Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 stycznia 2008 r.
I PK 192/07
Po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony za wypowiedzeniem
(poza sytuacją określoną w art. 50 § 5 k.p.) nie przysługuje roszczenie o przy-
wrócenie do pracy i dlatego, gdy pracownik ogranicza powództwo tylko do
tego roszczenia, to niemożliwe jest zastosowanie przez sąd pracy art. 4771
k.p.c. i zasądzenie odszkodowania na podstawie art. 50 § 3 k.p.
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 stycznia
2008 r. sprawy z powództwa Jana K. przeciwko Instytutowi Medycyny Pracy i Zdro-
wia Środowiskowego w S. o przywrócenie do pracy i wynagrodzenie za czas pozo-
stawania bez pracy, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 20 lutego
2007 r. [...]
I. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt. 1, 3 i 5 i sprawę w tym zakresie prze-
kazał Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoznania oraz orzecze-
nia o kosztach postępowania kasacyjnego,
II. o d d a l i ł skargę kasacyjną w pozostałej części (co do pkt 2 wyroku Sądu
Okręgowego).
U z a s a d n i e n i e
Powód Jan K., zarzucając pozwanemu Instytutowi Medycyny Pracy i Zdrowia
Środowiskowego w S. naruszenie przysługującej mu ochrony zatrudnienia wobec
niewystąpienia do rady lekarskiej (art. 18 ust. 1 ustawy z 17 maja 1979 r. o izbach
lekarskich) i do rady naukowej (art. 27 ust. 1 ustawy z 25 lipca 1985 r. o jednostkach
badawczo-rozwojowych) o wyrażenie zgody na rozwiązanie z nim umowy o pracę,
wystąpił z powództwem o przywrócenie do pracy.
2
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Sosnowcu wyrokiem
z dnia 10 sierpnia 2006 r. powództwo oddalił. Stwierdził, że rozwiązaniu uległa
umowa o pracę na czas określony i powód żądał tylko przywrócenia do pracy (po
konsultacji z fachowym pełnomocnikiem - adwokatem), a więc roszczenia nieprzewi-
dzianego w Kodeksie pracy nawet w przypadku naruszenia wskazanej ochrony. Do-
puszczalne było tylko powództwo o odszkodowanie - art. 50 § 3 i § 5 k.p. - którego
powód jednak nie żądał, nawet alternatywnie do niezasadnego roszczenia o przy-
wrócenie do pracy. Brak było zatem podstaw do zastosowania przepisu art. 4771
k.p.c., gdyż powodowi nie służyły roszczenia alternatywne lecz tylko jedno o odszko-
dowanie.
Sąd Okręgowy w Katowicach, uwzględniając apelację powoda, opartą między
innymi na zarzucie naruszenia art. 4771
k.p.c. w związku z art. 50 § 3 k.p., przez od-
stąpienie od zasądzenia z urzędu odszkodowania wobec naruszenia przepisów o
wypowiadaniu umów o pracę, wyrokiem z dnia 20 lutego 2007 r. orzekł reformatoryj-
nie i zasądził na rzecz powoda odszkodowanie w kwocie 15.120 zł (w wysokości
trzymiesięcznego wynagrodzenia) oraz zmienił orzeczenie o kosztach. Podzielił
ocenę, że powodowi służyła ochrona umowy o pracę z mocy przepisów szczegól-
nych i stąd bez zgody izby lekarskiej i rady naukowej Instytutu pozwany nie mógł jej
wypowiedzieć. Jednak skoro doszło do rozwiązania umowy o pracę, to wobec nie-
możności przywrócenia do pracy Sąd pierwszej instancji winien zastosować art. 4771
k.p.c. i orzec o odszkodowaniu.
Skargę kasacyjną pozwany oparł na obu podstawach. Naruszenie prawa ma-
terialnego odniósł do art. 50 § 3 k.p., przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastoso-
wanie. Za nietrafne uznał stanowisko, że skoro umowa o pracę była chroniona przez
przepisy szczególne, to pozwany nie miał możliwości jej wypowiedzenia. Jedynie ten
przepis miał zastosowanie, gdyż naruszenie przepisów o wypowiadaniu umów obej-
muje również naruszenie przepisów o szczególnej ochronie trwałości stosunku pracy.
Zarzuty naruszenia przepisów postępowania odniósł do art. 4771
k.p.c. i art. 328 § 2
k.p.c., gdyż Sąd Okręgowy błędnie przyjął, że powodowi przysługiwały roszczenia
alternatywne, przy tym nie określił podstawy prawnej ząsądzonego odszkodowania.
Skoro powództwo nie obejmowało roszczenia o odszkodowanie (na podstawie art.
50 § 3 k.p.), to zasadnie oddalił je Sąd pierwszej instancji. Natomiast wystąpienie o
odszkodowanie dopiero w postępowaniu apelacyjnym było spóźnione i na podstawie
3
art. 383 k.p.c. niedopuszczalne (wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia 1998 r., II
CKN 87/98).
We wniosku o przyjęcie skargi podniesiono, że „jest w oczywisty sposób za-
sadna”. Ponadto występuje istotne zagadnienie prawne oraz potrzeba wykładni
przepisów prawnych wywołujących rozbieżności w orzecznictwie co do rozumienia i
wykładni art. 50 § 3 k.p. Skarżący wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest zasadna, a jej istota sprowadza się do kwestii procesowej, czy
przepis art. 4771
k.p.c. obejmuje również dochodzone, lecz nieprzewidziane w prawie
materialnym, roszczenie o przywrócenie do pracy jako alternatywne do niedocho-
dzonego odszkodowania, które stanowi jedyne świadczenie przewidziane w Kodek-
sie pracy (art. 50 § 3) za naruszenie przepisów o wypowiadaniu umów o pracę na
czas określony. Przysługujące pracownikowi alternatywne roszczenia mogą być ro-
zumiane jako te, które są wyraźnie przewidziane i określone w prawie pozytywnym
oraz te, które nie mają takiej cechy, lecz są alternatywne z samej natury, to znaczy,
że realizacja jednego z tych roszczeń zwalnia tym samym dłużnika (pracodawcę) z
innego świadczenia (roszczenia alternatywnego).
Można by wstępnie stwierdzić, że zaistniały problem procesowy w sprawie
mógłby nie wystąpić, gdyby nadal obowiązywał przepis art. 4771
k.p.c. o treści, jaką
miał przed zmianą wprowadzoną od dnia 5 lutego 2005 r. (ustawą z 2 lipca 2004 r. o
zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego). Poprzednio sąd pracy z urzędu
orzekał o roszczeniach, które wynikały z faktów przytoczonych przez pracownika,
także wówczas gdy roszczenie nie było objęte jego żądaniem lub gdy było zgłoszone
w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania (art. 4771
§ 1
k.p.c.). Zachodziła więc możliwość orzekania ponad żądanie pracownika, co stano-
wiło wyjątek od zasady związania sądu przedmiotem powództwa (art. 321 § 1 k.p.c.).
Nie można nie stwierdzić, że było to rozwiązanie procesowe dla pracownika korzyst-
ne. Równolegle obowiązywał przepis, zgodnie z którym, jeżeli pracownik dokonał
wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszcze-
nie okazało się nieuzasadnione, to sąd mógł także z urzędu uwzględnić inne rosz-
czenie alternatywne (art. 4771
§ 2 k.p.c.). Obie te regulacje odrębnie traktowały przy-
4
sługujące pracownikowi roszczenia alternatywne (§ 2) i inne „niezgłoszone”, które
jednak w ustalonym stanie faktycznym mogły zostać uwzględnione na szczególnej
podstawie procesowej (§ 1). Inaczej ujmując, przepis art. 4771
k.p.c. przed zmianą
miał na uwadze dwie grupy roszczeń. Pierwsze, które nie były objęte żądaniem i
mimo to mogły być uwzględnione oraz te, które przysługiwały jako alternatywne. W
zakresie tych drugich wystarczało, że pracownik dokonywał wyboru jednego z nich i
sąd mógł orzec o drugim (przysługującym alternatywnie) roszczeniu, nawet gdy pra-
cownik go nie dochodził. Niewątpliwie obie te sytuacje procesowe (z § 1 i § 2) logicz-
nie były rozłączne, stąd taki sam podział dotyczy roszczeń, do których się odnosiły.
Od razu też widać, że funkcja rozwiązania z § 1 była inna niż rozwiązania z § 2.
Różnicę tę tłumaczy orzekanie w interesie pracownika nawet przy braku roszczenia
w sytuacji określonej w § 1 i orzekanie wbrew jego żądaniu (woli) w sytuacji okre-
ślonej w § 2. Jeżeli więc sąd stosował to drugie rozwiązanie, to już tylko w płasz-
czyźnie subiektywnej pracownik mógł oceniać takie rozstrzygnięcie jako nie zawsze
dla niego korzystne, gdyż nieuwzględniające wybranego przezeń roszczenia, które
mu odpowiadało i które uznawał za satysfakcjonujące.
Odwołanie się do poprzednio obowiązującego rozwiązania procesowego de-
terminuje wykładnię obecnej (aktualnej dla sprawy) regulacji z art. 4771
k.p.c. Ma ona
treść taką samą jak § 2 poprzedniego przepisu, zatem skoro ustawodawca pozosta-
wił poprzednią regulację, to również i jej znaczenie nie powinno być inne. Zwłaszcza,
że zmiana nastąpiła w związku z ograniczaniem działania sądu z urzędu, również w
sprawach pracowniczych. Odstąpienie od poprzednich wyjątków z art. 321 § 2 k.p.c.
potwierdziło obowiązywanie zasady o związaniu sądu żądaniem pozwu. Na tym tle
pozostawienie rozwiązania zawartego w art. 4771
k.p.c. wskazywało na dalszą jego
ścisłą wykładnię, która na pewno w oparciu o ten przepis nie pozwala orzekać o
roszczeniu niezgłoszonym, które nie jest przy tym alternatywne do dochodzonego.
Już poprzednio w odbiorze pracownika orzekanie na podstawie tego przepisu mogło
być oceniane negatywnie, skoro stanowił procesową podstawę oddalenia roszczenia,
którego pracownik dochodził i zasądzenia świadczenia, którego nie żądał. Stanowi
zatem odstępstwo od zasady wyboru żądania przez powoda, dlatego jego stosowa-
nie jest uprawnione tylko w zakresie określonym w ustawie.
Rozwiązanie to służy realizacji materialnego prawa pracy, którego charakter
wiąże się z określaniem przez ustawodawcę rodzaju roszczeń przysługujących pra-
cownikowi. Ingerencja ta jest wyraźnie zauważalna w ukształtowaniu roszczeń przy-
5
znanych pracownikowi po wypowiedzeniu lub rozwiązaniu umowy o pracę przez pra-
codawcę. Przysługujące wówczas pracownikowi roszczenia są alternatywne albo
wyłączne. Przy tym sposobie regulacji funkcja art. 4771
k.p.c. dla realizacji material-
nego prawa pracy może być oceniona pozytywnie, gdyż w jednym procesie, którego
źródłem jest jedno zdarzenie prawne (wypowiedzenie, rozwiązanie umowy o pracę),
rozstrzyga się o wynikłym konflikcie jednocześnie co do wszystkich możliwych rosz-
czeń. W założeniu chodzi nie tylko o likwidację tego konfliktu, lecz również o szyb-
kość w jego załatwieniu. Sprzyja temu z reguły ta sama warstwa faktyczna sprawy,
która procesowo winna być jedna, gdyż w przeciwnym razie w odrębnych procesach
mogłoby dochodzić do przeciwstawnych rozstrzygnięć. Roszczenia, które są alter-
natywne, nie mogą być rozpoznawane odrębnie w różnych sprawach. Pozostają bo-
wiem w takim związku, że dla wykonania zobowiązania pracodawcy wystarcza speł-
nienie jednego z nich.
Przepis art. 4771
k.p.c. ma tylko procesowy charakter i stąd nie może stanowić
samodzielnej podstawy do orzekania o innym alternatywnym roszczeniu. Jego po-
chodna do prawa materialnego funkcja zdaje się tłumaczyć przyjęte przez ustawo-
dawcę podkreślenie, wyrażające się w stwierdzeniu, że nie chodzi w nim o wszelkie
możliwe roszczenia alternatywne, lecz tylko o „przysługujące” pracownikowi roszcze-
nia alternatywne. Semantycznie chodzi więc o roszczenie przydane (przyzwolone).
Nie inna jest wola ustawodawcy w określeniu, które roszczenia dla pracownika są
alternatywne albo wyłączne w związku z wypowiedzeniem albo rozwiązaniem umów
o pracę. W przypadku umowy o pracę na czas określony pracownikowi nie przysłu-
gują roszczenia alternatywne, takie jak w razie ustania umowy o pracę na czas nie-
określony (art. 45 § 1 k.p.). W sprawie nie wystąpił przy tym spór co do jednoznacz-
nej treści art. 50 § 3 k.p.
Analiza nie powinna pomijać też szerszego rozumienia roszczeń alternatyw-
nych, w tym możliwości twierdzenia, że roszczenie o przywrócenie do pracy, także w
przypadku rozwiązania umowy o pracę na czas określony, w sposób naturalny jest
alternatywne do roszczenia odszkodowawczego. Nie byłoby ono w ogóle bez racji,
gdyż realizacja roszczenia o przywrócenie do pracy na gruncie takiego konfliktu eli-
minowałaby ustawowe odszkodowanie. W procesie to powód zawsze określa rosz-
czenie i roszczenie o przywrócenie do pracy w związku z rozwiązaniem umowy na
czas określony nie podlegałoby odrzuceniu. Uwzględnienie takiego żądania nie było
też w ogóle wykluczone, tak jak w sprawie zakończonej wyrokiem Sądu Najwyższe-
6
go z 5 listopada 1998 r., I PKN 414/98 (OSNAPiUS 1999 nr 24, poz. 779), stwier-
dzającym, że przepis art. 50 § 3 i 4 k.p. nie ma zastosowania w razie wypowiedzenia
przez pracodawcę umowy terminowej, w której strony nie zastrzegły możliwości ta-
kiego sposobu jej rozwiązania (art. 33 w związku z art. 30 § 1 pkt 4 k.p.). W takiej
sytuacji pracownikowi przysługują roszczenia określone w art. 56 w związku z art. 59
k.p. Możliwe jest również stwierdzenie, że umowa o pracę na czas określony zawarta
została z naruszeniem przepisów o zawieraniu umów na czas nieokreślony, co uza-
sadniałoby roszczenie o przywrócenie do pracy, jednak już na podstawie umowy
bezterminowej (wyrok Sądu Najwyższego z 7 września 2005 r., II PK 294/04, OSNP
2006 nr 13-14, poz. 207). Przywrócenie pracownika do pracy w tych sprawach nie
nastąpiło jednak w wyniku uwzględnienia przysługującego mu roszczenia alterna-
tywnego, lecz ze względu na samodzielne roszczenie mające oparcie w prawie ma-
terialnym. Różniło się więc od sytuacji rozwiązania umowy o pracę na czas określony
z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu tych umów. Wskazane judykaty nie mogą
stanowić też podstawy do rozszerzającej wykładni art. 4771
k.p.c., przez przyjęcie, że
w relacji do odszkodowania z art. 50 § 3 k.p. alternatywnym roszczeniem jest rosz-
czenie o przywrócenie do pracy. Oceniona wyżej rola ustawodawcy w limitowaniu
roszczeń przysługujących pracownikowi w przypadku rozwiązania umów o pracę
wskazuje, że pracownik po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony, poza sy-
tuacją z art. 50 § 5 k.p., nie ma roszczeń alternatywnych, lecz wyłącznie o odszko-
dowanie na podstawie art. 50 § 3 k.p. Prowadzi to do wniosku, że wyrażenie z art.
4771
k.p.c. o „przysługujących” pracownikowi alternatywnie roszczeniach obejmuje
tylko roszczenia wyraźnie określone przez ustawodawcę w prawie pozytywnym.
Odmienna, szersza interpretacja, rodziłaby wątpliwości procesowe dalej idące niż te,
które były rozważane w uchwale z 25 lutego 1999 r., III ZP 34/98 (OSNAPiUS 2000
nr 2, poz. 44). Zagadnienie dotyczyło alternatywnych roszeń wyraźnie określonych w
prawie pozytywnym z art. 56 k.p. (podobnie jest w art. 45 § 1 k.p.). Uchwała potwier-
dziła, że uzyskanie jednego roszczenia likwiduje spór jednocześnie co do roszczenia
alternatywnego. Jeżeli więc w sprawie pracowniczej miałoby być rozpoznawane
roszczenie alternatywne nieokreślone jako takie w ustawie, to tylko według ogólnych
zasad procesowych. Powództwo musiałoby przede wszystkim wykazać alternatywny
charakter roszczenia i odpowiednie uzasadnienie faktyczne. Na podstawie art. 4771
k.p.c. sąd pracy może orzekać o roszczeniu alternatywnym, nawet niezgłoszonym,
któremu nadano wyraźnie taką treść i charakter w ustawie. W takiej sytuacji sąd
7
pracy może orzekać tylko w ramach zakreślonych przez ustawodawcę, co jedynie
potwierdza konkluzję, że przysługujące pracownikowi roszczenia alternatywne to
tylko te, które ustawodawca określił tak w prawie materialnym.
Powód nie miał roszczenia alternatywnego. Przepis art. 50 § 3 k.p. dla jego
sytuacji przewidywał tylko roszczenie o odszkodowanie. Potwierdza to orzecznictwo
(wyrok Sądu Najwyższego z 4 marca 1999 r., I PKN 607/98, OSNAPiUS 2000 nr 8,
poz. 308), nawet w sytuacji związanej ze szczególną ochroną pracownika (wyrok
Sądu Najwyższego z 2 grudnia 1997 r., I PKN 407/97, OSNAPiUS 1998 nr 20, poz.
590).
Nietrafne było stanowisko Sądu drugiej instancji, że w sytuacji powoda nie
było wykluczone również roszczenie o przywrócenie do pracy wobec szczególnej
ochrony zatrudnienia. Przepisy wymagające zgody rady lekarskiej (art. 18 ustawy o
izbach lekarskich) i zgody rady naukowej (art. 27 ustawy o jednostkach badawczo-
rozwojowych) na wypowiedzenie i rozwiązanie umowy o pracę mieszczą się w poję-
ciu „przepisów o wypowiadaniu umów o pracę” z art. 50 § 1 k.p. Takie samo jest ich
znaczenie przy umowie na czas nieokreślony (art. 45 § 1 k.p.). Nie stanowią więc
odrębnej i samodzielnej podstawy do kreowania innego roszczenia ponad przewi-
dziane w ustawie. Przyjętej tezy Sąd drugiej instancji nie mógł opierać na wyroku
Sądu Najwyższego z 5 listopada 1998 r., I PKN 414/98 (OSNAPiUS 1999 nr 24, poz.
779), gdyż sprawa dotyczyła innej sytuacji prawnej, wynikającej z braku zastrzeżenia
możliwości wcześniejszego wypowiedzenia umowy terminowej a nie naruszenia
przepisów o wypowiadaniu umów o pracę. Ustawodawca wyraźnie określił, że w na-
stępstwie rozwiązania umowy z naruszeniem tych przepisów pracownikowi przysłu-
guje wyłącznie odszkodowanie.
Wobec oświadczenia profesjonalnego pełnomocnika powoda (protokół roz-
prawy) Sąd pierwszej instancji zasadnie stwierdził, że przedmiotem sporu było jedy-
nie roszczenie o przywrócenie do pracy. Roszczenie to podlegało oddaleniu jako
niedopuszczalne. Przy braku powództwa o odszkodowanie na podstawie art. 50 § 3
k.p. Sąd pierwszej instancji nie mógł zasądzić takiego świadczenia. Nie obowiązywał
już poprzedni przepis art. 4771
§ 1 k.p.c. o możliwości uwzględnienia roszczenia,
które nie było objęte żądaniem. Niemożliwe było orzekanie na podstawie obecnie
obowiązującego art. 4771
k.p.c., gdyż odszkodowanie było jedynym przysługującym
powodowi roszczeniem. Pracownikowi po wypowiedzeniu (rozwiązaniu) umowy o
pracę na czas określony, poza sytuacją określoną w art. 50 § 5 k.p., nie przysługuje
8
roszczenie o przywrócenie do pracy, stąd gdy ogranicza powództwo tylko do tego
roszczenia, to niemożliwe jest zastosowanie przez sąd pracy art. 4771
k.p.c. i zasą-
dzenie odszkodowania na podstawie art. 50 § 3 k.p.
Z tych samych przyczyn procesowych dochodzenie odszkodowania nie było
możliwe dopiero przed drugą instancją. Zasadnie zatem zarzuca skarżący, że sprze-
ciwiał się temu zakaz rozszerzania pozwu i występowania z nowymi roszczeniami
(art. 383 k.p.c.). Sąd pierwszej instancji nie rozstrzygał o odszkodowaniu i apelacja w
części żądającej tego świadczenia była niedopuszczalna. Apelacja przysługuje od
wyroku sądu pierwszej instancji, zatem od orzeczenia o określonym żądaniu, pozy-
tywnym lub negatywnym (art. 367 § 1 k.p.c.). Rozpoznanie nowego roszczenia na-
stąpiło wbrew zasadzie dwuinstancyjnego postępowania i z naruszeniem praw strony
przeciwnej (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Skoro Sąd drugiej instancji wyrokował o świadcze-
niu nieobjętym powództwem i nie było to przysługujące pracownikowi roszczenie al-
ternatywne (art. 4771
k.p.c.), to naruszenie przepisów postępowania miało istotny
wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
W uwzględnieniu skargi kasacyjnej dopuszczalne było tylko orzeczenie o
uchyleniu zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 39815
k.p.c.
i art. 108 § 2 k.p.c.
Konsekwentnie uchyleniu podlegało również orzeczenie o kosztach, co nie
oznacza negatywnej oceny korekty, jakiej dokonał Sąd drugiej instancji w relacji do
zasad przyjętych przez pierwszą instancję. Chodzi również o to, że powód nie miał
obowiązku wniesienia opłaty od pozwu, stąd orzeczenie z pkt 2 zaskarżonego wyro-
ku było prawidłowe. Nie narusza ono interesu skarżącego, dlatego skargę kierowaną
do tego rozstrzygnięcia należało oddalić (art. 39814
k.p.c.).
========================================