Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 sierpnia 2008 r.
I PK 39/08
Udzielenie pracownikowi przez pracodawcę zaliczki pieniężnej podlega-
jącej rozliczeniu na podstawie art. 87 § 1 pkt 3 k.p. może nastąpić przez umożli-
wienie korzystania z karty kredytowej.
Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie SN: Beata Gudowska,
Józef Iwulski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 sierpnia
2008 r. sprawy z powództwa Ireneusza W. przeciwko „C.” SA w K. o wynagrodzenie i
odszkodowanie, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okrę-
gowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach z dnia 6 listopada 2007
r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach z dnia 25 maja 2007r. [...] i przekazał sprawę
temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 25 maja 2007 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Kielcach zasądził od pozwanej „C.” SA w K. na rzecz powoda Irene-
usza W. kwotę 27.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 18 stycznia 2005 r.
do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy
o pracę oraz kwotę 4.533,68 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 11 stycznia
2005 r. do dnia zapłaty tytułem wynagrodzenia za pracę, zaś w pozostałej części po-
wództwo oddalił i zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 624 zł tytułem zwrotu
kosztów procesu.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód był zatrudniony w „C.” SA w K. na podstawie
umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony i zajmował stanowisko dyrektora ope-
racyjnego do spraw sieci. Z racji zajmowanego stanowiska powód miał dostęp do
2
szczególnie ważnych, strategicznych informacji. Przed rozwiązaniem umowy o pracę
przysługujące powodowi miesięczne wynagrodzenie wynosiło 9.000 zł. W dniu 14
września 2001 r. powód zawarł z pracodawcą umowę o zakazie konkurencji w czasie
trwania stosunku pracy. W § 1 lit. a tej umowy został zamieszczony zapis wskazu-
jący, że zakaz konkurencji obejmuje także zakaz prowadzenia przedsiębiorstwa lub
innego podmiotu konkurencyjnego we własnym imieniu lub za pośrednictwem osób
trzecich. Strona pozwana prowadzi działalność gospodarczą w zakresie produkcji i
handlu płytkami ceramicznymi, ceramiką sanitarną oraz wannami, kabinami i me-
blami łazienkowymi. Żona powoda od 23 lipca 2004 r. prowadzi w W. sklep z artyku-
łami wyposażenia łazienek. Wynagrodzenie powoda za miesiąc listopad oraz za
okres od 1 do 6 grudnia 2004 r. wynosiło 6.305,02 zł. Pozwana potrąciła z tego wy-
nagrodzenia bez zgody powoda kwotę 4.533,68 zł. Pozwana uznała, że powód w
sposób ciężki naruszył swoje podstawowe obowiązki pracownicze i rozwiązała z nim
umowę o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p., wskazując
jako przyczynę naruszenie § 1 umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania sto-
sunku pracy przez prowadzenie podmiotu konkurencyjnego za pośrednictwem osób
trzecich, to jest prowadzenie sklepu z artykułami wyposażenia łazienek za pośrednic-
twem małżonki. Oświadczenie o rozwiązaniu umowy o pracę wręczono powodowi w
dniu 6 grudnia 2004 r.
W oparciu o tak poczynione ustalenia faktyczne Sąd Rejonowy uznał powódz-
two za częściowo zasadne. Zdaniem Sądu, brak jest dowodów wskazujących, że
powód w sposób ciężki naruszył swoje obowiązki pracownicze wskutek prowadzenia
podmiotu konkurencyjnego za pośrednictwem swojej żony. Pracodawca powinien
wykazać, że to powód, a nie jego żona, podejmował decyzje co do działalności go-
spodarczej sklepu, czy też zarządzał jego działalnością. W ocenie Sądu, ogólny cha-
rakter mają zeznania świadka Jacka A., z których wynika, że słyszał on, iż powód ma
sklep z płytkami ceramicznymi oraz widział samochód powoda przed tym sklepem.
Zeznania te nie dają podstaw do przyjęcia, że powód prowadził działalność konku-
rencyjną wobec pozwanej za pośrednictwem małżonki. W podobny sposób Sąd Re-
jonowy ocenił zeznania świadka Ewy S., która podczas swoich licznych wizyt w skle-
pie tylko raz widziała powoda w sklepie. Wobec tego Sąd Rejonowy uznał, że rozwią-
zanie umowy o pracę przez pozwaną naruszało przepisy o rozwiązywaniu umów o
pracę bez wypowiedzenia (art. 56 § 1 k.p.), a żądanie powoda w zakresie
zasądzenia odszkodowania w kwocie 27.000 zł (czyli w wysokości wynagrodzenia za
3
okres wypowiedzenia) było uzasadnione. Według Sądu Rejonowego, powództwo
było również uzasadnione w zakresie kwoty 4.533,69 zł. Powołując się na art. 91 § 1
k.p., Sąd wskazał, że powód nie wyraził pisemnej zgody na potrącenie tej kwoty z
jego wynagrodzenia za pracę.
W apelacji od wyroku Sądu Rejonowego pozwana wywiodła, że powód nie po-
zostawał z żoną w rozdzielności majątkowej, a istnienie wspólności majątkowej
świadczy o akceptacji przez powoda zarejestrowania działalności gospodarczej i jej
prowadzenia wbrew umowie o zakazie konkurencji. Apelująca podniosła, że Sąd
pierwszej instancji nie wydał żadnych postanowień co do dowodu z zeznań świadków
Marioli W. i Jacka W. oraz dowodu z rejestru sprzedaży VAT i podatkowej księgi przy-
chodów i rozchodów sklepu. Pozwana zarzuciła, że powód dokonywał wydatków
przy użyciu firmowej karty kredytowej, a ich rozliczenie następowało po zakończeniu
miesiąca. Skoro środki udzielone powodowi na podstawie firmowej, imiennej karty
kredytowej były jedynie zaliczką na pokrycie wydatków do wysokości środków na
koncie tej karty, to wobec braku rozliczenia się z takiej zaliczki pozwana miała prawo
potrącić ją na zasadzie art. 87 § 1 pkt 3 k.p.
Wyrokiem z dnia 6 listopada 2007 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy w Kielcach
oddalił apelację pozwanej. Sąd Okręgowy uznał, że Sąd pierwszej instancji słusznie
przyjął, iż powództwo w części zasługiwało na uwzględnienie. W ocenie Sądu odwo-
ławczego, Sąd Rejonowy w sposób prawidłowy i niebudzący zastrzeżeń ustalił stan
faktyczny sprawy, biorąc pod uwagę całość zgromadzonego materiału dowodowego
oraz dokonał trafnej interpretacji przepisów prawa. Sąd Okręgowy podtrzymał stano-
wisko Sądu Rejonowego, że brak jest dowodów wskazujących, iż powód w sposób
ciężki naruszył obowiązki pracownika przez prowadzenie konkurencyjnego podmiotu
za pośrednictwem żony. Zarówno zeznania świadków przesłuchanych w toku postę-
powania, jak również dowody z przedstawionej dokumentacji, bezpośrednio wska-
zują, że żona powoda samodzielnie prowadziła działalność gospodarczą. Jeśli
chodzi o posiadanie przez powoda szczególnie ważnych informacji chronionych
tajemnicą, to - według Sądu Okręgowego - należy wskazać, że brak jest przesłanek
do uznania, aby powód kiedykolwiek wykorzystał te informacje przeciwko pozwanej,
czy też ujawnił je osobom postronnym. Zgromadzony w sprawie materiał dowodowy
nie potwierdza również zarzutu pozwanej jakoby powód prowadził działalność
konkurencyjną wraz z bratem. Za niemające znaczenia dla sprawy Sąd uznał
istnienie wspólności majątkowej małżeńskiej powoda z żoną. Żona powoda
4
prowadziła działalność gospodarczą samodzielnie, a pozwana nie wykazała, że
powód podejmował decyzje co do tej działalności, czy też nią zarządzał. W ocenie
Sądu odwoławczego, art. 91 k.p. dla potrącenia z wynagrodzenia za pracę wymaga
zgody pracownika wyrażonej na piśmie i zgoda ta nie może być blankietowa. Powód
nie wyraził zgody na potrącenie i dlatego jego dokonanie przez pozwaną nastąpiło
wbrew przepisom Kodeksu pracy.
Wyrok Sądu Okręgowego w całości pozwana zaskarżyła skargą kasacyjną,
zarzucając: 1) naruszenie art. 52 § 1 pkt 1 i art. 56 § 1 w związku z art. 100 § 2 pkt 4
k.p., przez „błędną interpretację i następnie niewłaściwe zastosowanie do stanu fak-
tycznego istniejącego w przedmiotowej sprawie” wskutek uznania przez Sąd Okrę-
gowy, że pozwana naruszyła zasady rozwiązywania umów o pracę bez wypowiedze-
nia z winy pracownika; 2) naruszenie art. 91 § 1 w związku z art. 87 § 1 pkt 3 k.p.,
przez błędne przyjęcie, że pozwana wadliwie - bez pisemnej zgody powoda - doko-
nała potrącenia kwoty 4.533,68 zł tytułem nierozliczonych wydatków, w sytuacji, gdy
potrącenie to nastąpiło „w trybie udzielonej powodowi i nierozliczonej zaliczki” na
podstawie art. 87 § 1 pkt 3 k.p.; 3) naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. „w zestawieniu” z
art. 217 § 1 i § 2, art. 354 oraz art. 356 k.p.c. wskutek pominięcia przez Sąd Okrę-
gowy podniesionego w apelacji pozwanej zarzutu, dotyczącego istotnego naruszenia
przez Sąd pierwszej instancji norm proceduralnych „zdefiniowanych w treści” art. 217
§ 1 i 2, art. 354 oraz art. 356 k.p.c., przez nieuwzględnienie wszystkich wniosków
dowodowych strony pozwanej (o przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków Ma-
rioli W. i Jacka W.) i niewydanie w tym przedmiocie żadnych postanowień, przez co
ta kwestia w ogóle nie została poddana ocenie Sądu drugiej instancji; 4) naruszenie
art. 391 § 1 w związku z art. 214 § 1 i art. 379 pkt 5 k.p.c., przez pominięcie przez
Sąd Okręgowy nieważności postępowania w sytuacji, gdy Sąd pierwszej instancji nie
uwzględnił wniosku pełnomocnika pozwanej o odroczenie terminu rozprawy „wobec
zaistnienia nagłych, nieprzezwyciężalnych i niewątpliwie rzeczywistych powodów”
uniemożliwiających wzięcie udziału w wyznaczonej rozprawie, przez co doszło do
pozbawienia strony pozwanej możliwości należytej i skutecznej obrony jej praw; 5)
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. „w postaci istotnych braków w treści uzasadnienia za-
skarżonego wyroku uniemożliwiających dokonanie wyczerpującej oceny toku wy-
wodu Sądu Okręgowego”.
W uzasadnieniu skargi pozwana podniosła w szczególności, że Sąd odwoław-
czy błędnie uznał za słuszne stanowisko Sądu Rejonowego, iż nie ma dowodów
5
wskazujących, że powód w sposób ciężki naruszył swoje obowiązki pracownicze
przez prowadzenie podmiotu konkurencyjnego za pośrednictwem żony. Pozwana
wielokrotnie wskazywała na postanowienia umowy o zakazie konkurencji oraz na
zeznania świadków Grzegorza S. i Elżbiety M.-G., z których jednoznacznie wynika,
że powód miał dostęp do szczególnie ważnych dla pozwanej informacji handlowych.
Ujawnienie takich informacji, a nawet samo narażenie na ich ujawnienie, mogło spo-
wodować znaczącą i niepowetowaną stratę pozwanej, co było wielce prawdopo-
dobne. Dlatego „pozwany został niejako zmuszony do podjęcia działań stosownych
do zaistniałego zagrożenia, niezbędnych do ochrony swoich słusznych interesów,
których nieuchronnym skutkiem było - rozwiązanie stosunku pracy z powodem w try-
bie z art. 52 § 1 pkt 1 k.p.”. Działalność gospodarcza prowadzona przez żonę po-
woda, z wykorzystaniem posiadanych przez niego informacji, „najprawdopodobniej
spowodowałaby odpływ dotychczasowych dystrybutorów pozwanego do konkuren-
cji”. Działalność ta - formalnie zarejestrowana na żonę powoda - była prowadzona w
identycznej branży z branżą pozwanej. Nie ma przy tym większego znaczenia zakres
tej działalności a istotne jest prowadzenie działalności w tej samej branży. Nie spo-
sób przyjąć, że powód posiadając informacje, których wykorzystanie bez wątpienia
„miałoby odpowiednie przełożenie na zyski z niej otrzymywane”, świadomie z nich
nie korzystał. Takie założenie jest wbrew logice i rażąco narusza reguły doświadcze-
nia życiowego. Skoro prowadzona przez żonę powoda działalność gospodarcza ma
na celu pomnażanie wspólnego majątku, istotne decyzje jej dotyczące były konsulto-
wane przez oboje małżonków.
Według pozwanej, wadliwe jest również stanowisko Sądu Okręgowego co do
potrącenia z wynagrodzenia powoda kwoty 4,533,68 zł. Powód ponosił wydatki przy
użyciu firmowej karty kredytowej, a ich rozliczenie następowało po zakończeniu mie-
siąca kalendarzowego. Karta kredytowa pełni zastępczo funkcję pieniądza i służy do
operacji bezgotówkowych. W praktyce wydanie karty kredytowej jest udzieleniem
pracownikowi prawa do dysponowania określonymi środkami pieniężnymi praco-
dawcy z obowiązkiem rozliczenia się z ich wydatkowania. Funkcja firmowej, wysta-
wionej imiennie na pracownika, karty kredytowej nie różni się niczym od zaliczek pie-
niężnych udzielanych pracownikom. Pracownik ma obowiązek rozliczyć się z praco-
dawcą ze sposobu wydatkowania środków pieniężnych i uzyskać akceptację przeło-
żonego, a w przypadku jej braku lub nierozliczenia, pracodawca ma prawo potrącić
udzieloną zaliczkę na podstawie art. 87 § 1 pkt 3 k.p.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Niezasadny jest zarzut naruszenia art. 391 § 1 w związku z art. 214 § 1 i art.
379 pkt 5 k.p.c., przez nierozważenie nieuwzględnienia przez Sąd pierwszej instancji
wniosku pełnomocnika pozwanej o odroczenie terminu rozprawy. Zarzut ten, został
przez skarżącą podniesiony w apelacji jako „zwykłe” uchybienie procesowe. Wpraw-
dzie w uzasadnieniu wyroku Sądu drugiej instancji nie odniesiono się do tej kwestii,
to jednak nie ma to wpływu na wynik sprawy. Pełnomocnik pozwanej powiadomił Sąd
Rejonowy o swojej chorobie i wniósł „o odroczenie terminu przesłuchania świadka
Jolanty G.”. Załączając kopię zwolnienia lekarskiego wskazał, że nie miał możliwości
ustanowienia „substytuta” celem udziału w rozprawie. Podczas posiedzenia w dniu
28 kwietnia 2006 r. Sąd Rejonowy w Wałbrzychu - jako Sąd wezwany - oddalił wnio-
sek o odroczenie posiedzenia i przesłuchał świadka. Nie może to być jednak uznane
za pozbawienie strony pozwanej możliwości obrony jej praw, skoro posiedzenie
przed Sądem wezwanym nie było ostatnim posiedzeniem przed zamknięciem roz-
prawy. Strona pozwana nie została pozbawiona możności obrony swych praw skoro
później (w dniu 8 czerwca 2006 r.) wniosła o przeprowadzenie dowodu z zeznań 27
świadków (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 października 1969 r., I
CR 316/69, OSPiKA 1971 nr 1, poz. 5 z glosą W. Siedleckiego i z dnia 28 paździer-
nika 1997 r., I CKN 283/97, OSNC 1998 nr 4, poz. 64; Przegląd Sądowy 1999 nr 3, s.
162 z glosą P. Lewandowskiego; Problemy Egzekucji Sądowej 2001 nr 17, s. 100 z
glosą K. Bednarskiej oraz wyroki z dnia 10 maja 1974 r., II CR 155/74, OSPiKA 1975
nr 3, poz. 66 i z dnia 10 lipca 1974 r., II CR 331/74, OSNCP 1975 nr 5, poz. 84; Nowe
Prawo 1976 nr 5, s. 807 z glosą J. Klimkowicza). Oznacza to, że postępowanie w
pierwszej instancji nie było dotknięte nieważnością, na którą powołuje się skarżąca.
Nadto, pozwana nie zwróciła uwagi na najbliższej rozprawie na uchybienia sądu
wezwanego (art. 239 zdanie drugie k.p.c.) oraz nie zwracała uwagi na uchybienia
przepisom postępowania w trybie art. 162 k.p.c., przez co utraciła prawo powoływa-
nia się na nie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1976 r., II CR
689/75, LexPolonica nr 321854 oraz uchwała z dnia 27 października 2005 r., III CZP
55/05, OSP 2006 nr 7-8, poz. 86 z glosą P. Rylskiego; Monitor Prawniczy 2006 nr 18-
wkładka, s. 11 z uwagami A. Tomaszka).
7
Uzasadniony jest natomiast zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w powiązaniu
z zarzutem obrazy art. 378 § 1 w związku z art. 217 § 1 i 2, art. 354 i art. 356 k.p.c.
Uzasadnienie orzeczenia Sądu drugiej instancji rozstrzygającego istotę sprawy po-
winno zawierać - poza wskazaniem podstawy faktycznej i prawnej - przytoczenie za-
rzutów apelacyjnych i istotną z punktu widzenia rozstrzygnięcia ocenę tych zarzutów
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2003 r., II CKN 1138/00,
LEX nr 78865 oraz wyrok z dnia 15 czerwca 2005 r., IV CK 773/04, LEX nr 177219).
Skarżąca ma rację, że Sąd Okręgowy w uzasadnieniu wyroku przemilczał ocenę
podniesionego w apelacji zarzutu, że w postępowaniu pierwszoinstancyjnym nie
uwzględniono jej wniosków dowodowych i nie wydano w tym względzie żadnych po-
stanowień (dotyczy to w szczególności dowodu z zeznań świadków Marioli W. i
Jacka W.). Sąd drugiej instancji ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że Sąd Rejo-
nowy w sposób prawidłowy i niebudzący zastrzeżeń ustalił stan faktyczny. W utrwalo-
nym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że naruszenie art. 328 § 2
k.p.c. może mieć wpływ na rozstrzygnięcie (a więc stanowić usprawiedliwioną pod-
stawę skargi kasacyjnej) w tych wyjątkowych sytuacjach, w których treść uzasadnie-
nia orzeczenia sądu drugiej instancji uniemożliwia dokonanie oceny toku wywodu,
który doprowadził do jego wydania (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2003
r., I CKN 65/01, LEX nr 78271; z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1862/00, LEX nr
109420 oraz z dnia 5 października 2005 r., I UK 49/05, OSNP 2006 nr 17-18, poz.
280). Niezachowanie wymagań uzasadnienia może też usprawiedliwiać kasacyjny
zarzut naruszenia prawa materialnego przez jego zastosowanie do niedostatecznie
jasno ustalonego stanu faktycznego (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 września
2001 r., I PKN 615/00, OSNP 2003 nr 15, poz. 352 oraz z dnia 11 kwietnia 2006 r., I
PK 164/05, Monitor Prawa Pracy 2006 nr 10, s. 541). Dokonanie prawnej kwalifikacji
stanu faktycznego jest bowiem niemożliwe, gdy nie zostały poczynione ustalenia fak-
tyczne pozwalające na ocenę możliwości jego zastosowania (wyrok Sądu Najwyż-
szego z dnia 29 listopada 2002 r., IV CKN 1532/00, LEX nr 78323), a o prawidłowym
zastosowaniu prawa materialnego można mówić dopiero wówczas, gdy ustalenia
stanowiące podstawę wydania zaskarżonego wyroku pozwalają na jego ocenę; brak
stosownych ustaleń uzasadnia zatem zarzut naruszenia prawa materialnego przez
niewłaściwe jego zastosowanie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca
2003 r., V CKN 1825/00, Biuletyn Sądu Najwyższego-Izba Cywilna 2003 nr 12, s.
46). Ogólne wywody zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie pozwalają
8
Sądowi Najwyższemu na przeprowadzenie kontroli toku rozumowania Sądu odwo-
ławczego w zakresie oceny prawidłowości postępowania przed Sądem pierwszej
instancji, w szczególności w zakresie postępowania dowodowego, a przez to
uniemożliwiają ocenę zastosowania przepisów prawa materialnego.
Dotyczy to w szczególności oceny zarzutu naruszenia prawa materialnego, to
jest art. 91 w związku z art. 87 § 1 pkt 3 k.p. w zakresie możliwości potrącenia przez
pozwaną z wynagrodzenia powoda kwoty 4.533,68 zł. Sąd odwoławczy zajął w tym
przedmiocie bardzo ogólne stanowisko, stwierdzając, że w świetle art. 91 k.p. zgoda
pracownika na dokonanie potrąceń z wynagrodzenia nie może być blankietowa, a
skoro powód nie wyraził takiej zgody, to potrącenie było niezgodne z przepisami. Ko-
nieczność poczynienia szczegółowych ustaleń faktycznych w tym względzie wiąże
się z tym, że pozwana od początku twierdziła, że potrącenie dotyczyło „zaliczek po-
branych przez powoda kartą kredytową”. Z art. 87 § 1 pkt 3 w związku z art. 91 k.p.,
wynika, że zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi podlegają potrąceniu z wyna-
grodzenia za pracę bez jego zgody. Chodzi oczywiście o tak zwane nierozliczone
zaliczki, czyli kwoty niewydatkowane lub wydatkowane niezgodnie z określonymi za-
sadami. Z żadnych przepisów Kodeksu pracy nie wynika, że „zaliczki pieniężne”
udzielane przez pracodawcę pracownikom muszą mieć formę gotówkową (również
wypłata wynagrodzenia za pracę może następować w innej formie niż pieniężna - art.
86 § 2 i 3 k.p.). Nie można więc wykluczyć udzielania pracownikowi przez pracodaw-
cę zaliczki w formie przelewu bankowego lub przez umożliwienie korzystania z karty
kredytowej. Ograniczenie się w tym zakresie wyłącznie do ustalenia braku pisemnej
zgody powoda na potrącenie i nierozważenie możliwości jego dokonania bez zgody
pracownika na podstawie art. 87 § 1 pkt 3 k.p., oznacza zasadność tej podstawy
skargi kasacyjnej.
Z tych względów zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu pierwszej instancji podle-
gały uchyleniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., a sprawa przekazaniu do ponow-
nego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2
k.p.c.).
========================================