Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 października 2008 r.
II UK 71/08
1. Zwrotu nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne
można domagać się w terminie określonym w art. 24 ust. 7 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), a nie przy zastosowaniu terminów przedawnie-
nia roszczeń cywilnoprawnych (art. 118 k.c.).
2. Składki opłacone z nieważnego pracowniczego tytułu ubezpieczenia
społecznego jedynego wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpo-
wiedzialnością powinny być zaliczone na poczet składek należnych z tytułu
obowiązkowego podlegania takiego wspólnika ubezpieczeniom społecznym
osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą.
Przewodniczący SSN Małgorzata Gersdorf, Sędziowie: SN Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), SA Halina Kiryło.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 paź-
dziernika 2008 r. sprawy z wniosku P. Spółki z o.o. w W. przeciwko Zakładowi Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddziałowi w W. o zwrot nienależnie opłaconych składek, na
skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu
z dnia 6 września 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyro-
kiem z dnia 6 września 2007 r. oddalił apelację wnioskodawcy P. Spółki z o.o. w W.
od wyroku Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 26 maja 2006 r., oddalającego
odwołanie wnioskodawcy od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w
W. z dnia 1 lutego 2006 r., odmawiającej zwrotu stwierdzonej nadpłaty składek w
kwocie 77.967,97 zł.
2
W sprawie tej ustalono, że wnioskodawca - przedsiębiorstwo P. SA w W. po-
wstało w lutym 1989 r. Akcjonariuszami Spółki była Iwona S., Janusz K. i Leszek L.
Od marca 1992 r. Iwona S. pozostawała jedynym wspólnikiem tej Spółki - już o statu-
sie Spółki z o.o., jednocześnie była prezesem jednoosobowego zarządu tej Spółki,
wykonywała wszystkie uprawnienia przysługujące zgromadzeniu wspólników. Stan
taki trwa do chwili obecnej. Za okresy: od 6 marca 1992 r. do 24 stycznia 1995 r., od
15 sierpnia 1995 r. do 8 listopada 1995 r., od 1 marca 1996 r. do 23 września 1997 r.
i od 7 marca 1996 r. do 24 listopada 1998 r. Spółka wpłaciła składki na ubezpiecze-
nie społeczne z tytułu pracowniczego zatrudnienia Iwony S. w łącznej kwocie
77.967,97 zł. Następnie decyzją z dnia 13 marca 2003 r. organ rentowy stwierdził, że
Iwona S. od 6 marca 1992 r. do 31 grudnia 1996 r. nie podlegała ubezpieczeniu
społecznemu jako pracownik u wnioskodawcy; od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia
2002 r. nie została objęta ubezpieczeniami emerytalnym, rentowym, chorobowym,
wypadkowym jako pracownik u wnioskodawcy, a od dnia 1 stycznia 2003 r. podlega
obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu, wypadkowemu jako
osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą. Decyzja ta jest prawo-
mocna. W dniu 20 września 2005 r. wnioskodawca skierował do organu rentowego
wniosek o zwrot nadpłaconych składek na ubezpieczenie społeczne w łącznej kwo-
cie 77.967,97 zł. Zaskarżoną decyzją z dnia 1 lutego 2006 r. organ rentowy, po
stwierdzeniu nadpłaty składek w kwocie 77.967,97 zł, odmówił dokonania zwrotu tej
kwoty, argumentując, że upłynął ustawowy termin domagania się zwrotu nienależnie
opłaconych składek.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawcy Sąd Apelacyjny w pełni podzielił sta-
nowisko Sądu pierwszej instancji, zgodnie z którym zaskarżona decyzja organu ren-
towego była prawidłowa, gdyż roszczenie wnioskodawcy o zwrot opłaconych składek
za okres od 1992 r. do 1998 r. uległo przedawnieniu w świetle art. 109 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz.
887 ze zm.) w związku z art. 35 ust. 5 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organiza-
cji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25,
137 ze zm.). W ocenie Sądu Apelacyjnego, „system zabezpieczenia społecznego,
jako instytucja, regulowany jest przepisami prawa osobnymi, bezwzględnie obowią-
zującymi i bez wyraźnego odesłania nie znajdują zastosowania inne uregulowania”.
Prawidłowo zatem Sąd pierwszej instancji przyjął, iż w zakresie terminów przedaw-
nienia żądania zwrotu składek na ubezpieczenia społeczne nie mogą mieć zastoso-
3
wania przepisy Kodeksu cywilnego, skoro jest to uregulowane przepisami prawa
ubezpieczeniowego. Oznaczało to, że „nie ma racji stanowisko wnioskodawcy, iż
skutki (art. 118 k.c.) powstały bez tytułu prawnego do ubezpieczenia, co jest równo-
znaczne z poddaniem sporu reżimowi przepisów kodeksu cywilnego również jeśli
chodzi o terminy przedawnienia”. Ponadto wnioskodawca dokonał zgłoszenia Iwony
S. do ubezpieczenia pracowniczego, a zatem nie można twierdzić, iż „deklarowane w
deklaracjach rozliczeniowych kwoty, od których były obliczone składki na ubezpie-
czenie społeczne, tymi składkami nie były”.
W skardze kasacyjnej pełnomocnik wnioskodawcy zarzucił naruszenie przepi-
sów prawa materialnego, w tym art. 35 ust. 5 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych przez jego niewłaściwe zasto-
sowanie, zamiast art. 118 k.c., oraz błędną wykładnię art. 35 ust. 5 tej ustawy i użyte-
go w nim pojęcia „składki” przez przyjęcie, że „każda wpłata na rzecz Funduszu jest
składką, podczas gdy składkami są tylko te wpłaty, które mają charakter roszczeń, a
obowiązek ich zapłaty wynika wprost z ustawy”. Okolicznością przemawiającą za
przyjęciem skargi do rozpoznania jest występowanie w sprawie istotnego zagadnie-
nia prawnego sprowadzającego się do pytania, „czy w stosunku do osoby prawnej
wpłacającej składki za osobę fizyczną wyłączoną z systemu ubezpieczeń społecz-
nych do przedawnienia roszczeń o zwrot nienależnej wpłaty zastosowanie mają ter-
miny określone w art. 35 ust. 5 cytowanej powyżej ustawy czy też terminy przewi-
dziane w art. 118 k.c.”, a także wykładni art. 35 ust. 5 ustawy i użytego w nim pojęcia
„składki”, przez ustalenie, „czy odnosi się ono do każdej wpłaty dokonanej na rzecz
Funduszu czy też tylko do tych wpłat, które mają charakter roszczeń a obowiązek ich
zapłaty wynika wprost z ustawy”.
Skarżący podniósł, że Iwona S. w spornym okresie nie była jego pracowni-
kiem, zatem nie mogły mieć do niej zastosowania przepisy ustawy z dnia 25 listo-
pada 1996 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych. Wobec tego re-
gulowane przez skarżącego na rzecz ZUS-u wpłaty pieniężne należało traktować
jako świadczenia nienależne w rozumieniu art. 410 k.c. i podlegające zwrotowi w
terminie 10 letnim przewidzianym w art. 118 k.c. Przypadkowa wpłata na Fundusz nie
może być bowiem uważana za składkę i podlegać reżimowi z art. 35 ust. 5 ustawy.
Gdyby Sądy obu instancji prawidłowo zdefiniowały pojęcie składki, to doszłyby do
jedynego słusznego wniosku, że wpłacona przez skarżącego kwota 77.967,97 zł
nigdy nie była składką, ale świadczeniem nienależnym (art. 410 k.c.) podlegającym
4
zwrotowi w trybie art. 118 k.c. W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskar-
żonego wyroku w całości oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i prze-
kazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach procesu za wszystkie instancje lub uchylenie zaskarżonego wyroku i orze-
czenie co do istoty sprawy, z uwzględnieniem odpowiednio kosztów postępowania w
tym kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw prawnych, chociaż z
zasadniczo innych powodów niż wskazane w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
wydanego w sprawie o zwrot składek w kwocie 77.967,97 zł opłaconych w okresie od
marca 1992 r. do grudnia 1998 r. przez skarżącą Spółkę za nieważne pracownicze
ubezpieczenie jej jednoosobowego i jedynego wspólnika Spółki z ograniczoną odpo-
wiedzialnością - Iwony S.
Wstępnie odnosząc się do postawionego w skardze zagadnienia prawnego,
dotyczącego stosowania przepisów określających termin dochodzenia zwrotu niena-
leżnie opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, Sąd Najwyższy uznał, że
zwrotu nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne można doma-
gać się w terminach określonych w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych (ak-
tualnie na podstawie art. 24 ust. 7 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm., po-
woływanej dalej jako ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych lub ustawa syste-
mowa), a nie przy zastosowaniu terminów przedawnienia roszczeń cywilnoprawnych
(art. 118 k.c.). Wszystkie należności opłacone z tytułu składek na ubezpieczenia
społeczne pozostają należnościami składkowymi ze stosunków ubezpieczenia spo-
łecznego niezależnie od tego, iż niekiedy niektóre z opłaconych składek zostały uisz-
czone bez tytułu prawnego lub w zawyżonej wysokości albo wynikały z nieważnego
tytułu prawnego podlegania ubezpieczeniom społecznym. Żadne nienależnie zapła-
cone składki z określonego ważnego lub nieważnego stosunku ubezpieczenia nie
nabywają charakteru świadczeń nienależnych organowi rentowemu w rozumieniu art.
410 k.c. także dlatego, że wszelkie należności opłacone tytułem składek na ubezpie-
czenie społeczne podlegają na wniosek ich płatników zwrotowi w terminach określo-
nych w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych. W konsekwencji w tego rodzaju
5
sprawach uregulowanych przepisami prawa ubezpieczeń społecznych nie ma po-
trzeby sięgania do przepisów określających terminy przedawnienia roszczeń prawa
cywilnego (art. 118 k.c.), także dlatego, że przepisy lub instytucje prawa cywilnego
mogą być stosowane na gruncie ubezpieczeń społecznych tylko na podstawie wy-
raźnego przepisu prawa ubezpieczeń społecznych. W konsekwencji chybiona oka-
zała się koncepcja skarżącej Spółki, jakoby składki opłacone na pracownicze ubez-
pieczenie społeczne jej jedynego wspólnika, sprawującego funkcję jej jednoosobo-
wego zarządu uchylały się spod reżimu przepisów prawa ubezpieczeń społecznych
wtedy, gdy okaże się, iż należności te były oparte na nieważnym tytule podlegania
pracowniczym ubezpieczeniom społecznym. W tym zakresie prawidłowe było stano-
wisko zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że termin żądania zwrotu nie-
należnie opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne jest określony bezwzględ-
nie obowiązującą normą prawa ubezpieczeń społecznych, co wyklucza jego oblicza-
nie według zasad z art. 118 k.c. Autonomiczność i odrębność przepisów prawa
ubezpieczeń społecznych wobec przepisów prawa cywilnego sprawia bowiem, iż na
gruncie stosunków ubezpieczenia społecznego dopuszcza się tylko na zasadzie
wyjątku stosowanie wskazanych expressis verbis regulacji cywilistycznych (tak Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 8 stycznia 1999 r., II UKN 398/98, niepublikowany).
Skoro w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych nie ma odesłania do możliwości
stosowania art. 118 lub 410 k.c., przeto powoływanie się w skardze kasacyjnej na te
regulacje okazało się bezpodstawne.
Dla należytego osądu sporu niezbędne było przypomnienie stanu rozpozna-
wanej sprawy, w której organ rentowy prawomocną decyzją z 13 marca 2003 r.
stwierdził, że Iwona S., będąca jedynym wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowie-
dzialnością sprawującym funkcję jej jednoosobowego zarządu, w okresie opłacania
spornych składek od marca 1992 r. do grudnia 1998 r. nie podlegała ubezpieczeniu
społecznemu jako pracownik, a ponadto, iż od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2002
r. nie podlegała ona pracowniczemu tytułowi ubezpieczeń społecznych, natomiast od
1 stycznia 2003 r. podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym jako osoba
prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą jako jedyny wspólnik jednooso-
bowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Stanowisko zawarte w tej decyzji
było zgodne z utrwaloną linią orzecznictwa Sądu Najwyższego, który konsekwentnie
i wielokrotnie wskazywał, iż umowa o pracę zawarta przez jednoosobową spółkę z
ograniczoną odpowiedzialnością z jedynym wspólnikiem będącym prezesem jej jed-
6
noosobowego zarządu jest nieważna, a w konsekwencji ta nieważna czynność
prawna nie kreuje pracowniczego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym
(por. uchwałę dnia 8 marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995 nr 18, poz. 227),
nawet wtedy, gdy organ rentowy początkowo przyjmował składki z tego nieważnego
tytułu (por. w szczególności wyrok z 2 lipca 1998 r., II UKN 112/98, OSNAPiUS 2000
nr 2, poz. 66).
Równocześnie jednak - w kontrowersyjnej kwestii podlegania innemu niż pra-
cowniczy tytułowi ubezpieczenia społecznego przez jedynego wspólnika spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością - judykatura najwyższej instancji sądowej przyjmo-
wała, iż w związku z usankcjonowaniem od 1989 r. bytu prawnego jednoosobowych
spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (w znowelizowanym brzmieniu art. 158
k.h.), taki status prawny wspólnika świadczącego usługi na rzecz własnej spółki z
o.o. miał prawno-ubezpieczeniową doniosłość już na gruncie przepisów ustawy z
dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.,
por. wyrok z dnia 5 lutego 1997 r., II UKN 86/96, OSNAPiUS 1997 nr 20, poz. 404).
Ostatecznie w spornej kwestii Sąd Najwyższy przyjmował, iż jedyny wspólnik spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością, wykonujący odpłatnie czynności zarządzania swoją
spółką, podlega z tego tytułu ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących dzia-
łalność gospodarczą, argumentując, że w sprawie o ustalenie obowiązku ubezpie-
czenia społecznego organ rentowy powinien od razu ustalić, czy wnioskodawca
podlega ubezpieczeniu oraz, w którym z jego podsystemów, wobec czego nie można
go stawiać w niepewności co do tego obowiązku (prawa) i kazać mu „metodą prób i
błędów” szukać właściwej podstawy prawnej zarobkowania i ubezpieczenia (por. wy-
rok z dnia 15 lipca 1998 r., II UKN 131/98, OSNAPiUS 1999 nr 14, poz. 465).
Skład rozpoznający skargę kasacyjną w pełni zaakceptował to stanowisko,
uznając za konstytucyjnie słuszną wykładnię, zgodnie z którą - zasada sprawiedliwe-
go orzekania (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) w związku z prawem każdego do odpo-
wiedniego zabezpieczenia społecznego (art. 67 ust. 1 Konstytucji RP) - wymagały
objęcia ubezpieczeniami społecznymi również jedynego wspólnika spółki z ograni-
czoną odpowiedzialnością pełniącego funkcję jej jednoosobowego zarządu jako
osoby wykonującej pozarolniczą działalność zarobkową w sprawach tej spółki. Zmian
w tym zakresie nie wprowadziła ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych, która
początkowo również wyraźnie nie uregulowała tej kwestii, przeto wiążąca pozosta-
7
wała omówiona wyżej wykładnia sądowa także dlatego, że w aktualnym stanie praw-
nym wspólnik taki już wyraźnie podlega ubezpieczeniom społecznym jako osoba
prowadząca pozarolniczą działalność (art. 6 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 4
ustawy systemowej). To unormowanie miało, w ocenie Sądu Najwyższego, na celu
usunięcie obszaru potencjalnie rozbieżnych interpretacji w zakresie dopuszczalności
objęcia jedynego wspólnika jednoosobowej spółki z o.o. obowiązkowym tytułem
ubezpieczenia społecznego poprzez wyraźne sprecyzowanie kręgu osób (podmio-
tów) prowadzących pozarolniczą działalność objętych takim tytułem obowiązkowego
ubezpieczenia społecznego. Sprawia to, iż nieważny tytuł podlegania pracownicze-
mu ubezpieczeniu społecznemu nie wyłącza ubezpieczonego w ogóle z ubezpiecze-
nia społecznego, jeżeli spełnia on warunki do objęcia go (ex lege) innym obowiązko-
wym tytułem ubezpieczenia społecznego.
Warto tu sygnalizować, że podobne stanowisko Sąd Najwyższy zajmował w
stosunku od innych kategorii ubezpieczonych, podkreślając na przykład, iż okres
świadczenia pracy w ramach nieważnej umowy o pracę zawartej przez rolniczą spół-
dzielnię produkcyjną z jej członkiem w celu obejścia przepisów umożliwiających
wcześniejsze nabycie pracowniczych uprawnień emerytalnych, za który zostały opła-
cone składki na ubezpieczenie społeczne, nie jest wprawdzie okresem składkowym z
nieważnego tytułu pracowniczego ubezpieczenia społecznego, ale pozostaje okre-
sem składkowym ubezpieczenia członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej (por. wy-
rok z dnia 28 października 2003 r., II UK 144/03, OSNP 2004 nr 16, poz. 288).
Transponując powyższe rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy Sąd
Najwyższy uznał, że nieważny tytuł pracowniczego ubezpieczenia społecznego jedy-
nego wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie wyklu-
czał obowiązku ustalenia podlegania takiego wspólnika (Iwony S.) ubezpieczeniom
społecznym z tytułu prowadzenia przez nią pozarolniczej działalności w charakterze
jednoosobowego zarządu jej własnej Spółki. W konsekwencji także składki opłacone
przez skarżącą z nieważnego tytułu pracowniczego ubezpieczenia społecznego je-
dynego wspólnika jednoosobowej spółki z o.o. nie miały charakteru składek niena-
leżnie opłaconych, ale powinny być zaliczone (rozliczone) na poczet należnych skła-
dek z tytułu obowiązkowego podlegania wspólnika takiej spółki ubezpieczeniom
społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności, tyle że rozpoznawana
sprawa nie była poddana w tym zakresie osądowi, a zatem brak było podstaw do
dalszego rozwijania przez Sąd Najwyższy tego nieosądzonego wątku sprawy.
8
Wszystko to jednak sprawiało, że sporne składki nie miały w ogóle charakteru nie-
należnie opłaconych należności składkowych, przeto z tej zasadniczej przyczyny do-
chodzenie ich zwrotu było bezzasadne.
Mając na uwadze, że zaskarżony wyrok ostatecznie odpowiada prawu, pomi-
mo nie do końca prawidłowego kierunku jego uzasadnienia, Sąd Najwyższy wyroko-
wał jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.
========================================