Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 130/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. S.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta K. i Ministra
Zdrowia oraz Uzdrowisku S.(...) sp. z o.o. w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra
Zdrowia oraz skargi kasacyjnej Uzdrowiska S.(...) sp. z o.o. w K. od wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 8 listopada 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części obejmującej:
pkt 1., podpunkty I, III i IV,
pkt 2. w części dotyczącej oddalenia apelacji Skarbu Państwa - Ministra Zdrowia
oraz w pkt 3. - i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 8 listopada 2007 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego
w ten sposób, że zasądził na rzecz powoda A. S. od Skarbu Państwa – Ministra Zdrowia
kwotę 1 953 060 zł z % % od 1 lipca 2004 r. oraz zasądził od Zespołu Uzdrowisk K.(...)
S.A. w K. (dalej: ZUK.(...). S.A.) kwotę 552 854 zł z odsetkami od 1 lipca 2004 r.,
zastrzegając, że zapłata przez któregokolwiek pozwanego zwalnia drugiego od
obowiązku zapłaty. Sąd odwoławczy orzekł też o kosztach procesu nakładając je w
części na obydwu pozwanych i znosząc wzajemnie w pozostałej części. W pozostałym
zakresie oddalił apelację powoda jak i pozwanego Skarbu Państwa – Ministra Zdrowia.
Wyrok został wydany w sprawie wynikającej z następujących zdarzeń.
1. Decyzją (orzeczeniem) Ministra Zdrowia z 2.X.1951 r. przejęto w zarząd
przedsiębiorstwo „Zakład Zdrojowy M.(…)” w K. należący do poprzedników prawnych
powoda.
2. Decyzją z 23 sierpnia 2001 r. Minister Zdrowia orzekł o nieważności decyzji z
10 sierpnia 1951 r. o przejęciu wymienionego wyżej przedsiębiorstwa w przymusowy
zarząd, poprzedzającej przejęcie własności przez państwo oraz orzeczenia z 2.X.1959 r.
Decyzja ta uzyskała przymiot prawomocności, ze względu na wyrok NSA z dnia 8
sierpnia 2002 r.
3. L. S. złożyła w dniu 27.X.2003 r. wniosek o przyznanie odszkodowania na
podstawie art. 160 k.p.a. Wysokość żądania określiła na sumę 3 543 000 zł z tytułu
wynagrodzenia za korzystanie w okresie od maja 1993 r. do lutego 2003 r. oraz kwot
139 000 zł i 45 000 zł odszkodowania za rozebrane budynki. Powódka twierdziła, że
ZUK.(…) S.A. był w tym okresie współposiadaczem nieruchomości w złej wierze.
Według niekwestionowanych ustaleń Sądów nieruchomość została wydana
powodowi 27 lutego 2003 r.
Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Zdrowia i Prezydenta Miasta K.
wnosił o oddalenie powództwa podnosząc zarzuty dobrej wiary, wydania nieruchomości
w stanie lepszym niż w chwili przejęcia (w 1951 r.) oraz zrzeczenia się przez stronę
powodową roszczeń odszkodowawczych, a także zarzut naprawienia szkody przez
zwrot nieruchomości.
Pozwana Spółka Akcyjna utworzona w wyniku komercjalizacji przedsiębiorstwa
państwowego, któremu oddano w zarząd zakład uzdrowiskowy zarzuciła, że była tylko
3
posiadaczem zależnym w dobrej wierze wykonującym uprawnienia nadane decyzją
Ministra Zdrowia z lat 50 ub. wieku oraz decyzją Wojewody X. (uwłaszczeniową) z 2
kwietnia 1996 r. Nieważność tej decyzji została stwierdzona decyzją Prezesa Urzędu
Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z 6 stycznia 2003 r.
Sąd Okręgowy wyrokiem z 8 sierpnia 2007 r. zasądził od Skarbu Państwa –
Ministra Zdrowia kwotę 423 920 zł z % % od 1 lipca 2004 r., a oddalił powództwo
w stosunku do Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta K. i Zespołu Uzdrowisk K.(…) S.A.
Sąd Okręgowy uznał, że żądane odszkodowanie za okres poprzedzający wejście
w życie Konstytucji (17.X.1997 r.) jest nieusprawiedliwione w zakresie utraconych
korzyści.
Sąd Okręgowy uznał, że zaniechanie L. S. doprowadziło do przesunięcia w
czasie (opóźnienie) wydania decyzji z 23 sierpnia 2001 r. i ocenił, że dopiero od 1
stycznia 2002 r. powódka mogła czerpać korzyści z przywrócenia własności
nieruchomości. Przyjmując wysokość tych korzyści za 1 m-c w kwocie 30280 zł Sąd
ustalił odszkodowanie za 14 m-cy (od stycznia 2002 r. do lutego 2003 r.) w kwocie
423920 zł. Nie uwzględnił zarzutu zrzeczenia się odszkodowania i nie dopatrzył się też
podstaw do uwzględnienia powództwa w stosunku do ZUK.(...) S.A., ponieważ Spółka ta
nie została pozwana o wydanie nieruchomości, a podstawę roszczenia wskazaną przez
powoda w stosunku do niej stanowiły przepisy art. 224 w zw. z art. 230 k.c. ZUK.(...)
S.A. pozostawała w dobrej wierze do czasu doręczenia jej decyzji z 23 sierpnia 2001 r.
Sąd Okręgowy wyraził zapatrywanie, że posiadacz zależny ma obowiązek uiścić
właścicielowi nieruchomości wynagrodzenie tylko w razie wytoczenia powództwa o
wydanie lub ustalenia w inny sposób, kto jest właścicielem nieruchomości.
Wyrok ten powód zaskarżył apelacją w części oddalającej powództwo, tj.
o różnicę między kwotą zasądzoną, a żądaną (1 953 060 zł) oraz o odsetki za okres od
28 maja 2003 r. do 30 czerwca 2004 r. Sąd Apelacyjny przyjął jako podstawę
odpowiedzialności Skarbu Państwa art. 160 k.p.a. uznając, że powód w istocie domagał
się odszkodowania. Wykluczało to oparcie rozstrzygnięcia w części na przepisach
regulujących wyrównanie rachunków między właścicielem a posiadaczem, w związku z
wydaniem nieruchomości, a w części na przepisach normujących odpowiedzialność
odszkodowawczą.
Sąd odwoławczy podzielił ocenę prawną Sądu Okręgowego odnośnie do okresu,
za który orzeczono odszkodowanie z tytułu utraconych pożytków. Ponieważ decyzje
wadliwe były wydane przed wejściem w życie nowelizacji kodeksu cywilnego z 17
4
czerwca 2004 r., do naprawienia szkody wyrządzonej powodowi ma zastosowanie art.
160 k.p.a. w związku z art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. nowelizującej kodeks
cywilny, a data 1 września 2004 r. stanowi cezurę czasową stosowania art. 160 k.p.a.
albo art. 4171
k.c., przy czym wydaje się, że Sąd Apelacyjny uznał, że nowe przepisy
miałyby zastosowanie w razie wydania ostatecznej decyzji „nadzorczej” w okresie ich
obowiązywania (tj. od 1.IX.2004 r.) Sąd drugiej instancji zwrócił uwagę na stanowisko
powoda określające czasowy zakres szkody podlegającej naprawieniu w granicach od
maja 1993 r. do lutego 2003 r.
Uchybieniem zaskarżonego apelacją wyroku było według Sądu Apelacyjnego
przypisanie poprzedniczce powoda przyczynienia się do szkody przez zagubienie
odmownej decyzji Ministra Zdrowia z 8 sierpnia 1993 r. oraz przyjęcie koncepcji
pozwalającej naliczanie odszkodowania dopiero za okres po stwierdzeniu nieważności
decyzji (orzeczenia) z 1951 r.
Co do przedłużenia się postępowania przed organami administracji, sąd
stwierdził, że odpowiedzialność za ten stan ponoszą organy udzielające błędnego
pouczenia, że od decyzji z 1993 r. nie przysługuje odwołanie. Sąd II instancji podzielił
zapatrywanie Sądu Okręgowego, że za okres sprzed 17.X.1997 r. odszkodowanie z
tytułu nieuzyskania przychodów nie należy się powodowi i stwierdził, że przysługuje ono
za 64,5 m-ca poprzedzające wydanie przedmiotu sporu. Jest to okres między wejściem
w życie Konstytucji 1997 r. a dniem wydania nieruchomości. Przyjmując poziom cen z 1
lipca 2004 r. Sąd Apelacyjny ustalił tę datę jako początek naliczenia odsetek. Co do
szkody wynikającej z wyburzenia dwóch budynków Sąd II instancji uznał ją za
nieudowodnioną. Orzekając o odszkodowaniu należnym od ZUK.(...) S.A. Sąd przyjął
okres od wydania decyzji stwierdzającej nieważność wywłaszczenia do zwrotu
nieruchomości właścicielowi i uznał, że wydanie tej decyzji usprawiedliwia przyjęcie złej
wiary spółki, a tym samym przenosi podstawę odpowiedzialności z art. 224 na art. 225
k.c. Stwierdzenie nieważności decyzji (orzeczenia) z 1951 r. wg oceny Sądu II instancji
wykluczało przyjęcie dobrej wiary spółki w zakresie poprawności i legalności decyzji
Wojewody z 1996 r., dotyczącej działki nr (...)/14 i przesądzało własność nieruchomości.
Usprawiedliwia to rozstrzygnięcie o odszkodowaniu według zasady in solidum.
Apelacja pozwanego Skarbu Państwa – Ministra Zdrowia zaskarżająca wyrok
Sądu Okręgowego w całości, zarzucała naruszenie art. 363 k.c. w związku z art. 160 § 2
k.p.c., w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 września 2004 r., przez ich
niezastosowanie oraz pominięcie, że strona powodowa skorzystała z naturalnego
5
sposobu naprawienia szkody i odzyskała nieruchomość w naturze. Skarżący
kwestionował również istnienie związku przyczynowego między wydaniem decyzji
stwierdzającej nieważność decyzji a szkodą i naruszenie art. 67 § 2 k.p.c. przez
oddalenie powództwa w stosunku do Skarb Państwa – Prezydenta Miasta K. a
zasądzenie od tego samego podmiotu reprezentowanego przez Ministra Zdrowia. Skarb
Państwa domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa.
Sąd Apelacyjny oddalając tę apelację (pkt 2 wyroku) stwierdził, że wydanie
nieruchomości nie wyrównuje uszczerbku spowodowanego pogorszeniem jej stanu, a
po wtóre powodowi przysługuje roszczenie o zwrot utraconych korzyści w okresie, gdy
nie mógł korzystać z przedmiotu swej własności. Nie zaakceptował zapatrywania
skarżącego o braku związku przyczynowego między szkodą w postaci utraconych przez
powoda korzyści w okresie między wejściem w życie Konstytucji RP, a dniem wydania
nieruchomości.
Wyrok z 8 listopada 2007 r. został zaskarżony skargami kasacyjnymi – przez
Uzdrowisko S.(...) spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością w K. jako następcę
ZUK.(...) S.A. oraz przez Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Zdrowia i
Prezydenta Miasta K., zastępowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa.
Skarb Państwa zaskarżył wyrok w punkcie 1. I, III i IV zasądzającym kwotę 1 953 060 zł
in solidum z pozwaną Spółką oraz zasądzającym odsetki, oddalającym apelację Skarbu
Państwa – Ministra Zdrowia i orzekającym o kosztach. Podstawę skargi pozwanego
stanowi naruszenie prawa materialnego: - art. 160 § 1 k.p.a. przez jego zastosowanie do
szkody w postaci utraconych korzyści w związku z wadliwą decyzją wydaną przed 17
października 1997 r. – art. 360 § 1 i 2 k.c. oraz uznanie, że istnieje związek przyczynowy
między wydaniem przez Ministra Zdrowia nieważnych decyzji a opóźnionym wydaniem
nieruchomości przez Zespół Uzdrowisk K.(...) S.A. w K., a także przez uznanie, że
pozwanych łączy węzeł odpowiedzialności in solidum. Skarżący domagał się uchylenia
zaskarżonego wyroku i jego zmianę przez uwzględnienie apelacji Skarbu Państwa a
oddalenie apelacji powoda.
Pozwana Spółka przytoczyła w skardze jako podstawę naruszenie art. 224, 225 i
230 k.c. Kwestionowała przyjęcie złej wiary pozwanej w sytuacji, gdy decyzja Wojewody
z 1996 r. stwierdzająca nabycie przez ZUK.(...) PP użytkowanie wieczystego została
uznana za nieważną decyzją Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z 6
stycznia 2003 r.
6
Skarżąca wnosiła o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku przez „oddalenie
powództwa”. Prokurator Generalny zgodnie z art. 3988
§ 1 k.p.c. zajął na piśmie
stanowisko co do skarg kasacyjnych, wyrażając pogląd, że skarga Skarbu Państwa jest
zasadna w całości, a skarga Uzdrowiska S.(...) spółki z ogr. odp. jest zasadna w części.
Odpowiadając na skargi kasacyjne oraz w piśmie procesowym powód wnosił o
oddalenie skarg kasacyjnych i o zasądzenie na jego rzecz kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnośnie do skargi kasacyjnej Skarbu Państwa.
1. Hipoteza art. 160 § 1 k.p.a. obejmuje: wydanie decyzji z naruszeniem art. 156
§ 1 k.p.a., a więc charakteryzującej się stwierdzoną nieważnością (tzw. nieważnością
bezwzględną) oraz stwierdzenie we właściwym postępowaniu nieważności takiej
decyzji.
Skarżący upatruje naruszenie art. 160 § 1 k.p.a. w błędnej wykładni tego przepisu
dopuszczającej jego stosowanie do odszkodowania za utracone korzyści w związku z
wadliwą decyzją administracyjną wydaną przed 17 października 1997 r. Z dosłownie
odczytanego zarzutu wynikałby, że w przekonaniu pozwanego wejście w życie
Konstytucji rozszerzyło przedmiotowo zakres szkody objętej odpowiedzialnością za akty
władzy publicznej, a jednocześnie ograniczyło zakres czasowy przez wyłączenie jej w
całości za okres przedkonstytucyjny.
W uzasadnieniu skargi (scil. wniosku o jej przyjęcie) skarżący odwołał się do
uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 września 2003 r., sygn. akt K
20/02, w którym (pkt 6.2.) stwierdzono, że „konstytucjonalizacja" prawa do reparacji
szkód wyrządzonych bezprawnie przez władze publiczną nastąpiła z datą wejścia w
życie Konstytucji. Dlatego też dotyczyć ona musi tylko szkód powstałych od tej daty, w
sytuacjach ujętych w hipotezach przepisów uznanych za niekonstytucyjne”.
Trafność zarzutu skargi odczytanego w tym kontekście wymaga zarówno
przypomnienia (za Sądem Apelacyjnym), że powód żądał odszkodowania za okres od
maja 1993 r. do lutego 2003 r., jak też treść rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji
uwzględniającego okres 64,5 m-cy przed wydaniem nieruchomości powodowi, a z
okoliczności tych wynika bezzasadność zarzutu uwzględnienia roszczenia o utracone
korzyści z okresu przedkonstyutucyjnego.
W dalszej części uzasadnienia skarżący podtrzymuje jednak zarzut, że
zastrzeżenie cytowane z uzasadnienia wyroku Trybunału wyłącza odpowiedzialność
Skarbu Państwa za utracone korzyści w stosunku do decyzji administracyjnych
7
wydanych przed wejściem w życie Konstytucji. Nie skonkretyzowano przy tym, czy
dotyczy to decyzji wadliwej, czy decyzji nadzorczej stwierdzającej nieważność lub
wydanie z naruszeniem prawa. Ponieważ skarga kasacyjna nie kwestionuje trafności
uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego, można zacytować jego następny
fragment zawierający konkluzję: za czas do 16 października 1997 r. nie można
kwestionować konstytucyjności ograniczenia odszkodowania w k.p.a. do damnum
emergens. Sytuacja zmienia się od 17 października 1997 r. i od tego momentu brak jest
podstaw do naliczania odszkodowania z wyłączeniem lucrum cessans dla szkód
wyrządzonych wykonywaniem władzy publicznej, także w postaciach wskazanych w art.
160 k.p.a.
Użycie wyrazu „naliczanie” pozwala uznać bez wątpliwości, że według oceny
Trybunału korzyści utracone po 16 października 1997 r., przy spełnieniu się pozostałych
przesłanek mogą być objęte roszczeniem o naprawienie szkody, a korzyści utracone do
tego dnia włącznie, nie podlegają kompensowaniu na podstawie art. 160 § 1 k.p.a.
Ze stanowiskiem tym, podlegającym interpretacji przez sąd stosujący prawo
(również w brzmieniu ukształtowanym przez wyroki Trybunału Konstytucyjnego, jako
„prawodawcy negatywnego”) zgodne są wypowiedzi Sądu Najwyższego przytoczone w
skardze kasacyjnej, potwierdzające w zasadzie niedziałanie wstecz art. 77 Konstytucji.
Użyte w nich sformułowania, że art. 160 § 1 k.p.a. nie ma zastosowania do szkód
powstałych przed 17 października 1997 r. nie mogą być interpretowane w sposób
wypaczający ich znaczenie oraz racjonalność zarówno art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162,
poz.1692) jak i omawianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego; akceptacja poglądu
skarżącego prowadziłaby do niedopuszczalnego wniosku, iż nawet ustrojodawca
konstytucyjny nie mógł zmienić treści art. 160 § 1 k.p.a. i rozszerzyć na przyszłość
odpowiedzialności deliktowej przez włączenie do jej zakresu następstw zdarzeń (scil.
władania), które wystąpią w przyszłości.
2. Nie można uznać, że skarga nie zawiera uzasadnionej podstawy w części
kwestionującej ocenę Sądu odnośnie do istnienia związku przyczynowego, jako
przesłanki roszczenia o naprawienie szkody.
Według art. 361 § 1 i 2 k.c., poszkodowany ma prawo m.in. do uzyskania
korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono, z tym jednak, że
odpowiedzialność zobowiązanego do odszkodowania ogranicza się do normalnych
następstw działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.
8
Nie można odmówić trafności twierdzeniu Sądu Apelacyjnego, że przepisy nie
ograniczają odpowiedzialności organu, który wydał wadliwą decyzję do okresu jej
obowiązywania, jednak dalsza część tego zdania (s. 15 uzasadnienia) budzi już
wątpliwości. Sąd stwierdził tam bowiem, że w sytuacji gdy skutki wydania decyzji
nieważnej /.../ rozciągają się również na okres po dacie wydania decyzji stwierdzającej
nieważność danego aktu, powodując uszczuplenie aktywów w majątku
poszkodowanego, do wyrównania tego uszczerbku zobowiązany jest ten, kto szkodę
wyrządził, w tym wypadku organ administracyjny wydający decyzję.
Nie wyjaśnia ono jednak istoty związku przyczynowego w rozpoznawanej
sprawie, dotyczącej ustalonych działań i zaniechań o niejednorodnym charakterze,
poczynając od orzeczenia Ministra Zdrowia z 2 października 1959 r. o przejęciu
nieruchomości na własność państwa, a kończąc na decyzji tego Ministra z dnia 16 lipca
2001 r. stwierdzającej nieważność zarządzenia z 10 sierpnia 1951 r. o ustanowieniu
przymusowego zarządu i orzeczenia o przejęciu na własność państwa. W stosunku do
kilku innych działek zbytych osobom trzecim Minister Zdrowia ograniczył decyzję do
stwierdzenia niezgodności z prawem orzeczenia z 2 października 1959 r.
Decyzję tę bezskutecznie zaskarżyła do Naczelnego Sądu Administracyjnego
tylko spółka akcyjna Zakład Uzdrowisk K.(...) S.A. biorąca udział w postępowaniu
administracyjnym, a powstała w wyniku komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego.
Na wstępie wspomniano również o decyzji Wojewody X. z 2 kwietnia 1996 r.
stwierdzającej nabycie z mocy prawa z dniem 5 grudnia 1990 r. przez Przedsiębiorstwo
Państwowe „Zespół Uzdrowisk K.(...)” w K. prawa użytkowania wieczystego jednej z
działek oraz własności budynku rozlewni wód, znajdującego się na tej działce. Decyzja
ta została uznana za nieważną w dniu 6 stycznia 2003 r. i wkrótce spółka akcyjna
wydała ją powodowi.
Sąd ustalił, że w 2000 r. spółka akcyjna wydzierżawiła część nieruchomości
osobie fizycznej a część spółce „Uzdrowisko Mateczny – Zdrój” sp. z o.o. w K.. Ustalił
też, że w okresie między majem 1993 r. a lutym 2003 r. istniała realna możliwość
wydzierżawienia nieruchomości.
Zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji powszechnemu prawu podmiotowemu do
wynagrodzenia szkody odpowiada obowiązek jej naprawienia ograniczony jednak do
działania bezprawnego organów władzy publicznej. Działaniem wyrównującym skutki
bezprawnego pozbawienia prawa własności nieruchomości było wydanie decyzji z 23
sierpnia 2001 r. W jej następstwie powstała podstawa wpisu powoda lub jego
9
poprzedniczki prawnej w dziale II księgi wieczystej, związane z tym domniemanie
zgodności wpisu z przysługującym prawem i zgłoszenie roszczenia wydobywczego (art.
222 § 1 k.c.).
Z przytoczonych już ustaleń wynika, że od 1996 r. decyzja wojewody
potwierdzała nabycie z mocy ustawy użytkowania wieczystego gruntu i własności
budynku. Istniał zatem stan prawny, w którym podmiotowość oraz odpowiedzialność
Skarbu Państwa i państwowej osoby prawnej były rozdzielone (art. 40 § 1 k.c.).
Odrębność tych podmiotów utrwaliła się w wyniku komercjalizacji przedsiębiorstwa i
przekształcenia go w spółkę akcyjną. Jeżeli – jak można przypuszczać na podstawie
uzasadnienia zaskarżonego wyroku pozwana ZUK.(...) S.A. pozostawała użytkownikiem
wieczystym, to właścicielskie uprawnienia Skarbu Państwa oraz uprawnienia
użytkownika wieczystego określały przepisy art. 232 – 243 k.c., a także przepisy ustawy
o gospodarce nieruchomościami. W każdym razie, Skarb Państwa nie mógł być
uważany za władającego w rozumieniu art. 222 k.c. – zobowiązanego do
zadośćuczynienia windykacyjnemu żądaniu powoda. Po uzyskaniu przymiotu
ostateczności decyzji z 23 sierpnia 2001 r. minimalny zakres staranności organu Skarbu
Państwa w zakresie porządkowania stanu prawnego nieruchomości sprowadzał się do
niezbędnego współdziałania z właścicielem w celu ujawnienia zmiany stanu prawnego w
księdze wieczystej.
Okoliczności te powinny być przedmiotem analizy niezbędnej do oceny istnienia
związku przyczynowego miedzy nieważnymi decyzjami a utratą korzyści w okresie
objętym powództwem. Należy dodać, że chodzi w tym wypadku o drugi etap ustalania
zależności miedzy przyczyną a skutkiem, pierwszy bowiem ogranicza się stwierdzenia
powiązania typu conditio sine qua non, udzielającego odpowiedzi na pytanie, czy
twierdzony w pozwie skutek nastąpiłby bez tej właśnie przyczyny. Drugi etap ma na celu
wyjaśnienie przebiegu zdarzeń w celu ustalenia, że między każdym ogniwem w
łańcuchu przyczynowo-skutkowym, zdarzenie późniejsze jest normalnym następstwem
zdarzenia poprzedniego. W orzecznictwie i w piśmiennictwie na ogół przyjmuje się (np.
uchwała SN z dnia 21 marca 2003 r., III CZP 6/03, OSNC 2004/1/4), że o tym, czy
przebieg badanego łańcucha zdarzeń jest normalny decyduje wiedza dostępna o tych
zdarzeniach w chwili orzekania przez sąd i zobiektywizowane kryteria wynikające z
wiedzy i doświadczenia życiowego. Kryterium normalnego następstwa danego
zdarzenia spełnia skutek, który zazwyczaj, w zwykłym porządku rzeczy jest
konsekwencją tego zdarzenia. Jako czynnik osłabiający szansę uznania dwóch zdarzeń
10
za pozostające w normalnym związku przyczynowym uznaje się dzielący je duży
przedział czasu, ponieważ narastanie wraz z jego upływem przyczyn zewnętrznych,
niezależnych, zamazuje relacje przyczynowo-skutkowe a ich pomijanie łatwo
prowadziłoby do nieograniczonego związku przyczynowego, obcego współczesnemu
prawu. W sytuacjach granicznych rozstrzygające znaczenie przypada ze względu na
niedookreśloność zwrotu "normalne następstwa" poczuciu prawnemu sędziego.
Podkreśla się, że celem przedstawionego ujęcia koncepcji przyczynowości adekwatnej
jest wyznaczenie odpowiadającej słuszności granicy między tymi skutkami, które można
przypisać pozwanemu o naprawienie szkody, a tymi, których przypisać mu nie można
(por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2002 r., II CKN 1216/00, OSNC
2003, nr 4, poz. 58). Odpowiedzialność odszkodowawcza podlega również zasadzie
proporcjonalności wynikającej z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W rozpoznawanej sprawie nie zachodzi przypadek związku przyczynowego
prostego, lecz wieloczłonowego, wymagającego szczegółowej analizy powiązań
odległych czasowo o kilkadziesiąt lat, moderowanych zdarzeniami zewnętrznymi, tj.
wejściem w życie art. 2 ust. 1-3 ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o
gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464) i jej
wykonaniem w okresie obowiązywania decyzji z 1959 r.
Ocena, czy i w jakim zakresie szkoda w postaci nieuzyskanych korzyści jest
normalnym następstwem niezgodnej z prawem decyzji powinna uwzględniać całokształt
okoliczności sprawy mających, zgodnie z powyższymi uwagami, znaczenie w świetle
uregulowania zawartego w art. 361 § 1 k.c. Sąd Apelacyjny nie przeprowadził takiej
analizy poprzestając (str. 18 uzasadnienia) na pierwszym etapie, tzw. testu conditio sine
qua non, dającego odpowiedź na pytanie o istnienie obiektywnych powiązań
przyczynowo – skutkowych ale nie wyjaśniającego ich pod kątem ograniczenia do
związku normalnego.
Skarb Państwa trafnie zarzucił również przyjęcie stosunku odpowiedzialności
pozwanych in solidum, tj. konstrukcji prawnej opartej na nieuregulowanym ustawowo
związku powstającym między kilkoma dłużnikami, zobowiązanymi do spełnienia tego
samego świadczenia z różnych podstaw odpowiedzialności i braku przesłanek do
przyjęcia ich biernej solidarności (art. 369 k.c.). W okolicznościach stanowiących
podstawę sporu nie można odmówić uzasadnienia zarzutom skargi kasacyjnej o braku
tożsamości świadczenia zmierzającego do naprawienia szkody w postaci nieuzyskanych
korzyści (art. 361 § 2 k.c. in fine i świadczenia samoistnego posiadacza nieruchomości
11
w złej wierze zobowiązanego do zapłaty wynagrodzenia właścicielowi za korzystanie z
jego rzeczy (art. 225 w związku z art. 224 § 2 k.c.).
Odnośnie do skargi pozwanej spółki.
Okoliczności rozpoznawanej sprawy wymagają uwzględnienia odmiennej sytuacji
prawnej obydwu pozwanych. Pozwana spółka legitymowała się tytułem do użytkowania
nieruchomości w postaci decyzji Wojewody X. z dnia 2 kwietnia 1996 r., będącej aktem
niezależnym w stosunku do tytułu własności Skarbu Państwa. Stwierdzenie nieważności
decyzji z lat 1951 i 1959 nie powodowało skutku w postaci wygaśnięcia prawa
użytkowania wieczystego; nie przewiduje go bowiem żaden przepis ustawy. W wyniku
ostatecznej decyzji Ministra Zdrowia z 23 sierpnia 2001 r. powstał skomplikowany stan
prawny nieuregulowany wprost w ustawie dotyczący użytkowania wieczystego gruntów
niestanowiących własności podmiotów prawa publicznego wymienionych w art. 232 § 1 i
2 k.c. W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd o niedopuszczalności
nabycia użytkowania wieczystego na nieruchomości niebędącej własnością
wymienionych podmiotów (orz. z 21 czerwca 1968 r., sygn. akt III CRN 139/68, wyrok z
29 listopada 2005 r. sygn. akt III CK 366/05, niepubl.) oraz skutku nieważności
czynności prawnej dokonanej wbrew temu wymaganiu. Akceptowany powszechnie
pogląd o wstecznym działaniu decyzji stwierdzającej nieważność m.in. decyzji
nacjonalizacyjnej pozwala przypisać wadę nieważności oddania gruntu w użytkowanie
wieczyste dokonanego w okresie poprzedzającym decyzję stwierdzającą nieważność
tytułu Skarbu Państwa. W rozpoznawanej sprawie prawo użytkowania wieczystego
powstało z mocy ustawy, której stosowanie do rozpoznawanego przypadku potwierdzała
decyzja wojewody. Zmiana stanu prawnego w stosunku do mniemanego dotychczas,
wymagała zatem wydania w odpowiednim postępowaniu orzeczenia eliminującego
dotychczas obowiązującą decyzję z dnia 2 kwietnia 1996 r. Również ta decyzja miała
skutek ex tunc, co nie oznacza jednak zniweczenia okoliczności faktycznych, do których
należy stan świadomości dotychczasowego użytkownika wieczystego. Tymczasem
wymagalność roszczenia uzupełniającego należnego właścicielowi od posiadacza
związana jest z okolicznościami faktycznymi, tj. brakiem dobrej wiary lub wytoczeniem
powództwa.
Domniemanie dobrej wiary (art. 7 k.c.) dotyczy również posiadacza a ciężar
obalenia tego domniemania spoczywa na powodzie, zgodnie z ogólną regułą (art. 6
k.c.). Trafne wywody Sądu orzekającego dotyczące rozszerzającej wykładni pojęcia
„wytoczenia powództwa” nie zwalniają z obowiązku zindywidualizowania zdarzenia,
12
które sąd zrównuje w skutkach z powództwem. W sytuacji istnienia ostatecznej decyzji o
nabyciu prawa użytkowania wieczystego, wytoczenie powództwa windykacyjnego
byłoby działaniem bezcelowym, natomiast wobec istnienia luki w ustawie skutek taki w
drodze analogiae legis można przypisać wnioskowi o wszczęcie postępowania w
przedmiocie stwierdzenia nieważności decyzji Wojewody X. z 2 kwietnia 1996 r. i z tym
zdarzeniem wiązać utratę przymiotu dobrej wiary (art. 224 § 2 k.c.) umożliwiającą
dochodzenie roszczenia o zapłatę wynagrodzenia. Nie ma natomiast uzasadnienia
pogląd, że aktywne uczestniczenie w postępowaniu o stwierdzenie nieważności decyzji
o przejęciu nieruchomości na rzecz państwa zmieniało kwalifikację posiadacza pod
kątem istnienia dobrej wiary, skoro wynik tego postępowania dla statusu
prawnorzeczowego użytkownika wieczystego nie był jednoznaczny.
Przytoczone względy nakazywały rozstrzygnąć skargi kasacyjne, jak w sentencji
wyroku (art. 39815
§ 1 k.p.c.).