Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 sierpnia 2008 r.
III UK 44/08
1. W sprawie z wniosku o ustalenie wysokości kapitału początkowego or-
gan ubezpieczeń społecznych powinien wydać decyzję w tym przedmiocie, a
nie poprzestawać na wydaniu decyzji stwierdzającej niepodleganie jednemu ze
zbiegających się tytułów ubezpieczenia społecznego wskazanych do podstawy
ustalenia kapitału początkowego.
2. Ustalenie kapitału początkowego notariusza w okresie sprawowania
funkcji posła na Sejm RP następuje tylko z jednego tytułu, to jest od składek
opłaconych od ryczałtu lub uposażenia poselskiego, albo od składek opłaco-
nych od dochodu z wykonywania zawodu notariusza.
Przewodniczący SN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 sierpnia
2008 r. sprawy z odwołania Lidii B. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziału Wojewódzkiego w R. o podleganie ubezpieczeniu społecznemu, na skutek
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia
6 grudnia 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Rzeszowie do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie wyro-
kiem z dnia 6 grudnia 2007 r. oddalił apelacją wnioskodawczyni Lidii B. od wyroku
Sądu Okręgowego w Tarnobrzegu z dnia 30 sierpnia 2007 r. oddalającego odwołanie
wnioskodawczyni od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w R. Inspekto-
ratu w S.W. z dnia 16 kwietnia 2007 r. stwierdzającej, że z tytułu prowadzenia działalności
2
gospodarczej nie podlegała w okresie od 14 października 1993 r. do 20 października
1997 r. ubezpieczeniu społecznemu.
W sprawie ustalono, że od dnia 26 maja 1992 r. wnioskodawczyni rozpoczęła
prowadzenie własnej kancelarii notarialnej w N., zgłaszając ten rodzaj działalności
organowi rentowemu, który objął ją ubezpieczeniem społecznym na podstawie
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz.
250 ze zm., zwanej dalej ustawą o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność
gospodarczą). Z tego też tytułu wnioskodawczyni odprowadzała stosowne składki
zarówno za siebie, jak i zatrudnionych pracowników. W okresie od 14 października
1993 r. do 20 października 1997 r. wnioskodawczyni sprawowała mandat posła, nie
zaprzestając prowadzenia kancelarii notarialnej. Jako posłanka Sejmu RP II kadencji
otrzymywała początkowo ryczałt, a następnie uposażenie, od których odprowadzone
były składki na ubezpieczenie społeczne. Z chwilą, kiedy wnioskodawczyni została
posłanką konsultowała telefonicznie w ZUS kwestię związaną z opłacaniem przez nią
składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzenia kancelarii notarialnej, uzy-
skując informację o dalszym tak określonym jej obowiązku, co potwierdzały także
późniejsze kontrole ZUS z tego okresu. W dniu 18 grudnia 2003 r. wnioskodawczyni
wystąpiła do organu rentowego z wnioskiem o ustalenie wartości kapitału początko-
wego. W trakcie rozpoznawania tego wniosku organ rentowy wydał decyzję z dnia 16
kwietnia 2007 r., stwierdzającą brak obowiązku ubezpieczenia wnioskodawczyni w
okresie od 14 października 1993 r. do 20 października 1997 r., ze względu na zbieg
ubezpieczeń z tytułu sprawowania mandatu posła i prowadzenia kancelarii notarial-
nej, co wyłączało ubezpieczenie z tego ostatniego tytułu.
W tak ustalonych okolicznościach faktycznych Sąd Okręgowy oddalił odwoła-
nie wnioskodawczyni, podzielając stanowisko organu rentowego o wystąpieniu
zbiegu ubezpieczeń w spornym okresie, co w świetle obowiązujących wówczas
przepisów dotyczących ubezpieczenia społecznego notariuszy, tj. art. 2 ust. 1 pkt. 1
ustawy o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą w związku z
art. 24 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 22, poz. 91 ze
zm.) stanowiło o braku obowiązku ubezpieczenia społecznego wnioskodawczyni z
tytułu prowadzenia kancelarii notarialnej. Sąd stwierdził przy tym, że decyzja z dnia
16 kwietnia 2007 r. miała charakter deklaratoryjny.
3
Sąd Apelacyjny oddalił apelację wnioskodawczyni jako nieuzasadnioną,
uznając wyrok Sądu Okręgowego za trafny i odpowiadający prawu. Wprawdzie Sąd
pierwszej instancji nie odniósł się do zarzutów odwołania dotyczących naliczenia
wartości kapitału początkowego, to jednak przedmiot i zakres orzekania przez sądy
pracy jest wyznaczony przez treść decyzji organu rentowego. Zatem o ile decyzja
taka nie zawiera w sensie negatywnym lub pozytywnym stanowiska w przedmiocie
dochodzonego roszczenia, strona nie może domagać się w postępowaniu sądowym
merytorycznego rozstrzygnięcia o wskazanym przez nią roszczeniu. Z tych względów
zarówno Sąd Okręgowy, jak i Sąd Apelacyjny, nie miały podstaw do odnoszenia się
do żądania ustalenia wartości kapitału początkowego, a jedynie do stwierdzenia bądź
wykluczenia obowiązku ubezpieczenia społecznego wnioskodawczyni w spornym
okresie. W tej zaś kwestii Sąd Apelacyjny przyznał, że istotnie w tym okresie brak
było podstaw prawnych do przyjęcia, że notariusze są osobami prowadzącymi dzia-
łalność gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 23 grudnia 1998 r. o
działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 21 poz. 324 ze zm.), to jednak art. 24 Prawa o
notariacie rozciągał na tę grupę zawodową przepisy ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym osób prowadzących działalność gospodarczą, a zatem wprost przepisy te
należało stosować w zakresie przysługujących świadczeń, jak również ciążącego
obowiązku zapłaty składek (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 1995 r., II
UZP 34/94). Tym samym w stosunku do notariuszy miał zastosowanie także art. 2
ustawy o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą, wyłączający
obowiązek ubezpieczenia społecznego między innymi w przypadku „wejścia w inny
system zabezpieczenia społecznego”. Taka sytuacja - jak trafnie przyjął Sąd pierw-
szej instancji - wystąpiła w odniesieniu do wnioskodawczyni w okresie pobierania
przez nią początkowo ryczałtu, a następnie uposażenia poselskiego, od których od-
prowadzone zostały składki na ubezpieczenie społeczne i które to okresy, stosownie
do art. 24 ust. 5 ustawy z dnia 31 lipca 1985 r. o obowiązkach i prawach posłów i
senatorów (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 79 ze zm.) i art. 28 ust. 1
ustawy z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. Nr 73,
poz. 350 ze zm.) były uznawane za okresy zatrudnienia, przy czym należności te w
zakresie składek oraz świadczeń z ubezpieczenia społecznego traktowane były jako
wynagrodzenie za pracę.
Jednocześnie Sąd drugiej instancji wskazał, że organ rentowy - w trakcie po-
stępowania o ustalenie wartości kapitału początkowego - był uprawniony do wydania
4
„prejudycjalnej” decyzji w sprawie przebiegu jej ubezpieczenia, ponieważ mające w
tym względzie zastosowanie przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o sys-
temie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze
zm.) nie zawierają jakichkolwiek czasowych ograniczeń w zakresie wydania decyzji,
a podstawę prawną do wydania zaskarżonej decyzji stanowił wprost art. 83 ust. 1 pkt
2 tej ustawy. Ponadto, ze względu na to, iż obowiązek ubezpieczenia powstaje z
mocy samego prawa, bez „jakichkolwiek czynności o charakterze konstytutywnym
(zgłoszenie do ubezpieczenia ma jedynie charakter ewidencyjny)”, sam fakt przystą-
pienia do ubezpieczenia oraz opłacanie składek przez osobę niebędącą podmiotem
określonego stosunku ubezpieczenia społecznego nie wywołuje skutków prawnych.
Zatem prawidłowe było zakwalifikowanie przez Sąd pierwszej instancji zaskarżonej
decyzji jako decyzji o charakterze wyłącznie deklaratoryjnym. W konsekwencji bez
wpływu na końcowy wynik sprawy pozostają przedstawiane przez wnioskodawczynię
dowody mające świadczyć o wprowadzeniu jej w błąd przez organ rentowy co do
istnienia obowiązku opłaty składek z tytułu prowadzenia kancelarii notarialnej w
spornym okresie. W ocenie Sądu, dowody te potwierdzają co najwyżej, iż organ
rentowy miał wiedzę co do wykonywania przez nią obowiązków posła „bez koniecz-
nej do przypisania mu owej błędności świadomości o pobieraniu przez nią wyżej
wskazanych należności poselskich”. Należności te przysługiwały nieaktywnym zawo-
dowo posłom (art. 24 ust. 3 i 4 ustawy o obowiązkach i prawach posłów i senatorów
oraz art. 25 ust. 3 i 4 ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora.). W przypad-
ku zaś niekorzystania przez posła z urlopu bezpłatnego u macierzystego pracodawcy
albo kontynuowania przez niego prowadzenia działalności gospodarczej należności
te były wypłacane wyłącznie w uzasadnionych przypadkach na podstawie decyzji
Prezydium Sejmu, co miało miejsce w rozpoznawanej sprawie.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie przepisów
prawa materialnego, w szczególności: 1) art. 2 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 1 ust. 1 i
art. 3 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą w
związku z art. 24 Prawa o notariacie w związku z art. 2 ustawy z dnia 23 grudnia
1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.), przez ich błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że notariusz w spornym okresie w zakresie ubez-
pieczeń społecznych był osobą prowadzącą działalność gospodarczą z wynikającymi
z tego wszelkimi konsekwencjami w zakresie ubezpieczeń społecznych, 2) art. 83
ust. 1 pkt 2 i art. 68 ust. 1 pkt 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez
5
ich niewłaściwe zastosowanie polegające na wydaniu wyroku na przepisach nieobo-
wiązujących w dacie zdarzenia (lata 1993-97, podczas gdy ustawa ta weszła w życie
dopiero w 1998 r.) oraz niezastosowanie obowiązujących wówczas przepisów,
zwłaszcza art. 11 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), 3)
art. 173 i art. 174 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm.), przez ich niezastosowanie i nierozpatrzenie apelacji w części dotyczącej nali-
czenia kapitału początkowego oraz art. 17 tej ustawy przez jego niezastosowanie
„poprzez nieprzyjęcie, że okresem podlegania ubezpieczeniu społecznemu dla usta-
lenia kapitału początkowego jest okres faktycznego opłacania składek na ubezpie-
czenie społeczne. Nadto powołanie się w uzasadnieniu Sądu drugiej instancji na
nigdy nieistniejącą ustawę z dnia 23 grudnia 1998 r o działalności gospodarczej”, 4)
art. 2 ust. 1 pkt. 1 w związku z art. 1 ust. 1 i art. 3 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu osób
prowadzących działalność gospodarczą w związku z art. 24 Prawa o notariacie w
związku z art. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej i w
związku z art. 27 i 28 ust. 1 ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora, przez
ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że pobieranie uposażenia przez posła
jest tożsame z okresem zatrudniania, podczas gdy okres ten jest jedynie traktowany
jak okres zatrudnienia.
Skarżąca zarzuciła także naruszenie przepisów postępowania, w szczególno-
ści: 1) art. 233 § 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c., przez nierozpatrzenie
zarzutów apelacji, a zwłaszcza „nie odniesienie się do terminu przedawnienia dla
ZUS w zakresie prawa do wydania decyzji o ustalenie obowiązku ubezpieczenia, nie
udzielenie odpowiedzi na pytanie, w jakim terminie ZUS ma prawo do wydania decy-
zji w sytuacji będącej przedmiotem rozpoznania, a także wyjaśnienie czy decyzja
ZUS w tym przypadku powinna mieć charakter uprzedni oraz czy może być wydana
według uznania ZUS w dowolnym czasie, oraz czy może być wydawana z urzędu
czy tylko na wniosek stron”, 2) art. 233 § 1 i 2 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. i art.
382 k.p.c., przez niewłaściwe zastosowanie przepisów nieobowiązujących w dacie
zdarzenia, a także przez „błędne uznanie po części stanu faktycznego w sprawie za
odpowiadający hipotetycznemu w wyniku czego doszło do pominięcia części mate-
riału zebranego w postępowaniu w następstwie czego Sąd nie odniósł się do wszyst-
kich zarzutów apelacji”
6
Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania skarżąca
wskazała istotne zagadnienie prawne odnoszące się do „zakresu obowiązywania i
stosowania prawa ubezpieczeń w zasięgu czasowym” oraz potrzebę wykładni bu-
dzących poważne wątpliwości przepisów powołanych w podstawie skargi w celu za-
pewnienia jednolitości praktyki sądowej w orzecznictwie sądów powszechnych. Zda-
niem skarżącej, do notariuszy nie może mieć zastosowania art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy
o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą, ponieważ w spornym
okresie nie byli oni osobami fizycznymi prowadzącymi na własny rachunek działal-
ność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, o któ-
rych mowa w art. 1 ust. 1 tej ustawy. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w
uchwale z dnia 1 marca 1995 r., II UZP 34/94, stwierdzając między innymi, że gra-
matyczna wykładnia art. 24 ustawy o działalności gospodarczej „nie uprawnia do
wniosku, że skoro do notariuszy stosuje się przepisy o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą, to są oni osobami prowadzącymi taką
działalność (...) celem tego przepisu było zapewnienie notariuszom ubezpieczenia
społecznego a - gdyby ustawodawca traktował wykonywanie zawodu notariusza jako
działalność gospodarczą, to zamieszczenie tego przepisu w prawie o notariacie by-
łoby zbędne (...)”.
Skarżąca wskazała też, że w postępowaniu przed oboma instancjami organ
rentowy nie negował faktu posiadania informacji o pobieraniu przez nią częściowego
uposażenia poselskiego, a zatem twierdzenia zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku o niewiedzy tego organu w spornym okresie nie są poparte żadnymi dowo-
dami ani nie wynikają z poczynionych przez Sąd ustaleń. Składki na ubezpieczenie
były już wówczas odprowadzane na nadany numer NKP, co stwierdził również in-
spektor ZUS podczas kontroli przeprowadzonej w Urzędzie Skarbowym. Ponadto
organ rentowy wysyłał skarżącej kwartalnie informacje dotyczące objęcia jej ubezpie-
czeniem, zawiadamiając o wysokości składek. Skarżąca nie otrzymała decyzji o nie-
podleganiu ubezpieczeniu, mimo że w razie, gdy z innych okoliczności wynika, że
obowiązek ubezpieczenia nie istnieje organ rentowy obowiązany był do wydania ta-
kiej decyzji na podstawie obowiązującego wówczas § 33 pkt 3 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r w sprawie wysokości i podstawy wymiaru skła-
dek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz
rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U z
1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.).
7
Pomimo złożenia wniosku w dniu 18 grudnia 2003 r. o naliczenie kapitału po-
czątkowego, czyli odtworzenia faktycznie opłacanych składek na ubezpieczenie
społeczne przed dniem 1 stycznia 1999 r. zgodnie z faktycznie opłacanymi przez nią
składkami stosownie do ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, organ rentowy do tej pory nie udzielił informacji
w tej sprawie. Natomiast w dniu 16 kwietnia 2007 r. wydał z urzędu decyzję stwier-
dzającą, że z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej w spornym okresie skar-
żąca nie podlegała ubezpieczeniu społecznemu, mimo że za ten okres zostały opła-
cone składki na ubezpieczenie społeczne, a zatem ubezpieczenie faktycznie istniało.
Jednocześnie organ rentowy nie wydał decyzji o ewentualnym zwrocie wraz z odset-
kami pobranych składek.
W konsekwencji skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i ustalenie,
że w okresie od 14 października 1993 r. do 20 października 1997 r. podlegała ubez-
pieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia kancelarii notarialnej oraz zobowiązanie
organu rentowego do naliczenia jej kapitału początkowego zgodnie z faktycznie
opłacanymi składkami albo o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie do ponownego rozpatrzenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedmiotem rozpoznawanej sprawy było odwołanie ubezpieczonej od decyzji
wydanej w sprawie jej wniosku o ustalenie kapitału początkowego od dochodów z
dwóch zbiegających się w czasie tytułów, tj. od dochodów z wykonywania wolnego
zawodu notariusza oraz otrzymywania ryczałtu poselskiego od dnia 14 października
1993 r. do dnia 30 czerwca 1996 r., a następnie od 1 lipca 1996 r. do 20 października
1997 r. uposażenia poselskiego. Po rozpoznaniu wniosku organ ubezpieczeń spo-
łecznych wydał zaskarżoną decyzję z dnia 16 kwietnia 2007 r. stwierdzającą, że
ubezpieczona w okresie od 14 października 1993 r. do 20 października 1997 r. nie
podlegała ubezpieczeniu społecznemu unormowanemu przepisami ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą, a zatem w isto-
cie rzeczy nie rozpoznał bezpośrednio i jednoznacznie wniosku o ustalenie kapitału
początkowego. W reakcji na tak wydaną decyzję w złożonym odwołaniu ubezpie-
czona domagała się jej zmiany przez „zobowiązanie do objęcia obowiązkiem ubez-
pieczenia z tytułu wykonywania wolnego zawodu i naliczenia wartości kapitału po-
8
czątkowego, zgodnie z moim wnioskiem”, tj. domagała się wyliczenia kapitału po-
czątkowego od składek opłaconych z obu zbiegających się tytułów. Wprawdzie za-
tem na ogół istotnie zakres rozpoznania odwołania wyznacza treść zaskarżonej de-
cyzji, ale nie jest obojętny zakres odwołania, które obejmowało także niewydanie de-
cyzji w zakresie wnioskowanym przez ubezpieczoną żądającą przecież ustalenia
kapitału początkowego także od składek opłaconych z tytułu wykonywania wolnego
zawodu, a organ ubezpieczeń społecznych nie wydał decyzji w tym zakresie (art.
4779
§ 4 k.p.c.). Powyższe oznaczało, że rozpoznawana sprawa powinna od po-
czątku być prowadzona zarówno w zakresie odwołania od decyzji stwierdzającej nie-
podleganie obowiązkowi ubezpieczenia skarżącej z tytułu wykonywania zawodu no-
tariusza, jak też odwołania od niewydanej w istocie rzeczy decyzji w sprawie wyso-
kości kapitału początkowego z obu zbiegających się tytułów ubezpieczenia. Powinno
to prowadzić do wniosku, że w sprawie z wniosku o ustalenie wysokości kapitału po-
czątkowego organ ubezpieczeń społecznych powinien wydać decyzję w przedmiocie
zasadności żądania zawartego we wniosku, a nie poprzestawać na wydaniu decyzji
stwierdzającej niepodleganie jednemu ze zbiegających się tytułów ubezpieczenia
wskazanych do podstawy ustalenia kapitału początkowego.
W dalszej kolejności Sąd Najwyższy nie podzielił stanowiska skarżącej, że do
okresów podlegania ubezpieczeniu społecznemu dla ustalenia wysokości kapitału
początkowego uwzględnia się każdy okres faktycznego opłacania składek na ubez-
pieczenie społeczne, ponieważ mogą to być wyłącznie okresy opłacania składek z
legalnego, tj. obowiązkowego i (lub) dobrowolnego tytułu ubezpieczenia społecz-
nego. W przeciwnym razie samo opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne,
które nie wynika z obowiązku ubezpieczenia lub możliwości objęcia dobrowolnym
tytułem ubezpieczenia społecznego nie kreuje obowiązkowego lub dobrowolnego
stosunku ubezpieczenia społecznego, a przeto bezpodstawnie opłacone składki nie
wchodzą do podstawy ustalenia kapitału początkowego, nawet gdyby pierwotnie or-
gan ubezpieczeń społecznych w okresie sprawowania mandatu posła i pobierania z
tego tytułu ryczałtu poselskiego, a następnie uposażenia poselskiego, od których
opłacono składki na „poselskie” ubezpieczenie społeczne, bezpodstawnie obejmował
ubezpieczoną ubezpieczeniem społecznym z tytułu wykonywania zawodu notariusza
i pobierał składki z tego „zbiegającego się” tytułu ubezpieczenia społecznego. Wy-
nika to stąd, że podstawą stosunku prawnego obowiązkowego lub dobrowolnego
tytułu ubezpieczenia może być wyłącznie wyraźny przepis prawa ubezpieczeń spo-
9
łecznych, przeto samo opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu, któ-
remu ubezpieczony nie podlegał obowiązkowo lub nie mógł być objęty dobrowolnie z
mocy prawa, nie rodzi dla niego uprawnień wynikających z bezpodstawnego objęcia
określonym tytułem ubezpieczenia społecznego. Wydanie decyzji stwierdzającej nie-
podleganie obowiązkowemu lub dobrowolnemu tytułowi ubezpieczenia społecznego,
którym ubezpieczony nie podlegał na gruncie bezwzględnie obowiązujących norm
prawa ubezpieczeń społecznych, ma charakter deklaratoryjny i może legalnie kory-
gować każdorazowe niezgodne z prawem objęcie ubezpieczonego określonym tytu-
łem ubezpieczenia społecznego. W zakresie decyzji ustalającej brak określonego
tytułu ubezpieczenia społecznego nie obowiązują terminy przedawnienia możliwości
stwierdzenia bezpodstawnego objęcia nieuprawnionym tytułem tego ubezpieczenia.
Kasacyjny zarzut wydania takiej decyzji na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 1a
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a nie na podstawie art. 11 ustawy z
dnia 28 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych oka-
zał się chybiony już dlatego, że przepisy obu tych ustaw określające kompetencje
organu ubezpieczeń społecznych do stwierdzania i ustalania obowiązku ubezpiecze-
nia społecznego nie różnią się w swej treści, a ustalenie kapitału początkowego moż-
liwe jest na zasadach aktualnie obowiązujących (art. 68 ust. 1b in principio ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych).
Jedynie incydentalnie można wskazać, że w razie wykazania wyrządzenia
ubezpieczonej szkody wynikającej z błędnego i bezpodstawnego objęcia określonym
tytułem ubezpieczenia społecznego oraz nienależnego pobierania składek na to
ubezpieczenie, osoba poszkodowana może rozważyć dochodzenie odszkodowania
na zasadach ogólnych, których de lege lata nie określają przepisy prawa ubezpie-
czeń społecznych, przeto wskazywanie na określone podstawy prawne potencjalnej
odpowiedzialności organu rentowego społecznych wykracza poza granice postępo-
wania w sprawie odwołania skarżącej.
Sąd Najwyższy nie podzielił także stanowiska skarżącej, że skoro notariusz
nie prowadzi działalności gospodarczej na podstawie wpisu do ewidencji działalności
gospodarczej, to nie podlega ubezpieczeniu społecznemu, tak jak osoba prowadząca
taką działalność, nie tylko dlatego, że jest to koncepcja rozmijająca się, bo wyraźnie
sprzeczna z żądaniem skarżącej zaliczenia opłaconych z tego tytułu składek do
ustalenia kapitału początkowego, ale przede wszystkim z uwagi na jednoznaczną
treść art. 24 Prawa o notariacie, który w zakresie ubezpieczeń społecznych nakazuje
10
do notariuszy i członków ich rodzin stosować przepisy o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność. Przepis ten nie pozostawiał wątpliwości, że chociaż
notariusze nie mają statusu prawnego osób prowadzących taką działalność, to na
gruncie prawa ubezpieczeń społecznych byli traktowani tak jak osoby prowadzące
pozarolniczą działalność. Trzeba tu powtórzyć, że gdyby było inaczej, to żądanie
ubezpieczonej uwzględnienia opłaconych składek z tego tytułu do obliczenia kapitału
początkowego byłoby oczywiście bezpodstawne.
Co do zasady nie powinno być także wątpliwości, że o zbiegu tytułów podle-
gania ubezpieczonej ubezpieczeniu społecznemu w związku z wykonywaniem wol-
nego zawodu notariusza, tożsamego w spornym okresie z wykonywaniem działalno-
ści gospodarczej (art. 24 Prawa o notariacie w związku z art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy o
ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą), z ubezpieczeniem z
tytułu sprawowania mandatu posła, które z mocy prawa jest postrzegane jako równo-
rzędne (tożsame) z pracowniczym tytułem ubezpieczenia (art. 24 ust. 5 ustawy o
obowiązkach i prawach posłów i senatorów, aktualnie art. 28 ust. 1 ustawy o wyko-
nywaniu mandatu posła i senatora), a w gruncie rzeczy wynika z odrębnego „posel-
skiego” tytułu ubezpieczenia społecznego, od którego opłacono składki na to ubez-
pieczenie, przesądzał art. 2 ust. 1 pkt 1 in fine ustawy o ubezpieczeniu osób prowa-
dzących działalność gospodarczą, który wyłączał notariuszy z mocy prawa z ubez-
pieczenia społecznego osób prowadzących działalność gospodarczą z powodu obję-
cia ich odrębnymi „poselskimi” przepisami w zakresie „zaopatrzenia emerytalnego
lub ubezpieczenia społecznego”.
W powyższym zakresie sprawa nie dojrzała jednak do wyrokowania, ponieważ
nie do końca ustalono, czy w spornym okresie ubezpieczona korzystała z ryczałtu, a
następnie uposażenia poselskiego, które w całości przysługiwały posłom nieprowa-
dzącym działalności pozarolniczej, co w przypadku ubezpieczonej wymagałoby
stwierdzenia niewykonywania zawodu notariusza w okresie sprawowania mandatu
posła (art. 24 Prawa o notariacie w związku z art. 24 ust. 3 i 4 o obowiązkach i pra-
wach posłów i senatorów, a od 1 lipca 1996 r. art. 25 ust. 3 ustawy o wykonywaniu
mandatu posła i senatora). Z materiału dowodowego w tym zakresie z jednej strony
wynika, że ubezpieczona korzystała z zastępstwa w sprawowaniu funkcji notariusza
„asesor z R.” oraz pobierała na szczególnych zasadach jedynie „częściowy” ryczałt,
a następnie „niepełne” uposażenie poselskie „wypłacane wyłącznie w uzasadnionych
przypadkach na podstawie decyzji Prezydium Sejmu”. Równocześnie stosowanie
11
takich ograniczeń wysokości pobieranych świadczeń poselskich nie wynikało z za-
świadczenia Kancelarii Sejmu z dnia 20 października 1997 r., które także jedno-
znacznie nie przesądzało, że od świadczeń poselskich przyznanych ubezpieczonej
opłacono składki z „poselskiego” tytułu ubezpieczenia społecznego, co jednak chyba
w rozpoznawanej sprawie nie było okolicznością sporną.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy należy przede wszystkim ustalić charak-
ter prawny przysługujących obligatoryjnie nieaktywnym zawodowo posłom świadczeń
poselskich „w całości”, od których opłacono składki na ubezpieczenia społeczne,
albo rozważyć naturę prawną świadczeń niepełnych i przyznawanych „w uzasadnio-
nych przypadkach na podstawie decyzji Prezydium Sejmu”, które jako przyznawane
w drodze wyjątku posłom, którzy zachowali dotychczasową aktywność zawodową i z
tego tytułu byli objęci ubezpieczeniem społecznym, nie powinny podlegać odręb-
nemu obowiązkowi „poselskiego” ubezpieczenia społecznego, a w konsekwencji
także wymiarowi i poborowi składek na „poselskie” ubezpieczenia społeczne, zwa-
żywszy że aktywnym zawodowo posłom ryczałt, a następnie uposażenie nie przysłu-
giwało (art. 24 ust. 4 ustawy o obowiązkach i prawach posłów i senatorów, a następ-
nie art. 25 ust. 3 ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora). W takim przy-
padku do obliczenia kapitału początkowego należałoby uwzględnić jedynie składki na
ubezpieczenie społeczne opłacone z tytułu wykonywania wolnego zawodu.
Natomiast w razie ustalenia obowiązkowego tytułu podlegania ubezpieczonej
poselskiemu ubezpieczeniu społecznemu „w pełnym zakresie” należy potwierdzić
obowiązywanie w spornym okresie prymatu (pierwszeństwa) podlegania odrębnemu
ubezpieczeniu społecznemu z tytułu sprawowania mandatu posła i ustalić kapitał
początkowy od składek pobranych od pełnych świadczeń poselskich w sytuacji
zbiegu tego ubezpieczenia z tytułem ubezpieczenia społecznego osoby wykonującej
wolny zawód, któremu ubezpieczona przestała podlegać z mocy prawa (art. 24
Prawa o notariacie w związku z art. 2 ust. 1 pkt 1 in fine ustawy o ubezpieczeniu
osób prowadzących działalność gospodarczą). To prowadziłoby do oddalenia żąda-
nia uwzględnienia przy ustalaniu kapitału początkowego składek bezpodstawnie
opłaconych na ubezpieczenie osoby wykonującej zawód notariusza. Wszystko to
oznacza, że wyliczenie kapitału początkowego notariusza w okresie sprawowania
przezeń funkcji posła na Sejm RP następuje tylko z jednego tytułu, tj. albo od składek
opłaconych od ryczałtu lub uposażenia poselskiego, albo od składek opłaconych od
dochodu z wykonywania zawodu notariusza.
12
Mając powyższe na uwadze, w tym wadliwe (niepełne) określenie zakresu
odwołania i jego rozpoznania, także przecież dotyczących żądania ustalenia kapitału
początkowego, Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 2
zdanie drugie k.p.c.
========================================