Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 658/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Grzelka
SSN Grzegorz Misiurek
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z powództwa "P." - Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
z siedzibą we W.
przeciwko "E." - Spółce Akcyjnej w P.
o wydanie nieruchomości, przywrócenie stanu zgodnego z prawem i zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 28 maja 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 lipca 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w części orzekającej
o przywróceniu stanu zgodnego z prawem (pkt 1b) oraz
o kosztach procesu (pkt 1d, 1e, 1f i 3) i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
„P.” spółka z o.o. we W., po ostatecznym sprecyzowaniu żądań pozwu,
wnosiła o nakazanie spółce „.” S.A. w P., aby w terminie 60 dni od
uprawomocnienia się orzeczenia wydała część nieruchomości położonej przy ul. I.
w P., składającej się z działek nr 41 o obszarze 0.67.65 ha i nr 1/7 o obszarze
1.56.93 ha objętych księgą wieczystą nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy w
P., która to część została zajęta przez pozwaną, oraz przywróciła stan zgodny z
prawem przez usunięcie z tej nieruchomości słupów i linii energetycznych
znajdujących się nad jej powierzchnią, a w przypadku niewykonania tych czynności
w terminie – o upoważnienie do ich zastępczego wykonania na koszt pozwanej
przez usunięcie i zakopanie linii energetycznych wzdłuż nieruchomości powódki
oraz o zasądzenie od pozwanej kwoty 69 293,37 zł z odsetkami tytułem
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości w okresie od marca
1999 r. do września 2005 r.
Wyrokiem z dnia 14 lutego 2007 r. Sąd Okręgowy w P. zasądził od pozwanej
na rzecz powódki kwotę 69 293,37 zł z ustawowymi odsetkami od kwoty 33 000 zł
od dnia uprawomocnienia się orzeczenia i zobowiązał pozwaną do
przeprowadzenia w terminie do 31 grudnia 2008 r. prac technicznych, polegających
na usunięciu słupów znajdujących się na nieruchomości objętej księgą wieczystą
nr 153289 i podziemnym przeprowadzeniu umieszczonej na nich linii
napowietrznej, oraz do wydania tej nieruchomości powódce, natomiast w pozostałej
części powództwo oddalił.
Istotne elementy stanu faktycznego przyjętego za podstawę orzeczenia
przedstawiały się następująco.
Nieruchomość położona przy ul. I. w P., objęta księgą wieczystą nr […],
składa się z dwóch działek: działki nr 41 o obszarze 0.67.65 ha oraz działki nr 1/7 o
obszarze 1.56.93 ha. Jej właścicielem jest Miasto P., a użytkownikiem wieczystym,
na podstawie umowy z dnia 12 marca 1999 r. – powodowa spółka „P”. Prawo
użytkowania wieczystego zostało ujawnione w księdze wieczystej w dniu 16
3
sierpnia 2000 r. Pierwotnie powódka planowała zbudować na przedmiotowej
nieruchomości A., a obecnie zamierza wybudować osiedle mieszkaniowe.
Pozwana, która jest następczynią prawną Energetyki P.S.A. w P., zajmuje się
wytwarzaniem i dystrybucją energii elektrycznej. W czasie, gdy właścicielem
przedmiotowej nieruchomości był Skarb Państwa, Energetyka P. S.A., na
podstawie decyzji Prezydenta Miasta P. o ustaleniu lokalizacji inwestycji,
poprowadziła dwutorową linię wysokiego napięcia wraz z towarzyszącymi jej
urządzeniami, dzięki której dostarczana jest energia elektryczna takim podmiotom,
jak m.in. […]. Urządzenia przesyłowe zajmują część nieruchomości użytkowanej
przez powódkę o obszarze 0.29.10 ha.
Sąd Okręgowy uznał, że pozwana jest posiadaczem samoistnym w złej
wierze części przedmiotowej nieruchomości o obszarze 0.29.10 ha oraz że
powódka – ze względu na regulację zawartą w art. 140 i art. 5 k.c. – nie jest
zobowiązana do znoszenia tego stanu. Zgodnie z art. 225 w związku z art. 224 § 2
k.c., przysługuje jej roszczenie o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie
z zajmowanej części nieruchomości za nieprzedawniony okres, czyli za czas od
marca 1999 r. do września 2005 r. Ochronę praw powódki jako wieczystego
użytkownika nieruchomości Sąd Okręgowy wywiódł z art. 140 w związku z art. 222
k.c. Stwierdził, że możliwe jest skablowanie linii wysokiego napięcia, polegające na
umieszczeniu jej pod powierzchnią gruntu. Związane z tym koszty i utrudnienia dla
kontrahentów pozwanej nie mogą przy tym przesądzać o tolerowaniu przez
powódkę obecnego stanu rzeczy, zwłaszcza że stoi on na przeszkodzie jej planom
i interesom. Pozwana natomiast wykazała jedynie legalność założenia na
nieruchomości instalacji energetycznych; dalsze dysponowanie przez nią zajętym
gruntem stanowi już przekroczenie jej uprawnień i rodzi dla powódki roszczenie
zarówno windykacyjne, jak i negatoryjne.
Na skutek apelacji pozwanej, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 lipca 2007
r. zmienił powyższy wyrok w ten sposób, że zamiast kwoty 69 293,37 zł z
odsetkami zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 37 420,55 zł z
ustawowymi odsetkami od kwoty 1321,13 zł od dnia 18 lipca 2007 r., oddalił dalej
idące powództwo o zapłatę, zobowiązał pozwaną, aby w terminie do dnia 31
grudnia 2008 r. przywróciła stan zgodny z prawem przez usunięcie słupów i linii
4
energetycznych znajdujących się na nieruchomości objętej księgą wieczystą nr
PO2P/00153289/7, oddalił powództwo o wydanie przedmiotowej nieruchomości, a
w pozostałej części oddalił apelację.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że roszczenie powódki należy zakwalifikować
wyłącznie jako roszczenie negatoryjne przewidziane w art. 222 § 2 k.c., dopiero
bowiem pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą uzasadnia
żądanie jej wydania na podstawie art. 222 § 1 k.c. W niniejszej sprawie pozwana
nie pozbawiła powódki faktycznego władztwa, a jedynie je ograniczyła na pasie
gruntu, przez który przebiega linia wysokiego napięcia. Z tej już tylko przyczyny
powództwo o wydanie przedmiotowej nieruchomości podlegało oddaleniu.
Podniesiony przez pozwaną zarzut nadużycia prawa, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
nie uzasadnia oddalenia powództwa negatoryjnego, pozwana nie może bowiem
naruszać przysługującego powódce użytkowania wieczystego, powołując się na
interesy odbiorców jej usług. Jak wynika z opinii biegłego powołanego przez Sąd
pierwszej instancji, możliwy jest taki przebieg linii energetycznej, który zapewniałby
realizację dostaw energii dotychczasowym odbiorcom i równocześnie nie
powodowałby naruszania praw powódki. Wymaga to zmiany przebiegu linii
energetycznej, co wiąże się wprawdzie z kosztami, ale może przywrócić powódce
korzystanie z nieruchomości w pełnym zakresie. Zakreślony pozwanej termin
półtoraroczny powinien wystarczyć na realizację odnośnej inwestycji.
Sąd Apelacyjny uznał za zasadny podniesiony przez pozwaną zarzut
naruszenia art. 321 k.p.c. przez określenie sposobu zmiany dotychczasowego
przebiegu linii wysokiego napięcia. Podkreślił, że powódka domagała się jedynie
przywrócenia stanu zgodnego z prawem, natomiast Sąd pierwszej instancji –
wykraczając poza granice żądania i określając metodę przebudowy linii
energetycznej – pozbawił pozwaną możliwości wyboru sposobu przywrócenia stanu
zgodnego z prawem.
Co się zaś tyczy żądania wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
z nieruchomości, Sąd Apelacyjny stwierdził, że roszczenie powódki w części uległo
przedawnieniu, zgodnie bowiem z art. 118 k.c., roszczenia związane
z prowadzeniem działalności gospodarczej ulegają trzyletniemu przedawnieniu,
5
a roszczenie powódki należy do tej kategorii roszczeń. Powódka może zatem
domagać się jedynie wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości w okresie od
września 2002 r. do września 2005 r. (za miesiące IX – XII 2002 r. – 3 162,29 zł, za
2003 r. – 10 688,03 zł, za 2004 r. – 11 680,10 zł i za miesiące I – IX 2005 r. –
11 890,13 zł), z odsetkami od kwoty 1 321,13 zł.
Pozwana zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w części uwzględniającej
żądanie nakazania przywrócenia stanu zgodnego z prawem przez usunięcie
w terminie do dnia 31 grudnia 2008 r. słupów i linii energetycznych znajdujących się
na nieruchomości objętej księgą wieczystą nr […]. W skardze kasacyjnej, opartej na
obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c., wnosiła o uchylenie tego
wyroku w części zaskarżonej i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania ewentualnie uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy
przez oddalenie powództwa. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazała
na naruszenie przepisów: art. 233 w związku z art. 222 § 2 k.c. przez
nieprawidłowe ustalenie zakresu prawa użytkowania wieczystego przysługującego
powódce, a co za tym idzie nieprawidłowe przyznanie jej ochrony prawnej, oraz art.
5 k.c. przez błędną wykładnię, polegającą na uznaniu, że nie może on stanowić
samoistnej podstawy oddalenia powództwa osoby, której przysługuje prawo
władania rzeczą w zakresie zbliżonym do praw właściciela. Natomiast w ramach
drugiej podstawy podniosła zarzut obrazy art. 227 w związku z art. 232 zdanie
drugie k.p.c. przez niedopuszczenie dowodu z umowy, na podstawie której
powódka nabyła prawo użytkowania wieczystego nieruchomości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przystępując w pierwszej kolejności do rozważenia podstawy kasacyjnej
z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., trzeba przypomnieć, że, zgodnie z art. 232 k.p.c., strony
są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą
skutki prawne; sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę. Jak już
niejednokrotnie podkreślał Sąd Najwyższy, wynikające z powołanego przepisu
uprawnienie sądu dopuszczenia dowodu niewskazanego przez stronę ma charakter
wyjątkowy, co oznacza, że tylko w zupełnie wyjątkowych, a zatem niezmiernie
rzadkich wypadkach można sądowi skutecznie postawić zarzut nieskorzystania
6
z tego uprawnienia. Taki wyjątkowy wypadek z reguły nie zachodzi, jeżeli
w postępowaniu przed sądami niższej instancji strona była reprezentowana przez
profesjonalnego pełnomocnika procesowego, sąd nie powinien bowiem „wyręczać”
strony w podejmowaniu działań zmierzających do ochrony jej praw (zob. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1998 r., II CKN 656/97, OSNC 1998, nr 12,
poz. 208, z dnia 24 czerwca 1998 r., I PKN 194/98, OSNAPiUS 1999, nr 13, poz.
425 i z dnia 3 października 2000 r., I CKN 287/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 43 oraz
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2003 r., II CKN 1267/00, I C
2003, nr 12, s. 44). Skarżąca, która w postępowaniu przed Sądem zarówno
pierwszej, jak i drugiej instancji była reprezentowana przez radcę prawnego, nie
przytoczyła argumentów świadczących o występowaniu wyjątkowego wypadku,
dlatego podstawa kasacyjna oparta na naruszeniu art. 232 zdanie drugie k.p.c. nie
może być uznana za uzasadnioną.
Przechodząc do oceny trafności zarzutu naruszenia prawa materialnego
wypada rozpocząć od stwierdzenia, że, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu
Najwyższego, użytkowanie wieczyste jest prawem pośrednim między prawem
własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi, do którego – w kwestiach
nieuregulowanych w art. 232-243 k.c. – stosuje się w drodze analogii odpowiednie
przepisy o własności, w tym o wykonywaniu i o ochronie własności. Oznacza to, że
wieczystemu użytkownikowi przysługuje petytoryjna ochrona jego prawa. Co do
samej zasady zatem możliwość zastosowania przepisu art. 222 § 2 k.c. nie może
budzić wątpliwości (zob. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 29 listopada 1972 r.,
III CZP 82/72, OSNCP 1973, nr 7-8, poz. 125, z dnia 29 maja 1974 r., III CZP
21/74, OSNCP 1975, nr 4, poz. 55, z dnia 11 grudnia 1975 r., III CZP 63/75,
OSNCP 1976, nr 12, poz. 259 i z dnia 7 maja 1998 r., III CZP 11/98, OSNC 1998,
nr 12, poz. 199 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 1974 r., III CRN
316/73, OSNCP 1974, nr 11, poz. 197 i z dnia 3 października 2000 r., I CKN
287/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 43).
Zgodnie z art. 233 k.c., w granicach, określonych przez ustawy i zasady
współżycia społecznego oraz przez umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub
gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków
w użytkowanie wieczyste, użytkownik może korzystać z gruntu z wyłączeniem
7
innych osób; w tych samych granicach może swoim prawem rozporządzać. Jak
trafnie zauważa skarżąca, w porównaniu z uprawnieniami właściciela wskazanymi
w art. 140 k.c., treść użytkowania wieczystego określają nie tylko ustawy i zasady
współżycia społecznego, lecz także umowa o oddanie gruntu w użytkowanie
wieczyste. Zgodnie z art. 239 § 1 k.c., sposób korzystania z gruntu Skarbu Państwa
lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków
przez wieczystego użytkownika powinien być określony w umowie. Jeżeli umowa
o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste nie reguluje wystarczająco zakresu
korzystania z gruntu przez użytkownika, zakres ten należy określić przy
uwzględnieniu charakteru użytkowania wieczystego i celu, dla którego instytucja ta
została przez ustawodawcę wprowadzona (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
22 maja 1968 r., II CR 237/68, OSPiKA 1969, nr 11, poz. 234).
Z ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku wynika, że linia
energetyczna przeprowadzona została przez nieruchomość obejmującą działki
nr 41 i nr 1/7 w czasie, kiedy jej właścicielem był Skarb Państwa. Nastąpiło to
zatem jeszcze przed nabyciem własności przez Miasto P. i – jak podnosi skarżąca
– przed ustanowieniem prawa użytkowania wieczystego na rzecz powódki, które
ujawnione zostało w księdze wieczystej w dniu 16 sierpnia 2000 r. W tej sytuacji
trzeba zgodzić się ze skarżącą, że prawidłowe określenie treści przysługującego
powódce prawa użytkowania wieczystego, w tym zakresu korzystania z gruntu,
wymagało uwzględnienia postanowień umowy o oddanie przedmiotowej
nieruchomości w użytkowanie wieczyste.
Przy rozstrzyganiu sporów między właścicielem nieruchomości
a przedsiębiorstwem przesyłowym zasadnicze znaczenie ma jednoznaczne
ustalenie podstawy wkroczenia na nieruchomość w celu budowy sieci (umowa czy
decyzja administracyjna), okoliczność ta bowiem rozstrzyga o charakterze stosunku
prawnego między stronami, a w konsekwencji o podstawie i rodzaju roszczeń.
Zezwolenie przez właściciela nieruchomości na założenie instalacji przesyłowych
i ich eksploatację kształtuje nowy stan prawny, powodując nawiązanie między
właścicielem i przedsiębiorstwem przesyłowym stosunku cywilnoprawnego
charakteryzującego się trwałością i ciągłością. Cechy te wynikają z natury
nawiązanego stosunku prawnego, dlatego tylko w wyjątkowych wypadkach
8
właściciel gruntu będzie mógł domagać się jego zniesienia i żądania likwidacji
założonych urządzeń. Nawet jednak w takim wypadku trwałość nawiązanego
stosunku prawnego nie ma charakteru absolutnego, gdyż istotna zmiana stosunków
może uprawniać do jego rozwiązania (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
10 lipca 2002 r., II CKN 1316/00, niepubl. i z dnia 28 czerwca 2005 r., I CK 14/05,
niepubl.).
Zarzucając naruszenie art. 5 k.c. skarżąca podniosła, że linia energetyczna
i podtrzymujące ją słupy są urządzeniami wchodzącymi w skład prowadzonego
przez nią przedsiębiorstwa, służącymi do przesyłania energii elektrycznej (art. 49
k.c.), oraz że, zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo
energetyczne (Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1504 ze zm.), ciąży na niej obowiązek
utrzymywania zdolności urządzeń, instalacji i sieci do realizacji dostaw energii
w sposób ciągły i niezawodny przy zachowaniu obowiązujących wymagań
jakościowych. Wywodziła, że realizacja tego obowiązku, bez możliwości
korzystania z cudzych gruntów, byłaby niemożliwa.
Podejmując ten problem trzeba przypomnieć, że istotą prawa cywilnego jest
strzeżenie praw podmiotowych, a zatem wszelkie rozstrzygnięcia prowadzące do
redukcji bądź unicestwienia tych praw wymagają z jednej strony ostrożności,
a z drugiej bardzo wnikliwego rozważenia wszystkich aspektów rozpoznawanego
wypadku. Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 k.c. są bowiem
pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności
danej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki
jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie.
Dlatego dla zastosowania art. 5 k.c. konieczna jest ocena całokształtu
szczególnych okoliczności danego wypadku w ścisłym powiązaniu nadużycia
prawa z konkretnym stanem faktycznym (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
22 listopada 1994 r., II CRN 127/94, niepubl.).
Nie ulega wątpliwości, że dokonanie oceny czy wieczysty użytkownik,
domagający się przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniechania naruszeń
przedmiotu swojego prawa, działa w zgodzie z zasadami współżycia społecznego,
czy też jego zachowanie pozostaje z nimi w sprzeczności jest – co do zasady –
9
dopuszczalne. Regulacja zawarta w art. 320 k.p.c., możliwa do zastosowania
w sprawach o ochronę prawa użytkowania wieczystego, nie wyłącza a limine
stosowania art. 5 k.c. Trzeba zgodzić się z oceną Sądów orzekających, że sam fakt
prowadzenia działalności społecznie użytecznej przez osobę, która przy
prowadzeniu tej działalności korzysta z cudzej nieruchomości, nie legitymując się
stosownym uprawnieniem, nie przesądza uznania zgłoszonego przez właściciela
czy wieczystego użytkownika roszczenia negatoryjnego za sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego. Wskazanie na interesy odbiorców energii nie jest zatem
wystarczające dla oceny, czy wieczysty użytkownik, żądając usunięcia
z nieruchomości linii wysokiego napięcia i podtrzymujących ją słupów, nie
nadużywa przysługującego mu prawa.
Podniesiony przez skarżącą zarzut naruszenia art. 5 k.c. trzeba jednak
uznać za uzasadniony, z ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego nie
wynikają bowiem takie okoliczności, jak znaczenie spornego odcinka sieci, gdy
chodzi o zasilanie miasta w energię elektryczną, realne możliwości usytuowania linii
energetycznej poza nieruchomością powódki oraz przybliżony koszt jej
przeniesienia. Dopiero uwzględnienie całokształtu okoliczności umożliwiłoby ocenę
prawidłowości odmowy udzielenia skarżącej ochrony z art. 5 k.c. (zob. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 3 października 2000 r., I CKN 287/00, OSNC 2001, nr 3,
poz. 43, z dnia 19 maja 2004 r., III CK 496/02, niepubl., z dnia 14 grudnia 2004 r.,
II CK 255/04, niepubl. i z dnia 6 stycznia 2005 r., III CK 129/04, niepubl.).
Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 marca 2003 r.,
V CKN 1825/00 (I C 2003, nr 12, s. 46), o prawidłowym zastosowaniu prawa
materialnego można mówić dopiero wówczas, gdy ustalenia stanowiące podstawę
zaskarżonego wyroku pozwalają na ocenę tego zastosowania, dlatego brak
stosownych ustaleń uzasadnia zarzut naruszenia prawa materialnego. Ponieważ
sytuacja taka wystąpiła w niniejszej sprawie, powołaną przez skarżącą podstawę
kasacyjną z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. uznać trzeba za uzasadnioną.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok w części orzekającej o przywróceniu stanu zgodnego
z prawem oraz o kosztach postępowania i w tym zakresie przekazał sprawę do
10
ponownego rozpoznania, postanawiając o kosztach postępowania kasacyjnego po
myśli art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.