 września 2005 r.
(prawomocny od dnia 3 października 2005 r.) zaskarżony został w całości
kasacją wniesioną, na podstawie art. 521 k.p.k., przez Prokuratora Gene-
ralnego na korzyść skazanego. W kasacji podniesiono zarzut rażącego i
mającego istotny wpływ na treść wyroku naruszenia przepisów prawa pro-
cesowego i materialnego, a mianowicie:
- art. 575 § 1 k.p.k., polegającego na nieuwzględnieniu w wyroku łącznym
granic kary łącznej pozbawienia wolności określonych na mocy poprzed-
4
niego prawomocnego wyroku łącznego Sądu Rejonowego w G. z dnia 25
sierpnia 1994 r.,
- art. 85 k.k., polegającego na połączeniu w pkt II b wyroku łącznego kar
jednostkowych, co do połączenia których nie było warunków, albowiem
czyn, za który Marek C. został skazany wyrokiem Sądu Rejonowego w W.
z dnia 30 maja 2001 r., popełniony został po wydaniu pierwszego z orze-
czeń połączonych w tym punkcie tj. wyroku Sądu Rejonowego w W. z dnia
25 lutego 2000 r., a mógł zostać połączony ze skazaniami, które połączono
w pkt II c orzeczenia.
W oparciu o to skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w P.
Na rozprawie przez Sądem Najwyższym prokurator Prokuratury Kra-
jowej poparł złożoną kasację.
W tej sytuacji Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W zarzucie pierwszym kasacji wskazano wprawdzie przepis art. 575
§ 1 k.p.k., jako normę, której nie respektował Sąd orzekający w niniejszej
sprawie, w uzasadnieniu kasacji przywołano także przepis art. 85 k.k., jako
naruszony działaniem sądu, a w szczególności zarzucono orzeczeniu sądu
meriti wymierzenie kary łącznej przekraczającej górną granicę wymiaru ka-
ry łącznej w przedmiotowej sprawie (art. 86 § 1 k.k.). Nie sprecyzowano
jednakże w jaki sposób naruszono treść przywołanych przepisów.
Artykuł 575 § 1 k.p.k. (cytowany w kasacji) stanowi: „jeżeli po wyda-
niu wyroku łącznego zachodzi potrzeba wydania nowego wyroku łącznego,
z chwilą jego wydania poprzedni wyrok łączny traci moc“.
Artykuł 85 k.k. stanowi: „Jeżeli sprawca popełnił dwa lub więcej prze-
stępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do
któregokolwiek z tych przestępstw i wymierzono za nie kary tego samego
rodzaju albo inne podlegające łączeniu, sąd orzeka karę łączną, biorąc za
podstawę kary z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa”.
5
Art. 86 § 1 k.k. stanowi „Sąd wymierza karę łączną w granicach od
najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa do ich sumy
...”.
Skarżący wiedząc, że zaskarżony wyrok nie narusza żadnego z po-
wołanych wyżej przepisów (art. 575 § 1 k.p.k., art. 85 k.k., art. 86 § 1 k.k.),
rzeczywistą podstawą podniesionego zarzutu uczynił, o czym przekonuje
uzasadnienie kasacji, nie przepis prawa procesowego czy materialnego,
lecz wyrażany w doktrynie i judykaturze pogląd, stanowiący interpretację
art. 86 § 1 k.k.
Prokurator Generalny twierdzi przecież, że uchybienie Sądu orzeka-
jącego polegało na nieuwzględnieniu poglądu, iż uprzednio orzeczone kary
łączne nie są pozbawione znaczenia ze względu na stan powagi rzeczy
osądzonej, czy też pozostawienie „śladu” poprzedniej kary łącznej, istotne-
go dla kształtowania w wyroku łącznym nowych granic kary łącznej, a sąd
oparł swe orzeczenie na poglądzie, że wydając wyrok łączny nie jest zwią-
zany wymierzoną w poszczególnej sprawie karą łączną.
Nie ma żadnych wątpliwości, że Sąd orzekający w pkt IIa wyroku
uwzględnił zarówno zawarty w art. 85 k.k. nakaz wzięcia za podstawę kary
z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa, jak i obowiązek
wymierzenia kary łącznej zgodnie z regułą określoną w art. 86 § 1 k.k., a
więc w granicach od najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne
przestępstwa do ich sumy.
Bezsporne jest też to, że oba te przepisy stanowią materialną pod-
stawę orzekania kary łącznej, zarówno w przypadku jednoczesnego orze-
kania, jak i w wypadku orzekania jej w wyroku łącznym. Ustawodawca nie
unormował odrębnie kwestii orzekania kary łącznej w wyroku łącznym. Mi-
mo oczywistej możliwości nie uzupełnił treści art. 85 k.k. czy 86 § 1 k.k., tak
by przy orzekaniu kary łącznej w wyroku łącznym sąd brał za podstawę, w
miejsce kar jednostkowych wymierzanych za zbiegające się przestępstwa,
6
kary łączne, jeżeli zostały orzeczone w poszczególnych sprawach. Jedno-
znaczne językowo brzmienie przytoczonego wyżej fragmentu art. 86 § 1
k.k. (przy braku odmiennej regulacji) zobowiązywało sąd do rozwiązania
kary łącznej orzeczonej w uprzednim wyroku łącznym i wymierzenie nowej
kary łącznej w granicach od najsurowszej z kar jednostkowych orzeczo-
nych tymi wyrokami do sumy kar orzeczonych za poszczególne przestęp-
stwa. Zatem w przedmiotowej sprawie (w zakresie pkt IIa wyroku) sąd miał
możliwość orzeczenia kary łącznej pozbawienia wolności w każdym wymia-
rze mieszczącym się w granicach od 2 lat do 5 lat i 10 miesięcy a nie od 3
lat do 4 lat i 6 miesięcy, jak wynikałoby z respektowania ustalonej uprzed-
nio kary łącznej (w wyroku łącznym Sądu Rejonowego w G. z 25 sierpnia
1994 r.).
Wymaganie, aby łączeniu podlegały kary wymierzone za poszcze-
gólne przestępstwa a nie kary wymierzone w poszczególnych sprawach (w
tym w uprzednio wydanym wyroku łącznym), odniesione zarówno do orze-
kania jednoczesnego, jak i orzekania w wyroku łącznym, przesądza o ko-
nieczności rozwiązania wymierzonej uprzednio kary łącznej. Rozwiązanie
zaś kary łącznej nie może prowadzić do skutków prawnych o przeciwstaw-
nym znaczeniu, z jednej strony do unicestwienia orzeczenia ustalającego
wymiar kary łącznej i jednocześnie z drugiej strony do faktycznego zacho-
wania, wiążącego znaczenia sposobu wymierzenia rozwiązanej kary łącz-
nej uprzednio orzeczonej. Zaakceptowanie takiego poglądu prowadziłoby
wprost do naruszenia prawa materialnego (art. 85 k.k. i art. 86 § 1 k.k.), a
rozwiązanie orzeczonej uprzednio kary łącznej byłoby zabiegiem zbędnym,
skoro faktycznie karę łączną wymierzonoby w wyroku łącznym na podsta-
wie kar wymierzonych w poszczególnych sprawach, a nie za poszczególne
przestępstwa, jak stanowi art. 86 § 1 k.k. (por. postanowienie Sądu Naj-
wyższego z dnia 4 lipca 2007 r., V KK 419/06, niepubl.). Niezasadne jest
zatem twierdzenie skarżącego, że Sąd naruszył art. 575 § 1 k.p.k., gdyż
7
zgodnie z tym przepisem Sąd w pkt I nowego wyroku rozwiązał karę łączną
orzeczoną wyrokiem łącznym Sądu Rejonowego w G. z dnia 25 sierpnia
1994 r., orzekając nową karę łączną postąpił zgodnie z art. 85 k.k. i art. 86
§ 1 k.k., biorąc za podstawę wymiaru kary łącznej, kary wymierzone z a
poszczególne przestępstwa. Niezasadność podniesionego zarzutu jest
oczywista.
Jednakże ze względu na treść argumentacji tego zarzutu zawartej w
uzasadnieniu kasacji należało odnieść się do poglądu, zgodnie z którym
przesłanki natury humanitarnej wymagają złagodzenia skutków stosowania
kodeksowej zasady ustalania granic wymiaru kary łącznej w wyroku łącz-
nym.
Istotnie, w orzecznictwie Sądu Najwyższego w okresie obowiązywa-
nia Kodeksu Karnego z 1969 r. wyrażano zapatrywanie, że kara łączna
orzeczona w wyroku łącznym nie może stwarzać dolegliwości większej od
tej, jaka wiązałaby się z kolejnym wykonywaniem poszczególnych wyroków
podlegających łączeniu. W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia
6 września 2000 r. (III KKN 340/00, Lex 51106) wskazano na zasadność
tego zapatrywania także w stanie prawnym określonym przepisami Kodek-
su Karnego z 1997 r. (podobnie w wyroku Sądu Najwyższego z 22 czerwca
2004 r., V KK 50/04, Lex 109520 i w postanowieniu z dnia 4 listopada 2003
r., V KK 233/03, OSNKW 2004, z. 1, poz. 6).
Poglądy te sprowadzają się do aksjologicznie umotywowanej tezy,
zgodnie z którą istotą ustawowego rozwiązania sposobu łączenia kar jed-
nostkowych jest zapewnienie skazanemu, w drodze odpowiedniego obni-
żenia wymiaru kary, korzystnego ukształtowania kary łącznej. Można do-
mniemywać, że przyczyną formułowania tej tezy jest przekonanie, iż prawi-
dłowe stosowanie art. 86 § 1 k.k. wymaga przypisania mu, jako ratio legis,
działania na korzyść skazanego. Jest to jednak próba przydania normie
zawartej w tym przepisie znaczenia, jakiego w rzeczywistości nie posiada.
8
Nie wynika ono bowiem z samego jedynie faktu ustalenia w tym przepisie
określonych granic wymiaru kary łącznej. Rozwiązanie polegające na za-
pewnieniu stosującemu prawo swobody w zakresie wymiaru kary łącznej w
granicach określonych w art. 86 § 1 k.k. jest niewątpliwie wyrazem apro-
bowanej przez ustawodawcę aksjologii. Pozwala, w przeciwieństwie do
niektórych współczesnych rozwiązań, na wymiar kary w przedziale od ab-
sorpcji do kumulacji. Nie jest to zatem rozwiązanie przyjmujące jako obo-
wiązujący system absorpcji czy asperacji, a więc rozwiązania wyłącznie
korzystne dla skazanego. Jakkolwiek w przeważającej liczbie wypadków
oznacza to w praktyce ustalenie wymiaru kary łącznej w rozmiarze korzyst-
nym dla skazanego, bo niższym od sumy kar, to nie z tego przecież powo-
du, że obowiązuje jakaś norma nakazująca odjęcie od sumy kar określonej
jej części, lecz z powodu stosowania ustalonych dyrektyw i zasad wymiaru
kary. Zauważyć przy tym należy, że art. 86 § 1 k.k. nie wyklucza możliwo-
ści wymiaru kary łącznej według zasady kumulacji, co stoi w sprzeczności z
tezą, iż istnieje ustawowe wymaganie orzekania kary łącznej w sposób ko-
rzystny dla skazanego. Możliwości indywidualizowania kary łącznej nie do-
znają zatem innych ograniczeń niż określone w ustawie granice wymiaru
kary. Z tego powodu obowiązkiem sądu jest stosowanie ogólnych dyrektyw
i zasad wymiaru kary, z uwzględnieniem całokształtu czynów przestępnych
i przedmiotowo-podmiotowych relacji łączących te czyny. Dlatego wymie-
rzenie in concreto kary łącznej przy stosowaniu zasady kumulacji, uzasad-
nione rezultatem dokonanych ocen, nie jest sprzeczne z prawem ani z ak-
sjologią ustawy.
Nie ma zatem żadnych podstaw do zaakceptowania tezy, że „granice
nowej kary łącznej wyznaczają także poprzednie kary łączne”. Nie do przy-
jęcia jest przecież stan, w którym obok ustawowych granic kary łącznej,
równoważne prawnie, a nawet istotniejsze, są również inne pozaustawowe
granice wymiaru kary. Nie jest też w ogóle prawdą, że taka wykładnia art.
9
86 § 1 k.k. jest działaniem na korzyść skazanego. Respektowanie orzeczo-
nych uprzednio kar łącznych jako granic wymiaru nowej kary łącznej w wy-
roku łącznym, w przeważającej liczbie wypadków (także w przedmiotowej
sprawie) oznaczałoby podwyższenie dolnej granicy wymiaru tej kary (a
więc działanie takiej reguły na niekorzyść skazanego) oraz wydatne obni-
żenie górnej granicy – w obu przypadkach sprzeczne z postanowieniami
art. 86 § 1 k.k. W wypadku górnej granicy oznaczałoby to w praktyce po-
nowne złagodzenie kary, skoro złagodzenie wynikające z uprzedniego
orzeczenia kary łącznej wpływało na ustalenie górnej granicy wymiaru kary
łącznej w wyroku łącznym. Nie sposób zaakceptować tezy, że racjonaliza-
cja kary orzekanej jako kara łączna w wyroku łącznym musi być rozumiana
wyłącznie jako łagodzenie i mieć zatem charakter jednokierunkowy. W nie-
których wypadkach, uwzględnienie okoliczności, które nie mogły być wcze-
śniej przedmiotem oceny sądu (liczba popełnionych przestępstw, ich rodzaj
i łączące je relacje przedmiotowo-podmiotowe) prowadzić może – w wyniku
stosowania dyrektyw prewencji szczególnej i ogólnej – do potrzeby orze-
czenia w wyroku łącznym kary łącznej surowszej od tej, jaka wynikałaby z
sumy wymierzonych uprzednio kar, wyliczonej z pominięciem kar jednost-
kowych objętych karą (karami) łączną. Nie ma przekonujących argumentów
podważających racjonalność takiego orzeczenia, podobnie jak nieupraw-
niony jest pogląd, że jest ono pozbawione podstawy prawnej. Dodać nale-
ży, że wydanie wyroku łącznego (po stwierdzeniu istnienia ustawowych
przesłanek) jest obowiązkiem sądu. Sposób wykonania tego obowiązku
uregulowany jest ustawowo, a zasady wymiaru kary łącznej pozostają nie-
zmienne, niezależnie od tego, czy postępowanie o wydanie wyroku łącz-
nego wszczęte zostało z urzędu, czy też na wniosek skazanego. W tezie i
w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
25 lutego 2005 r. (I KZP 36/04, OSNKW 2005, z. 2, poz. 13) mającej moc
zasady prawnej, wskazano, że Sąd nie ma „swobody w doborze wyroków
10
podlegających łączeniu, a w istocie kar jednostkowych wymierzonych nimi
za poszczególne przestępstwa”. Podstawą stanowiska wyrażonego w tej
uchwale jest pogląd, który – w płaszczyźnie art. 85 k.k. – kwestionuje za-
sadność dominującego poprzednio w orzecznictwie i w doktrynie kryterium
najkorzystniejszego dla skazanego zbiegu kar podlegających łączeniu w
wyroku łącznym. Odstąpienie od interpretacji „konfiguracyjnej”, działającej
na korzyść skazanego, na rzecz restryktywnej, gramatycznej wykładni pra-
wa materialnego (art. 85 k.k.), jest zdaniem Sądu Najwyższego „stosowa-
niem prawa zgodnie z wymaganiem tej ustawy, a przyjęcie innej zasady,
wymagałoby interwencji ustawodawcy”.
Zauważyć należy, że w powyższej uchwale Sąd Najwyższy poglądo-
wi w orzekaniu kary łącznej na korzyść skazanego przeciwstawia rezultat
wykładni gramatycznej, jednoznaczny językowo stan regulacji prawnej.