Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 561/07
POSTANOWIENIE
Dnia 3 kwietnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa Ministra Skarbu Państwa
przeciwko „F.(...)” Spółce Akcyjnej w S. w upadłości
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 kwietnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Apelacyjnego z dnia 27 czerwca 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Apelacyjny postanowił:
1. podjąć zawieszone postępowanie w sprawie z powództwa Skarbu Państwa –
Ministra Skarbu Państwa przeciwko „F.(...)” S.A. w S. w upadłości,
2. uchylić zaskarżony wyrok i umorzyć postępowanie w sprawie.
Wyrok Sądu Okręgowego w Ł. z siedzibą w S. z 24 sierpnia 2004 r. uwzględniał
powództwo Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu przez zasądzenie
kwoty: 633 714, 31 zł z ustawowymi odsetkami od 1 stycznia 2002 r. oraz kwoty 580
000, 000 zł z takimi samymi odsetkami od 1 lutego 2003 r.; ponadto Sąd zasądził od
pozwanej zwrot kosztów procesu i nakazywał ściągnąć od strony pozwanej na rzecz
Skarb Państwa – Sądu Okręgowego kwotę 62 285, 70 tytułem nieuiszczonego wpisu od
pozwu.
2
Wyrok ten w całości zaskarżała apelacją pozwana Spółka, domagając się jego
zmiany przez oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu. Skarb Państwa
reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa wnosił o oddalenie apelacji i zasądzenia
kosztów procesu.
Pełnomocnik powoda na rozprawie w dniu 13 kwietnia 2005 r. wnosił
o zawieszenie postępowania apelacyjnego na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. Sąd
Apelacyjny uwzględnił ten wniosek i zawiesił postępowanie apelacyjne na podstawie
przepisu wskazanego przez powoda. Następnie ustalił, że postępowanie upadłościowe
nie zakończyło się i w dniu 27 czerwca 2007 r., działając z urzędu wydał postanowienie,
którego treść została przytoczona na wstępie. Uzasadniając swe rozstrzygnięcie, Sąd
Apelacyjny wskazał, że upadłość w celu likwidacji majątku pozwanej spółki została
ogłoszona 23 grudnia 2004 r., a ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1699) w art.
1 pkt 9 dodany został art. 1821
§ 1 k.p.c., nakazujący umorzenie na posiedzeniu
niejawnym postępowania dotyczącego masy upadłości w razie ogłoszenia upadłości
„likwidacyjnej”. Przepis ten zgodnie z art. 4 ust. 3 stosuje się od chwili wejścia w życie
ustawy zmieniającej, a to nastąpiło w 3 m-ce od daty ogłoszenia ustawy zmieniającej, tj.
w dniu 20 marca 2007 r. Z tym dniem, według zapatrywania Sądu Okręgowego ustała
przyczyna zawieszenia postępowania z uwagi na ogłoszenie upadłości w celu likwidacji
majątku. Przytoczone okoliczności uzasadniały rozstrzygnięcie podjęte w dniu 27
czerwca 2007 r. Postanowienie to zostało zaskarżone przez powoda zastępowanego
przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa.
Skarga kasacyjna oparta na drugiej podstawie zarzuca:
 naruszenie art. 180 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 p 1 k.p.c. przez błędną
wykładnię polegającą na upatrywaniu w art. 1821
k.p.c. przyczyny ustania
zawieszenia postępowania,
 naruszenie art. 386 § 3 k.p.c. polegające na jego niewłaściwym przez
uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji bez rozpoznania apelacji,
wskutek czego umorzenie zawieszonego postępowania prowadzi do
uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia (art. 182 § 3 k.p.c.),
 naruszenie art. 182 § 3 k.p.c. i umorzenie postępowania w sprawie mimo
istnienia warunków do umorzenia tylko zawieszonego postępowania w
drugiej instancji.
3
Skarżący wnosił o uchylenie wskazanego postanowienia i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Art. 386 § 3 k.p.c. dopuszczający uchylenie zaskarżonego wyroku przez sąd
drugiej instancji, nie wymaga merytorycznego rozpoznania sprawy w granicach
określonych przez art. 378 § 1 k.p.c., lecz przeciwnie, ogranicza hipotezę do ustalenia
dopuszczalności pozwu lub podstaw umorzenia postępowania.
Przed 20 marca 2007 r. (data wejścia w życie ustawy z dnia 16 listopada 2006 r.
o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw - Dz.
U. poz. 1699) art. 182 k.p.c. określający podstawy umorzenia zawieszonego
postępowania nie usprawiedliwiał wydania takiego postanowienia przez sąd pierwszej
albo drugiej instancji. Wierzyciel aby zaspokoić swoją wierzytelność musiał ją zgłosić w
postępowaniu upadłościowym dopóki istniała masa majątkowa (masa upadłości) i w
rozpoznawanej sprawie w taki sposób postąpił powód Skarb Państwa. Gdyby nie
wspomniana zmiana przepisów postępowania cywilnego, z mocy art. 145 ust. 1 pr.
upadł. i napraw. postępowanie przed Sądem Apelacyjnym mogło być podjęte przeciwko
syndykowi dopiero po odmowie umieszczenia wierzytelności Skarbu Państwa na liście
wierzytelności. Natomiast w razie uznania wierzytelności i umieszczenia jej na liście
w postępowaniu upadłościowym, postępowanie sądowe, w którym powód dochodzi jej
zaspokojenia, podlegałoby umorzeniu (postanowienie SN z dnia 23 lutego 2001 r., sygn.
akt II CKN 393/00, OSNC 2001 r., Nr 11, poz. 162) oraz postanowienie z 2 lutego 2002
r., II CK 391/05 niepubl.), ponieważ zgodnie z art. 264 ust. 1 pr. upadł. i napr. wyciąg z
zatwierdzonej przez sędziego-komisarza listy wierzytelności, zawierający oznaczenie
wierzytelności oraz sumy otrzymanej na jej poczet przez wierzyciela, jest tytułem
egzekucyjnym przeciwko upadłemu.
Rozwiązanie istniejące do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 16 listopada 2006 r.
wymagało oczekiwania na rozstrzygnięcie sędziego komisarza. Zmiana polegająca na
obowiązkowym zakończeniu toczącego się postępowania (art. 1821
§ 1 k.p.c.) bez
ograniczenia do postępowania pierwszoinstancyjnego nie pozostawia sądowi drugiej
instancji innej możliwości jak wydanie na posiedzeniu niejawnym postanowienia o
umorzeniu postępowania. Nie chodzi w tym wypadku o umorzenie tylko postępowania
odwoławczego, ponieważ w takim wypadku, zaskarżony wyrok stałby się prawomocny i
4
zbędna byłaby regulacja dopuszczająca ponowne wytoczenie powództwa (art. 1821
§ 2
k.p.c.).
Wydając zaskarżone postanowienie, Sąd Okręgowy rozważał również czasowe
skutki wprowadzenia art. 1821
k.p.c., uregulowane w art. 4 ustawy z 16 listopada 2006 r.
Według art. 4 ust. 3 tej ustawy przepisy art. 174 i art. 1821
k.p.c. w nowym
brzmieniu stosuje się z dniem wejścia w życie ustawy, z zastrzeżeniem wyjątku
przewidzianego dla art. 1821
§ 2 k.p.c. – umożliwiającego skorzystanie przez powodów
z prawa wniesienia ponownie powództwa tym powodom, wobec których upłynął już
termin trzech miesięcy.
Pozostawiając na uboczu dociekania o ratio legis omawianego unormowania,
należy stwierdzić, że od 20 marca 2007 r. Sąd Apelacyjny obowiązany był do umorzenia
zawieszonego postępowania, natomiast przepis 386 § 3 k.p.c. nakładał ponadto
obowiązek uchylenia zaskarżonego wyroku w celu cofnięcia sprawy do stanu z chwili
poprzedzającej zamknięcie rozprawy, po której nastąpiło wydanie wyroku. Brak zatem
usprawiedliwienia dla zarzutów naruszenia art. 386 § 3 k.p.c. oraz art. 182 § 3 k.p.c.
Pierwszy z wymienionych pozwala dostosować art. 1821
§ 1 k.p.c. do postępowania
zawieszonego z powodu ogłoszenia upadłości likwidacyjnej przez sąd odwoławczy a
drugi reguluje umorzenie przez sąd wyższej instancji postępowania zawieszonego z
przyczyn niewymienionych w art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c.
Pierwszy zarzut wymieniony w skardze dotyczy naruszenia art. 180 § 1 k.p.c. w
zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez błędną wykładnię zawartą w konkluzji, że wejście w życie
art. 1821
k.p.c. jest równoznaczne z ustaniem przyczyny zawieszenia postępowania
dokonanego (jak wyżej stwierdzono) na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c.,
postanawiającego (w dniu wydania postanowienia w przedmiocie zawieszenia), że sąd
zawiesza postępowanie z urzędu jeżeli ogłoszono upadłość strony, a spór dotyczy
przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości. Wypada wskazać, że obowiązujące
wówczas przepisy nie przewidywały szczególnej podstawy podjęcia lub umorzenia
postępowania zawieszonego z przyczyn wskazanych w art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. Jednak
art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c. pozwalał z urzędu podjąć zawieszone postępowania w razie
ustania przyczyny zawieszenia i przykładowo wskazywał, że w razie związku między
rozstrzygnięciem sprawy a wynikiem postępowania w innej sprawie podjęcie
zawieszonego postępowania może nastąpić po prawomocnym zakończeniu tego innego
postępowania a nawet przedtem, stosownie do okoliczności.
5
Postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania nie podlega zaskarżeniu,
wobec tego zarzut naruszenia art. 180 § 1 k.p.c. eksponowany samodzielnie jest
bezprzedmiotowy. Strona może wprawdzie na podstawie art. 380 w zw. z art. 39821
k.p.c. żądać rozpoznania postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania, ale w
rozpoznawanej sprawie nie można domniemywać zgłoszenia wymaganego wniosku,
ponieważ precyzyjnie sformułowane granice skargi, jej podstawa i wnioski wskazują, że
skarżący Skarb Państwa skargę kasacyjną kieruje przeciw obydwu postanowieniom. Z
tej przyczyny Sąd Najwyższy pomija zagadnienie, czy umorzenie postępowania - jeżeli
było dopuszczalne - wymagało podjęcia zawieszonego postępowania, a tym bardziej,
czy wejście w życie art. 1821
k.p.c. stanowiło zdarzenie wymienione na wstępie art. 180
§ 1 k.p.c. w słowach „gdy ustanie przyczyna zawieszenia”, czy też jak utrzymuje
skarżąca ustanie przyczyny zawieszenia może być poszukiwane tylko w ramach
zdarzeń stanowiących przyczynę zawieszenia, tj. w przebiegu postępowania
upadłościowego.
Zarzut naruszenia art. 182 § 3 k.p.c. jest uzasadniany zapatrywaniem o jego
szczególnym charakterze, ponieważ dotyczy umorzenia postępowania zawieszonego i
ten element hipotezy w przekonaniu skarżącego nakazuje przez art. 391 k.p.c.
traktować przepis jako szczególny, wyłączający stosowanie art. 1821
k.p.c.,
niezawierającego ograniczenia do postępowań zawieszonych. Skarżący pomija jednak
inne ograniczenie art. 182 k.p.c. wymagające wyeksponowania po zmianie dokonanej
przez ustawę z 16 listopada 2006 r. Wprowadzony w życie art. 1821
k.p.c. nie zawiera
bowiem ograniczeń przedmiotowych wymienionych w art. 182 § 1 k.p.c., natomiast
zawiera w § 1 inne wyraźne ograniczenia, istotne dla celu nowelizacji mającej usprawnić
postępowanie już nie tylko przez skracanie okresu zawieszenia postępowania, ale wręcz
dopuszczające umorzenie z zachowaniem skutków wytoczenia powództwa. Różnice
między umorzeniem na podstawie art. 182 k.p.c. i art. 1821
k.p.c. pogłębia jeszcze
sugestia niepowtarzania postępowania dowodowego (art. 1821
§ 2 zdanie drugie).
Należy zatem uznać odrębność podstaw umorzenia postępowania
w porównywanych przepisach, mające znaczenie dla oceny następnego zarzutu skargi
dotyczącego stosowania (i wykładni) art. 386 § 3 k.p.c. zamiast – jak utrzymuje skarżący
- art. 182 § 3 k.p.c. dającego skarżącemu korzyść w postaci uprawomocnienia się
wyroku sądu pierwszej instancji.
Zarzutu tego nie można uznać za usprawiedliwiony.
6
Po pierwsze, w razie ogłoszenia upadłości z likwidacją majątku zasadą jest
zaspokajanie uwzględnionych wierzytelności z masy upadłości oraz niedopuszczalność
kontynuacji postępowania równoległego o te same roszczenia.
Po wtóre, zastąpienie prawa upadłego do wniesienie apelacji przez system zażaleń jako
podstawowego i limitowanego ustawowo środka odwoławczego (art. 33 pr. upadł. i
napraw.) w postępowaniu upadłościowym, nie pozwala rozszerzać przepisu
szczególnego – co podkreśla skarżący - na inne postępowania przeciw upadłemu.
Umorzenie postępowania na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c. pozwala wierzycielowi
wytoczyć ponownie powództwo z zachowaniem prawa obydwu stron do dwóch instancji
(art. 1821
§ 2 k.p.c.), natomiast stosowanie rygoru uprawomocnienia się wyroku sądu
niższej instancji na podstawie art. 182 § 3 k.p.c. usprawiedliwione bezczynnością strony
pilniejszej powodowałoby pozbawienie pozwanego – upadłego prawa do rozpoznania
jego innej sprawy w dwóch instancjach.
W piśmiennictwie podkreśla się usterki nowelizacji kodeksu postępowania
cywilnego dokonanej ustawą z 16 listopada 2006 r. Wymagają one przekraczania granic
wykładni językowej, mimo to można odtworzyć zasadnicze motywy wprowadzonych
zmian. Przede wszystkim porównanie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. z art. 1821
§ 1 k.p.c.
wskazuje, że upadłość pozwanego z likwidacją jego majątku stanowi podstawę
umorzenia postępowania bez uprzedniego zawieszenia. Również art. 180 § 1 pkt 5
k.p.c. nie ma w takim wypadku zastosowania, ponieważ w hipotezie nie wymienia
upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego. Trudność wykładni tkwi w
przepisach przejściowych ustawy z 16 listopada 2006 r., ponieważ wymaga
rozstrzygnięcia, czy z art. 1821
§ 1 k.p.c. może mieć zastosowanie do postępowania
zawieszonego przed jego wejściem w życie. Treść art. 4 ust. 3 nie pozostawia
wątpliwości, że art. 174 oraz art. 1821
§ 1 k.p.c. stosują się z chwilą wejścia w życie
ustawy, tj. od 20 marca 2007 r. bez ograniczeń co do stadium postępowania w sprawie
podlegającej umorzeniu. Ponieważ sprawa rozpoznawana była już przez sąd drugiej
instancji, wykonanie normy wynikającej z art. 1821
§ 1 k.p.c. wymagało zastosowania
również art. 386 § 3 k.p.c. nieograniczonego co do podstawy umorzenia.