Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 lipca 2008 r.
I UK 380/07
Złożenie wniosku o objęcie rolniczym ubezpieczeniem społecznym i wy-
rejestrowanie z ubezpieczenia społecznego osób prowadzących pozarolniczą
działalność gospodarczą może być uznane za złożenie oświadczenia o wyborze
ubezpieczenia w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585 ze zm.).
Przewodniczący SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca),
Sędziowie SN: Zbigniew Hajn, Józef Iwulski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 9 lipca
2008 r. sprawy z odwołania Adama G. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w K. z udziałem Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w K. o ustalenie istnienia ubezpieczenia społecznego rolników, na
skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie
z dnia 26 czerwca 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Krakowie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 4 stycznia 2006 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy Ubezpieczeń
Społecznych w Krakowie oddalił odwołanie Adama G. od decyzji Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regionalnego w K. z dnia 22 października
2004 r., stwierdzającej ustanie ubezpieczenia rolniczego wnioskodawcy od 1 paź-
dziernika 1999 r. z tego powodu, że nie złożył on oświadczenia o wyborze ubezpie-
czenia. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne. Wnio-
skodawca jest właścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni 3,75 ha przelicze-
niowego w miejscowości W. i z tego tytułu podlegał ubezpieczeniu społecznemu rol-
2
ników w pełnym zakresie od 1 lipca 1983 r. do 31 grudnia 1988 r. Jednocześnie
wnioskodawca prowadził działalność gospodarczą w zakresie studniarstwa, pozyski-
wania biopaliw, kowalstwa i kowalstwa artystycznego, wpisaną do ewidencji działal-
ności od 1 czerwca 1981 r., a stosowne zaświadczenie zostało przedłożone rolni-
czemu organowi rentowemu w dniu 29 czerwca 2004 r. Nadto wnioskodawca prowa-
dził działalność gospodarczą w zakresie usług ślusarskich i z tego tytułu opłacał
składki na ubezpieczenie społeczne w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznym z prze-
rwami do 29 września 1999 r. W okresie przerw w prowadzonej działalności podlegał
ubezpieczeniu społecznemu rolników. W dniu 3 marca 1999 r. wnioskodawca złożył
w rolniczym organie rentowym wniosek o objęcie go ubezpieczeniem społecznym
rolników w pełnym zakresie, informując o prowadzonej od 1989 r. działalności go-
spodarczej, nie przedłożył jednak stosownego oświadczenia o wyborze ubezpiecze-
nia. W dniu 6 października 1999 r. wnioskodawca złożył w Kasie Rolniczego Ubez-
pieczenia Społecznego druk ZUS ZWUA o wyrejestrowaniu z ubezpieczeń społecz-
nych w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, bez wskazania przyczyny wyrejestro-
wania. W okresie poprzedzającym złożenie wniosku o objęcie ubezpieczeniem spo-
łecznym rolników wnioskodawca nie podlegał temu ubezpieczeniu w pełnym zakresie
nieprzerwanie przez okres jednego roku. Decyzją z dnia 12 grudnia 2000 r. rolniczy
organ rentowy objął wnioskodawcę ubezpieczeniem rolniczym w pełnym zakresie od
30 września 1999 r. W czasie prowadzenia działalności gospodarczej wnioskodawca
zgłaszał w Urzędzie Skarbowym w M. przerwy w jej prowadzeniu, między innymi w
okresie od 1 października 2000 r. do 19 czerwca 2001 r. i od 30 września do 31
grudnia 2004 r. W okresie przerw nie otrzymywał żadnych zamówień na usługi
świadczone w ramach prowadzonej działalności, starał się jednak pozyskiwać klien-
tów, między innymi poprzez zamieszczanie ogłoszeń w prasie, a w trakcie oczekiwa-
nia na zgłoszenia pracował w gospodarstwie rolnym. Pierwszą informację potwier-
dzającą rodzaj i wysokość opodatkowania w związku z prowadzoną przez wniosko-
dawcę działalnością gospodarczą rolniczy organ rentowy uzyskał w dniach 21 i 29
września 2004 r. i zaskarżoną decyzją wyłączył wnioskodawcę z ubezpieczenia
społecznego rolników z powodu niezłożenia stosownego oświadczenia o wyborze
ubezpieczenia.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że
wnioskodawca nie spełnia warunku niezbędnego dla objęcia ubezpieczeniem rolni-
czym, o którym stanowi art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
3
społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1997 r., gdyż nie
podlegał temu ubezpieczeniu w pełnym zakresie przed podjęciem pozarolniczej
działalności gospodarczej przez roczny nieprzerwany okres, a nadto nie złożył
oświadczenia, że chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników prowadząc
jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą. Powołując się na pogląd wyra-
żony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2003 r., II UZ
79/03, Sąd Okręgowy wskazał, że art. 39 ust. 4 powołanej wyżej ustawy dopuszcza
możliwość wydania przez organ rentowy decyzji ustalającej podleganie ubezpiecze-
niu społecznemu rolników nie tylko sprawach zakończonych prawomocną decyzją,
która wcześniej nie była kwestionowana przez stronę, ale również w sprawach roz-
strzygniętych prawomocnym wyrokiem sądu, bez potrzeby wznowienia postępowa-
nia. Nowa decyzja organu rentowego dezaktualizuje w takim przypadku nie tylko jego
decyzję wcześniejszą, ale także skutki prawne tej decyzji.
Wyrokiem z dnia 26 czerwca 2007 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił ape-
lację wnioskodawcy od powyższego wyroku, podzielając poczynione w sprawie
ustalenia. W pierwszej kolejności Sąd drugiej instancji zwrócił uwagę, że wniosko-
dawca nie spełnił warunków wymaganych przez art. 5a ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników, gdyż przed dniem 1 grudnia 1999 r. nie był objęty rolniczym
ubezpieczeniem społecznym, podlegając od dnia 5 października 1999 r. do 19 sierp-
nia 2004 r. ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Zawiesze-
nie prowadzenia działalności gospodarczej jest stanem faktycznym, a nie prawnym,
zaś faktyczne jej niewykonywanie w czasie oczekiwania na kolejne zamówienia lub w
czasie ich poszukiwania nie oznacza zaprzestania prowadzenia działalności i w kon-
sekwencji nie powoduje uchylenia obowiązku ubezpieczenia społecznego (tak w po-
stanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2003 r., II UK 111/03 oraz w wyro-
kach Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2005 r., I UK 95/05 i z dnia 15 marca
2007 r., I UK 300/06). Wnioskodawca nie dokonał również wyboru ubezpieczenia
stosownie do art. 2 ustawy zmieniającej z dnia 12 września 1996 r. Złożenie wniosku
o objęcie ubezpieczeniem społecznym nie jest równoznaczne ze złożeniem oświad-
czenia o wyborze ubezpieczenia. Oświadczenie to nie może być dokonane w sposób
dorozumiany, gdyż - jako konstytutywna przesłanka zmiany ubezpieczenia - wywo-
łuje skutek prawny dopiero od czasu jego złożenia i decyduje o przystąpieniu do jed-
nego z ustawowych ubezpieczeń. Samo złożenie wniosku o objęcie ubezpieczeniem
wyboru takiego nie przesądza, podobnie jak rezygnacja z ubezpieczenia w Zakładzie
4
Ubezpieczeń Społecznych. Prowadzenie przez wnioskodawcę od 1981 r. działalno-
ści gospodarczej rodziło obowiązek ubezpieczenia społecznego z tego tytułu, a z art.
5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym przed
dniem 2 maja 2004 r. nie wynika zasada pierwszeństwa podlegania ubezpieczeniu
rolniczemu w przypadku zbiegu tego ubezpieczenia, jeżeli rolnik podjął działalność
gospodarczą przed dniem 1 stycznia 1996 r. W tym zakresie Sąd Apelacyjny powołał
się na poglądy wyrażone w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2000 r., II
UKN 150/00 oraz z dnia 18 października 2005 r., II UK 41/05.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych zakres rozpoznania oraz orzeczenia sądu pracy i ubezpieczeń społecznych w
każdym przypadku jest wyznaczony treścią decyzji organu rentowego, przy czym
przepisy w sprawach z tego zakresu nie przewidują możliwości uznania nieważności
takiej decyzji. Decyzja organu rentowego nie ma powagi rzeczy osądzonej (art. 366
k.p.c.) wobec czego nie można skutecznie powoływać się na prawo do świadczeń
ustalone błędną decyzją organu rentowego, jeżeli nie zostały spełnione warunki, od
których uzależnione jest nabycie tego prawa i która po ujawnieniu błędu została z
urzędu zmieniona. Przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników regulujące
postępowanie w sprawach indywidualnych w zakresie ubezpieczeń nie zawierają
regulacji odnoszących się do wznowienia postępowania czy też przeprowadzenia
ponownego postępowania w przypadku stwierdzenia, że prawomocna decyzja w
przedmiocie podlegania ubezpieczeniu była błędna. W myśl art. 52 ust. 1 tej ustawy,
w sprawach w niej nieuregulowanych, stosuje się przepisy ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych. Aktualnie obowiązujący przepis art. 83a ustawy systemowej
zawiera regulację dotyczącą ponownego ustalenia prawa lub zobowiązania, jeżeli
przed uprawomocnieniem się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub okolicz-
ności istniejące przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na prawo lub zobowiąza-
nie (ust.1), a także regulację dotyczącą uchylenia, zmiany lub unieważnienia osta-
tecznych decyzji w drodze wznowienia postępowania (tak w wyroku Sądu Najwyż-
szego z dnia 13 maja 2004 r., II UK 359/03). W wyniku weryfikacji danych, organ
rentowy ustalił na podstawie przedłożonego w dniu 29 września 2004 r. zaświadcze-
nia Burmistrza Miasta i Gminy w M. z dnia 3 kwietnia 2003 r., że wnioskodawca
nadal prowadzi działalność gospodarczą od 1 czerwca 1981 r. i „na podstawie art. 34
ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych” (dopuszczającego w odniesieniu
do ustalenia obowiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników możliwość
5
wznowienia postępowania, po wszczęciu postępowania wyjaśniającego) wydał za-
skarżoną decyzję dezaktualizującą decyzję wcześniejszą.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił: 1) na-
ruszenie prawa materialnego, to jest: a) art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o
zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, poprzez przyjęcie, że oświad-
czenie, o którym przepis ten stanowi nie mogło być złożone w formie dorozumianej,
b) art. 83a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 52 ust. 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, poprzez zastosowanie tego pierwsze-
go w sytuacji, gdy w sprawie nie przedłożono nowych dowodów ani nie ujawniono
okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji, które miałyby wpływ na prawo do
świadczeń, a które to okoliczności nie byłyby znane organowi rentowemu przed wy-
daniem decyzji; 2) naruszenie przepisów postępowania, a to art. 233 k.p.c., poprzez
przyjęcie wbrew zebranemu w sprawie materiałowi dowodowemu, że okoliczności, iż
wnioskodawca prowadził działalność gospodarczą w dacie wydania decyzji o podle-
ganiu przez niego ubezpieczeniu społecznemu rolników oraz że nie złożył on
oświadczenia, o którym mowa w art. 2 ustawy zmieniającej z dnia 12 września 1996
r. były nieznane rolniczemu organowi rentowemu w dacie wydania tej decyzji i wobec
powyższego stanowiły nowe okoliczności, o których mowa w art. 83a ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych, uzasadniające wydanie decyzji o ustaniu ubezpie-
czenia rolniczego wnioskodawcy. Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o
uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie odwołania, ewentual-
nie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji
do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że wnioskodawca, składając
wniosek o objęcie go ubezpieczeniem rolniczym oraz dowód wyrejestrowania z
ubezpieczeń w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, działał w przekonaniu, że dał
wyraz woli podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, a tym samym złożył
stosowne oświadczenie. Brak jakichkolwiek wskazań dotyczących wymaganej formy
oświadczenia określonego w art. 2 ustawy zmieniającej z dnia 12 września 1996 r.
wymaga odniesienia się do art. 60 k.c. stanowiącego o możliwości złożenia oświad-
czenia woli przez każde zachowanie osoby dokonującej czynności prawnej, które
ujawnia jej wolę w sposób dostateczny. Okoliczności sprawy nie pozostawiały wąt-
pliwości co do celu złożenia przez wnioskodawcę w rolniczym organie rentowym sto-
sownych dokumentów o określonej treści, a organ ten - pomimo wiedzy o prowadze-
6
niu przez wnioskodawcę działalności gospodarczej - stwierdził jego podleganie
ubezpieczeniu społecznemu rolników od dnia 30 września 1999 r. (zmieniając na-
stępnie datę na 1 października 1999 r.) oraz ustalił obowiązek opłacania składek.
Zaskarżona decyzja stwierdzająca ustanie ubezpieczenia rolniczego z tą samą datą
została wydana w okolicznościach istniejących przed wydaniem decyzji obejmującej
wnioskodawcę ubezpieczeniem rolniczym i znanych rolniczemu organowi rentowe-
mu, a przedłożone przez wnioskodawcę w dniu 29 września 2004 r. zaświadczenie z
ewidencji działalności gospodarczej istnienie tych okoliczności jedynie potwierdzało.
Skarżący wskazał, że zaskarżona decyzja wydana w niezmienionym stanie
faktycznym sprawy i bez wznowienia poprzedniego postępowania, nie może być w
ogóle wydana, a tym bardziej wywołać skutków ex tunc. W tym zakresie powołał się
na pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2005 r., II UK
295/04.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia powołanego w ramach kasacyjnej podstawy naruszenia
przepisów postępowania art. 233 k.p.c. nie może odnieść zamierzonego skutku, gdyż
stosownie do art. 3983
§ 3 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów, do której do sfery odnosi się wprost
wskazany przez skarżącego przepis. Z tego względu Sąd Najwyższy jest związany
stanem faktycznym sprawy z mocy art. 39813
§ 2 k.p.c., jednakże przyjęte przez Sąd
drugiej instancji ustalenia są wystarczające do uwzględnienia zarzutów podniesio-
nych w ramach kasacyjnej podstawy naruszenia prawa materialnego.
Poczynione ustalenia faktyczne pozwalają na przyjęcie, że skarżący, posiada-
jący gospodarstwo rolne o powierzchni 3,75 ha przeliczeniowych, prowadzi od 1
czerwca 1981 r. wpisaną do ewidencji działalność gospodarczą i z tego tytułu podle-
gał obowiązkowi ubezpieczenia społecznego początkowo na podstawie przepisów
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz.
250 ze zm.), a od dnia 1 stycznia 1999 r. - ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze
zm.). Z art. 2 ust. 2 pierwszej z wymienionych ustaw, w brzmieniu obowiązującym
przed dniem 1 stycznia 1997 r., wynikało pierwszeństwo podlegania ubezpieczeniu
7
osób prowadzących działalność, jeżeli określona osoba spełniała równocześnie wa-
runki objęcia ubezpieczeniem społecznym osób prowadzących działalność gospo-
darczą oraz ubezpieczeniem rolniczym. Taki stan prawny istniał do dnia 1 stycznia
1997 r., kiedy to do ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.) został wprowadzony
ustawą z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585 ze zm., zwanej dalej ustawą zmieniającą) art. 5a
odnoszący się (w brzmieniu obowiązującym przed 2 maja 2004 r.) do rolników, którzy
najwcześniej w dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej, to jest w dacie 1 stycznia
1997 r., podlegali z mocy ustawy rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu w pełnym
zakresie nieprzerwanie co najmniej 1 rok. Tacy rolnicy - podejmując po dniu 31 grud-
nia 1996 r. pozarolniczą działalność gospodarczą - utrzymali rolniczy tytuł ubezpie-
czenia społecznego (podlegali nadal temu ubezpieczeniu). Przepis ten nie dotyczy
sytuacji skarżącego, gdyż - jak wynika z ustaleń Sądów obu instancji - od 1981 r.
prowadził on pozarolniczą działalność gospodarczą i z tej przyczyny najwcześniej w
dacie wejścia w życie ustawy zmieniającej nie podlegał nieprzerwanie przez co naj-
mniej rok ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy ustawy.
Możliwość wyboru podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu stwa-
rzał natomiast skarżącemu, który podjął działalność gospodarczą przed dniem 1
stycznia 1997 r., przepis art. 2 ustawy zmieniającej (uchylony z dniem 2 maja 2004 r.
przez art. 2 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 91, poz. 873 ze
zm.). Zgodnie z tym uregulowaniem, rolnik lub domownik, który w dniu wejścia w ży-
cie tej ustawy podlegał innemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozarolniczej
działalności gospodarczej, nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służ-
bowym, a spełniał inne warunki do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników
z mocy ustawy w pełnym zakresie, mógł złożyć Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
(zwanemu dalej: Zakładem) lub Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (zwa-
nej dalej: Kasą) oświadczenie, że chce podlegać temu ubezpieczeniu z wyłączeniem
innego ubezpieczenia społecznego. Oznaczało to możliwość dokonania wyboru rol-
niczego tytułu ubezpieczenia społecznego wyłącznie przez osoby, które w dniu 1
stycznia 1997 r. - bez względu na wcześniejsze podleganie ubezpieczeniu społecz-
nemu osób prowadzących działalność gospodarczą - spełniały inne warunki podle-
gania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie.
8
Sąd drugiej instancji uznał, że skarżący nie złożył właściwego oświadczenia o
wyborze ubezpieczenia, gdyż za takie nie może być uznane złożenie wniosku o ob-
jęcie ubezpieczeniem rolniczym i rezygnacja z ubezpieczenia z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej. W ocenie tego Sądu, oświadczenie określo-
ne w art. 2 ustawy zmieniającej nie może być dokonane w sposób dorozumiany z tej
przyczyny, że stanowi konstytutywną przesłankę zmiany ubezpieczenia i wywołuje
skutki prawne dopiero od czasu jego złożenia. W rezultacie Sąd Apelacyjny nie
przyjął, że skarżący nie ujawnił woli podlegania ubezpieczeniu rolniczemu i rezygna-
cji z ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej (nie
złożył oświadczenia w tym zakresie), ale uznał, iż oświadczenie to nie może być
ocenione jako ujawnienie zamiaru dokonania wyboru rodzaju ubezpieczenia. Acz-
kolwiek więc kwestia złożenia oświadczenia woli określonej treści należy do sfery
faktu, a nie prawa, to ocena Sądu drugiej instancji odnosiła się w istocie do możliwo-
ści uznania złożonych przez wnioskodawcę oświadczeń za złożenie oświadczenia
wymaganego przez art. 2 ustawy zmieniającej, a inaczej mówiąc - za ujawnienie za-
miaru wywołania skutku materialnoprawnego w postaci wyboru ubezpieczenia spo-
łecznego.
Przepis art. 2 ustawy zmieniającej stwarzał możliwość zmiany tytułu ubezpie-
czenia społecznego w drodze oświadczenia (ujawnienia) zamiaru podlegania ubez-
pieczeniu rolniczemu. Przepis ten nie określał formy oświadczenia, a jedynie zawie-
rał wymóg, aby po pierwsze - wyrażało ono wolę podlegania ubezpieczeniu rolni-
czemu z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecznego i po drugie - aby wola ta
została ujawniona Zakładowi lub Kasie, które zobowiązane były do wzajemnego za-
wiadamiania się o złożonym oświadczeniu na mocy art. 39a ust. 3 i 4 ustawy u ubez-
pieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym przed 2 maja 2004 r.
Należy mieć na uwadze, że oświadczenie, o którym stanowi art. 2 ustawy zmieniają-
cej nie zmierzało do wywołania skutku w sferze cywilnoprawnej, ale wyłącznie pu-
blicznoprawnej, do której należy podleganie obowiązkowi ubezpieczenia społecz-
nego. Dlatego taki tryb postępowania umożliwiał wszczęcie przez rolniczy organ
rentowy postępowania administracyjnego (art. 123 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w związku z art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników)
w celu stwierdzenia podlegania określonej osoby rolniczemu ubezpieczeniu społecz-
nemu pomimo prowadzenia działalności gospodarczej (art. 61 § 1 k.p.a.), przy
9
uwzględnieniu obowiązującej w tym postępowaniu zasady pogłębiania zaufania oby-
wateli do organów Państwa (art. 8 k.p.a.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że samo opłacanie
składek na ubezpieczenie rolnicze - jako czynność faktyczna - nie może prowadzić
do wyłączenia podlegania innemu ubezpieczeniu z mocy ustawy, a w konsekwencji
nie stanowiło skutecznego oświadczenia o wyborze systemu ubezpieczeniowego w
rozumieniu art. 2 ustawy zmieniającej (por. między innymi wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 20 lutego 2006 r., I UK 172/05, OSNP 2007 nr 3-4, poz. 52 i orzeczenia tam
powołane oraz z dnia 22 lutego 2008 r., I UK 255/07, niepublikowany). W ocenie
Sądu Najwyższego w składzie rozpoznającym niniejszą skargę kasacyjną, za takie
oświadczenie - w okolicznościach danej sprawy - mogło być uznane złożenie wnio-
sku o objęcie rolniczym ubezpieczeniem społecznym i wyrejestrowanie się z ubez-
pieczenia społecznego osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą. Z
ustaleń sprawy wynika, że składając wniosek o objęcie ubezpieczeniem społecznym
rolników skarżący poinformował rolniczy organ rentowy o prowadzeniu działalności
gospodarczej, a następnie o wyrejestrowaniu się z ubezpieczeń społecznych z tytułu
prowadzenia tej działalności. Sąd drugiej instancji winien więc ocenić, czy takie -
skierowane wobec Kasy - oświadczenie skarżącego, ujawniające wprost chęć podle-
gania ubezpieczeniu rolniczemu i rezygnacji z ubezpieczenia z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej, stanowiło określone w art. 2 ustawy zmieniającej oświad-
czenie, że skarżący „chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy
ustawy z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecznego”, w szczególności w sytu-
acji, gdy Kasa (jako adresat) tak właśnie oświadczenie to zrozumiała (zinterpretowa-
ła), stwierdzając podleganie przez wnioskodawcę ubezpieczeniu rolniczemu od dnia
następnego po wyrejestrowaniu z ubezpieczeń w Zakładzie.
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wydaje się wynikać, że Sąd Apelacyjny
uznał, iż poprzez art. 83a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, stosowanego
w związku z art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, w sprawie
znajduje zastosowanie art. 34 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
stanowiący podstawę wznowienia postępowania w zakresie odnoszącym się do
„ustalenia obowiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników” w przypadku
przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia okoliczności istniejących przed wyda-
niem decyzji, które mają wpływ na prawo lub zobowiązanie. Tymczasem art. 34 ust.
4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych odnosi się do dopuszczalności wyko-
10
rzystywania danych osobowych i innych informacji zgromadzonych na kontach ubez-
pieczonych i nie znajduje w sprawie jakiegokolwiek zastosowania. Sądowi Apelacyj-
nemu chodziło zapewne o art. 39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków, stanowiący w zdaniu pierwszym, że w razie zmiany stanu faktycznego lub
prawnego, na podstawie którego wydano decyzję o ustaleniu podlegania ubezpie-
czeniu, wydaje się nową decyzję. Dla porządku należy zauważyć, że przepis ten za-
wiera regulację odnoszącą się do wydania przez rolniczy organ rentowy nowej decy-
zji w przypadku stwierdzenia, że osoba spełniająca warunki do podlegania ubezpie-
czeniu rolniczemu przestała spełniać wymagania ustawowe konieczne do dalszego
objęcia tym ubezpieczeniem. Decyzje organu rentowego w omawianym przedmiocie
wydawane są zatem w celu stwierdzenia konkretnej sytuacji faktycznej, że dana
osoba, która ubezpieczeniem społecznym prawidłowo była objęta, przestała spełniać
określone ustawą wymagania prawne, które stanowiły o podleganiu przez nią ubez-
pieczeniu z mocy ustawy i z tej przyczyny w stosunku do niej ubezpieczenie to z
mocy ustawy ustało. W takim przypadku decyzja w przedmiocie stwierdzenia ustania
ubezpieczenia nie jest wydawana w wyniku ponownego rozpoznania i rozstrzygnię-
cia tej samej sprawy ze względu na wadliwość decyzji o podleganiu ubezpieczeniu,
lecz jest wydawana w wyniku wszczęcia nowego postępowania, w którym organ
rentowy stwierdza, że na skutek zmiany okoliczności (stanu faktycznego) ubezpie-
czenie to od określonej daty ustało. Inaczej rzecz ujmując, przepis art. 39 ust. 4 zda-
nie pierwsze ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników ma zastosowanie w przy-
padku, gdy w okresie podlegania ubezpieczeniu rolniczemu nastąpiła zmiana stanu
faktycznego lub prawnego, nie znajduje natomiast zastosowania w razie ujawnienia
okoliczności stanowiących od początku przeszkodę do stwierdzenia podlegania
ubezpieczeniu społecznemu rolników (por. także między innymi wyroki Sądu Naj-
wyższego z dnia 13 maja 2004 r., II UK 359/03, OSNP 2004 nr 24, poz. 425, z dnia
14 lipca 2005 r., II UK 295/04, OSNP 2006 nr 7-8, poz. 118 i z dnia 9 czerwca 2008
r., II UK 314/07, niepublikowany). Oznacza to, że w stanach objętych dyspozycją art.
39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników brak jest podstaw do stoso-
wania - poprzez art. 52 ust. 1 tej ustawy - przepisu art. 83a ust. 1 lub ust. 2 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych. Sytuacja, o której stanowi art. 39 ust. 4 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników w niniejszej sprawie nie zachodzi, gdyż zaskar-
żona decyzja stwierdza ustanie ubezpieczenia rolniczego skarżącego od tej samej
11
daty, z którą - wcześniejszą decyzją - stwierdzono podleganie takiemu ubezpiecze-
niu.
Przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników regulujące postępowa-
nie w indywidualnych sprawach z zakresu ubezpieczenia nie zawierają natomiast
regulacji w zakresie przeprowadzenia ponownego postępowania w przypadku
stwierdzenia, że prawomocna decyzja w przedmiocie podlegania ubezpieczeniu była
od początku błędna. W takiej właśnie sytuacji, poprzez art. 52 ustawy o ubezpiecze-
niu społecznym rolników, zgodnie z którym w sprawach nieuregulowanych w ustawie
stosuje się przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, znajduje zastoso-
wanie art. 83a tej ustawy, stanowiący między innymi o ponownym ustaleniu prawa
lub zobowiązania, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe
dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które mają
wpływ na prawo lub zobowiązanie (ust. 1), a także zawierający regulację dotyczącą
uchylania, zmiany lub unieważniania ostatecznych decyzji na zasadach określonych
w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego (ust. 2).
Sąd drugiej instancji, przywołując w uzasadnieniu zaskarżonego rozstrzygnię-
cia przepis art. 83a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, nie wyjaśnił czy
podstawę prawną decyzji rolniczego organu rentowego stanowił ust. 1, czy też ust. 2
tego przepisu. Z jednej strony wskazano bowiem na złożone w dniu 29 września
2004 r. zaświadczenie o prowadzeniu przez skarżącego od 1 czerwca 1981 r. dzia-
łalności gospodarczej (która to okoliczność - stosownie do dokonanych w sprawie
ustaleń - była znana organowi rentowemu przed wydaniem decyzji stwierdzającej
podleganie wnioskodawcy ubezpieczeniu rolniczemu), co może wskazywać na od-
wołanie się do art. 83a ust. 1 ustawy, z drugiej zaś powołano się na możliwość
uchylenia, zmiany lub unieważnienia ostatecznej decyzji organu rentowego „w dro-
dze wznowienia postępowania”, odnosząc ją do ust. 2 przytoczonego artykułu i (jak
się wydaje) w powiązaniu z art. 39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków (błędnie określonym jako art. 34 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych).
Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================