Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 182/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Z.(...) "U.(...)" Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością Zakładu Pracy Chronionej w Z.
przeciwko "O.(...)" Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w G.
o zapłatę i z powództwa wzajemnego "O.(...)" Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w G. przeciwko Przedsiębiorstwu Z.(...) "U.(...)" Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością Zakładowi Pracy Chronionej w Z.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 14 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej (powoda wzajemnego) od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 grudnia 2007 r., sygn. akt V ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok
1/ w zakresie powództwa głównego: w pkt I.1.a i 1.c. co do zasądzenia od
pozwanego na rzecz powoda kwoty 736.180,00 zł (siedemset trzydzieści
sześć tysięcy sto osiemdziesiąt) i rozstrzygnięcia o kosztach procesu oraz
w pkt II co do oddalenia apelacji pozwanego w tym zakresie;
2
2/ w zakresie powództwa wzajemnego w pkt I.2.b i 2.c. co do oddalenia
powództwa wzajemnego w pozostałej części tj. co do kwoty 282.375,00 zł
(dwieście osiemdziesiąt dwa tysiące trzysta siedemdziesiąt pięć), oraz
3/ w pkt III, IV i V i sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód - Przedsiębiorstwo Z.(...) U.(...) Spółka z o.o. w Z. wniósł o zasądzenie od
pozwanego O.(...) Sp. z o.o. w G. kwoty 372.060 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4
lutego 2004 r. tytułem wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane z faktury nr
(...)/04 z dnia 20 stycznia 2004 r. W toku procesu powód rozszerzył żądanie pozwu
o dalsza kwotę 963.410,70 zł, z odsetkami od dnia 19 lipca 2004 r., za roboty objęte
fakturą nr (…)/04.
Sąd Okręgowy w G. nakazem zapłaty z dnia 27 maja 2004 r. uwzględnił
powództwo. W sprzeciwie od nakazu pozwany, wnosząc o oddalenie powództwa,
zarzucił, że: wystawienie faktury było przedwczesne gdyż powód nie wykonał całości
prac nią objętych, powód nie wykonał przedmiotu umowy, część prac wykonały osoby
trzecie i należne mu wynagrodzenie powinno ulec zmniejszeniu o koszty wykonawstwa
zastępczego oraz z powodu wadliwości prac. Podniósł zarzut potrącenia z
przysługującą mu względem powoda karą umowną za niedochowanie terminu
wykonania umowy.
Pozwany wniósł w sprzeciwie powództwo wzajemne o zapłatę kary umownej za
okres od 23 grudnia 2003 do 6 maja 2004 z tytułu niedochowania terminu wykonania
obiektu. W odpowiedzi na nie powód zarzucił, że pozwanemu nie przysługuje kara
umowna, gdyż niedotrzymanie terminu umownego nastąpiło z przyczyn leżących po
stronie zamawiającego, a nadto strony rozwiązały umowę.
Wyrokiem z dnia 13 lutego 2007 r. Sąd Okręgowy w G.:
1/ z powództwa głównego: zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę
611.543,91 zł z odsetkami od kwoty 372.060 od dnia 4 lutego 2004 i od kwoty 239.483
zł od dnia 20 lipca 2004 r. oraz koszty procesu, dalej idące powództwo oddalił;
3
2/ z powództwa wzajemnego: zasądził od powoda – pozwanego wzajemnego na
rzecz pozwanego – powoda wzajemnego kwotę 600.000 zł z odsetkami od dnia
15 czerwca 2004 r. oraz koszty procesu, dalej idące powództwo oddalił.
Wyrok oparty został na następujących ustaleniach i wnioskach.
Strony zawarły w dniu 25 sierpnia 2003 r. umowę o roboty budowlane, w której
powód zobowiązał się do wykonania robót określonych w jej § 2 i załączniku do umowy
nr 3 w ramach realizacji inwestycji budowy hali drukarni w G.. Strony ustaliły terminy:
przekazania placu budowy na 28 sierpnia 2003 r., rozpoczęcia robót na 1 września
2003 i zakończenia robót na 23 grudnia 2003 r. Ustaliły ryczałtowe wynagrodzenie
wykonawcy w kwocie 1.815.000 zł plus podatek VAT. Szczegółową specyfikację
składników wynagrodzenia zawierał załącznik nr 6 – kosztorys (§ 11 umowy).
Wykonanie robót dodatkowych, nie objętych zatwierdzoną przez zamawiającego ofertą
mogło nastąpić tylko na zasadach określonych w umowie (§ 11). Strony przewidziały
możliwość naliczania kar umownych. Aneksem nr 2 z dnia 5 września 2003 r strony
postanowiły, że budynek biurowy zostanie wykonany jako w całości
dwukondygnacyjny, co potwierdziły w protokole z dnia 12 września 2003 r., w którym
wykonawca potwierdził także termin zakończenia budowy zgodnie z umową. Protokół
przekazania placu budowy sporządzono 28 sierpnia 2003 r. Pozwolenie na budowę
zostało wydane decyzją z dnia 24 września 2003 r., która uprawomocniła się w dniu 17
października 2003 r. W tym dniu wydano też dziennik budowy. W dniu 31 października
2003 r., po podpisaniu protokołu odbioru robót, powód główny wystawił fakturę na
191.052 zł (netto 156, 600). Za okres od 1 listopada 2003 r. do 10 grudnia 2003 r.
sporządzony został w dniu 11 grudnia 2003 r. protokół nr 2 dotyczący wykonanych
robót konstrukcji stalowej, określający wartość prac na kwotę 152.000 zł, wobec
wartości całości prac 190.000 zł i stopnia ich wykonania w 80%. Ogólną wartość prac
wykonanych do tego dnia określono na 308.600 zł. Powód wystawił fakturę na 152.000
zł (z VAT 185.440) podpisaną przez v-ce prezesa zarządu pozwanego A. W. Pozwany
zapłacił powódce 376.492 (308.600 zł plus podatek VAT). W czasie realizacji inwestycji
pozwany żądał jej przyspieszenia, natomiast powód domagał się rozliczenia prac już
wykonanych i sporządzenia aneksów dotyczących prac dodatkowych. W dniu 20
stycznia 2004 r. powód sporządził jednostronny protokół odbioru i wystawił fakturę 8/04
na 412.360 zł (338.000 plus VAT), a 4 lutego 2004 r. dokonał jej korekty fakturą nr
10/04 o 24.000 zł, doręczoną pozwanemu w dniu 5 lutego 2004 r. Pozwany nie
potwierdził odbioru faktury z 20 stycznia 2004 i zawiadomił powoda w dniu 30 stycznia
4
2004 r., że w związku z niepodjęciem przez niego prac w zakreślonym terminie
powierzy wykonanie robót dotychczas niewykonanych innym wykonawcom na
podstawie art. 636 w zw. z art. 656 k.c. W dniu 3 lutego 2004 r. zmienił się kierownik
budowy, a prace kontynuowali inni wykonawcy. Pozwany otrzymał zezwolenie na
użytkowanie zaplecza socjalno - biurowego drukarni w dniu 6 maja 2004 r. W dniu 7
czerwca 2004 powód zwrócił się do pozwanego o rozliczenie wykonanych przez niego
prac i przedstawienie prac wykonanych „w zastępstwie podwykonawcy”. Notą
księgową z dnia 8 czerwca 2004 r. pozwany obciążył powoda kwotą 1.204.258,73 z
tytułu kary umownej za nieterminowe zakończenie budowy, z terminem zapłaty do 14
czerwca 2004 r. W dniu 30 czerwca powód główny wystawił fakturę 17/04 na kwotę
963.410,70 zł dotyczącą budowy drukarni na podstawie kosztorysu powykonawczego
według stanu prac na dzień rozwiązania umowy - 28 stycznia 2004 r. – 143.934. 60 zł,
po uwzględnieniu kosztów robót poprawkowych oraz dotychczas zafakturowanych
robót. Strony dokonywały rozliczeń na podstawie faktur bez sporządzania kosztorysów
cząstkowych za wykonane roboty, nie prowadzono książki obmiarów robót
wykonanych oraz zanikowych. Wobec konfliktu miedzy stronami i braku możliwości
osiągnięcia porozumienia co do kontynuowania umowy w dniu 28 stycznia 2004 r.
sporządzona został notatka służbowa, w której strony ustaliły zakres rzeczowy
wykonanych prac oraz stwierdzone wady i usterki. Nie ustalono zakresu ilościowego
prac, nie opracowano inwentaryzacji. Stanowiska stron w tym zakresie są różne
(jedynie co do fundamentów i przyłączy zgodnie podały stopień ich wykonania w 90%).
Nie jest możliwe procentowe wyodrębnienie kosztów robót poprawkowych.
Analizując zebrany w sprawie materiał dowodowy Sąd Okręgowy odmówił mocy
dowodowej kosztorysowi załączonemu do pisma procesowego powoda głównego
zawierającego rozszerzenie żądania, który nie został podpisany. Za pozbawione
walorów dowodu uznał także prywatne opinie biegłych przedłożone przez strony, gdyż
nie zawierały obmiarów robót, oraz opinię biegłego A. H. złożoną do sprawy VII GCo
(…) Sądu Rejonowego w G., gdyż została ona sporządzona w dniu 4 lipca 2004 r., a
więc po zakończeniu robót. Przy dokonywaniu ustaleń oparł się na dowodach z
dokumentów, dowodach osobowych w postaci zeznań stron i świadków oraz opinii
biegłego J. K.
Łączącą strony umowę zakwalifikował Sąd Okręgowy jako umowę o roboty
budowlane uregulowaną przepisami art. 647 i nast. k.c., w której ryczałtowe
wynagrodzenie ustalone zostało na kwotę 1.815.000 zł (2.214.300 zł brutto). Przy
5
uwzględnieniu roszczenia głównego wziął pod uwagę, iż powód główny nie wykonał
części prac, zaś zrealizowane ewentualnie roboty dodatkowe mieściły się w ustalonym
wynagrodzeniu ryczałtowym oraz że powód otrzymał już wynagrodzenie w kwocie
308.600 zł (376.492 zł brutto), a zamawiający mógł wstrzymać wypłatę wynagrodzenia
do 5% wynagrodzenia. Uwzględnił też, że wykonane prace miały wady, których
zakresu nie można ustalić tak samo jak kosztów ich naprawy. Dając wiarę pozwanemu
co do stopnia zaawansowania prac wykonanych przez powoda, na podstawie opinii
biegłego Sąd Okręgowy przyjął wartość tych prac na kwotę 852.490 zł. Stwierdził, że
nie można ustalić kosztów usunięcia wad przez innych wykonawców na podstawie
wystawionych przez nich faktur, gdyż dotyczą ogólnego wynagrodzenia bez rozbicia,
które odnoszą się do usunięcia wad. Wskazał, że konieczność posłużenia się przez
pozwanego wykonawcami zastępczymi wynika z art. 636 w zw. z art. 656 k.c. oraz
uznał, że wynagrodzenie to nie musi być na takim samym poziomie jak ustalony
z pierwszym wykonawcą. Od wartości wykonanych przez powoda prac odliczył 5%
uzyskując kwotę 809.865,50 zł netto i 988 035, 91 zł brutto, z czego powód dostał
kwotę 376.492, zatem do zapłaty pozostaje zasądzona na jego rzecz kwota
611.543,91 zł.
Odnośnie do powództwa wzajemnego uznał Sąd Okręgowy, że żadna ze stron
nie odstąpiła od umowy, ani też umowa nie została rozwiązana. Przyjął, że ponieważ
powód wzajemny korzystał z uprawienia z art. 636 k.c., powierzając dalsze wykonanie
robót innym wykonawcom, uprawniony był do naliczania kary umownej na podstawie §
13 ust. 1 umowy i art. 484 § 1 k.c., w związku z opóźnieniem wykonania robót z
przyczyn leżących po stronie wykonawcy. Dochodzoną przez powoda wzajemnego z
tego tytułu kwotę 600.000 zł ocenił jako uzasadnioną co do wysokości za okres od 17
października 2003 r. tj. od uzyskania pozwolenia na budowę. We wcześniejszym
okresie pozwany wzajemny mógł jedynie wykonywać prace podlegające zgłoszeniu
budowlanemu, a więc do tego dnia nie można go obciążać skutkami opróżnienia.
Powód wzajemny nie wykazał natomiast, by kara umowna wynosiła 1.204.258, 73 zł,
zatem zgłoszony przez niego zarzut potrącenia nie mógł być uwzględniony.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyły obie strony. Powód główny – pozwany
wzajemny w części oddalającej jego dalsze powództwo oraz uwzględniającej
powództwo wzajemne. Pozwany w części uwzględniającej powództwo główne.
Powód główny kwestionował w apelacji prawidłowość ustaleń faktycznych między
innymi dotyczących stopnia wykonania prac, czasu trwania umowy, istnienia
6
przesłanek do powierzenia wykonawstwa zastępczego. Podnosił naruszenie art. 233 §
1 k.p.c., art. 354 § 2, art. 387 § 1 art. 636 w zw. z art. 656, art. 65 § 1, art. 483 § 1 i 2
k.c.
Pozwany zarzucał w apelacji naruszenie art. 636 k.c. w zw. z art. 656 k.c. przez
przyjęty sposób rozliczenia wynagrodzenia należnego powodowi, który nie uwzględnia
kosztów wykonawstwa zastępczego. W uzasadnieniu tego zarzutu podnosił, iż Sąd
pierwszej instancji błędnie nie uwzględnił poniesionego przez niego wydatku na
wykonawstwo zastępcze w wysokości 1.295.846 zł (netto), którego zasadność wynika
z opinii biegłego. Wskazał, że wynagrodzenie wykonawcy w kwocie 2.214.300 zł
powinno być pomniejszone o koszty wykonawstwa zastępczego w wysokości
1.580.932,00 zł (brutto) co daje różnicę w kwocie 601.699,50 zł. Po odjęciu od tej
kwoty dokonanej już na rzecz powoda zapłaty w kwocie 376, 492,00 zł pozostaje
kwota 225.207,50 zł, która jednak nie podlega zapłacie z uwagi na zgłoszony zarzut
potrącenia należności z tytułu kary umownej oraz wadliwość wykonanych prac. Nadto
zarzucał naruszenie art. 286 k.p.c. przez niedopuszczenie dowodu z uzupełniającej
opinii biegłego w zakresie kosztów usunięcia wad, sprzeczność ustaleń z materiałem
dowodowym przez ustalenie, że pozwany dostarczył powodowi pozwolenie na budowę
z opóźnieniem naruszając postanowienia umowy, co miało wpływ na termin
zakończenia budowy oraz ustalenie, że nie jest możliwe wyliczenie kosztów usunięcia
wad prac wykonanych przez powoda, oraz błędną ocenę dowodów i uznanie, że termin
uzyskania zezwolenia na użytkowanie nie może być uznany za termin zakończenia
inwestycji.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że:
1/ z powództwa głównego zasądził od pozwanego kwotę 938.531,40 zł. w miejsce
poprzedniej kwoty 611.543,91 zł, w pozostałej części powództwo oddalił,
2/ z powództwa wzajemnego zasądził od pozwanego wzajemnego kwotę
317.625 zł w miejsce poprzedniej kwoty 600.000 zł, w pozostałej części powództwo
wzajemne oddalił,
3/ w pozostałej części oddalił obie apelacje i rozstrzygnął o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny, który ustalony w sprawie przez Sąd Okręgowy stan faktyczny
uznał generalnie za prawidłowy, dokonał dodatkowo własnych ustaleń. Ustalił, w
szczególności, że ze zleconych wykonawcy robót, na dzień 28 stycznia 2004 r. powód
wykonał 63,6%. W tym względzie powołał się na dowód z opinii biegłego W. C. oraz A.
7
H. w aktach VII (…) SO w G. uznając za nietrafne zarzuty pozwanego głównego do tej
opinii. Nie podzielił jego twierdzeń, że biegły przy sporządzaniu opinii oparł się na
kalkulacji sporządzonej przez powoda głównego na użytek tego procesu oraz, że
korzystał z kosztorysu ofertowego powoda głównego uznając je za nieudowodnione.
Odnośnie do rozstrzygnięcia w zakresie powództwa głównego uznał apelację
powoda za częściowo uzasadnioną, zaś apelację pozwanego za całkowicie
bezzasadną.
Sąd Apelacyjny wskazał, że powód domagał się wynagrodzenia w kwocie
1.335.470,70 zł brutto (372.060 zł plus 963.410,70 zł). Jako bezsporne przyjął, że
powód wykonywał prace na rzecz pozwanego od 1 września 2003 r. do 28 stycznia
2004 r., a potem dalsze prace przejęli inni wykonawcy jak też, że powód nie wykonał
całości prac, a pewne prace (co przyznał) wykonał z usterkami. Przyjął, że podstawą
rozliczenia stron mogła być jedynie cena ryczałtowa w wysokości 1.815.000 zł netto i
2.214.300 zł brutto. Stwierdził, że zgodnie z umową i przepisami dotyczącymi umowy o
dzieło wykonawca nie mógł odstąpić od umowy. Mógł to uczynić inwestor zgodnie z
art. 636 k.c. i art. 637 k.c. w razie opróżnienia w rozpoczęciu prac, opróżnienia w
ukończeniu prac, wykonywania prac wadliwie albo w sposób sprzeczny z umową, bądź
wystąpienia wad nieusuwalnych, czy też nieusunięcia wad w terminie. Uznał że z
przeprowadzonych dowodów wynika, iż wykonawca nie dotrzymał terminu ukończenia
prac, a roboty wykonywał z opóźnieniem. Postępowanie dowodowe nie wykazało
jednak, że wykonywał roboty wadliwie, bądź sprzecznie z umową (niezgodnie z
dokumentacja, sprzecznie z zaleceniami inwestora, używał niewłaściwych materiałów).
Za sprzeczne z umową nie można uznać nieterminowe wykonywanie robót. Oznacza
to, że pozwanemu (inwestorowi) nie przysługiwało prawo do przekazania dalszych
robót innym wykonawcom na koszt i niebezpieczeństwo wykonawcy. Nie może więc
obecnie domagać się obniżenia wynagrodzenia o kwoty zapłacone osobom trzecim.
Pozwany był natomiast uprawniony do odstąpienia od umowy z powodu opóźnienia w
wykonywaniu robót, co faktycznie nastąpiło w dniu 28 stycznia 2004 r. Za przyjęciem,
że fakt taki miał miejsce przemawia korespondencja miedzy stronami (pisma z 9
stycznia, 21 stycznia, 26 stycznia, 30 stycznia, 2004 r i notatka z 28 stycznia 2004 r.).
Chociaż inwestor nie zawarł w nich stwierdzenia, że odstępuje od umowy, ale że
nastąpi powierzenie ukończenia prac osobom trzecim, to jednak wobec braku takiego
uprawnienia należało przyjąć, i że odstąpił od umowy. Odstąpienie zostało
potwierdzone pismem, m. innymi notatką stron z 28 stycznia 2004 r., co spełnia
8
warunek z art. 77 § 3 k.c. Istotne jest też, że w dniu 25 stycznia 2004 r., doszło do
zinwentaryzowania robót, a 3 lutego 2004 r. do przekazania placu budowy przez
powoda. Odstąpienie to dotyczyło tylko prac niewykonanych do tej daty, co wyraźnie
wynika z treści korespondencji oraz protokołu przekazania robót. W tej sytuacji
powodowi należy się wynagrodzenie za wykonane prace według ceny ryczałtowej i
stanu zaawansowania prac na dzień odstąpienia. Dokonane wyliczenie wynagrodzenia
należnego powodowi oparł Sąd Apelacyjny na opinii biegłego W. C. uznając, że nie
mogła stanowić jego podstawy opinia biegłego inż. N., gdyż wykonana została na
zlecenie strony i oparta na cenie kosztorysowej oraz opinia biegłego J. K. nie
zawierająca procentowego wyliczenia zakresu wykonanych robót. Należne powodowi
wynagrodzenie wyliczył Sąd Apelacyjny przyjmując, że przy wartości umownej robót
2.214.300 zł i 63% ich wykonania, wynosi ono 1.408.294,80 zł i podlega pomniejszeniu
o 5% kaucji tj. kwotę 70.414, 74 zł, co daje różnicę w kwocie 1.337.880,06 zł, która z
kolei po pomniejszeniu o kwotę wypłaconego powodowi wynagrodzenia (376.492 zł)
daje kwotę 961.388,06 zł. Kwota ta podlega dalszemu obniżeniu z powodu wad prac
zmniejszających ich wartość o kwotę 22.756,22 zł, którą uznał powód. Do zapłaty
pozostaje więc zasądzona kwotę 938.631,40 zł. Pozwany utracił natomiast prawo do
dochodzenia innych wad na podstawie art. 563 § 1 k.c., gdyż nie były one objęte
protokołem z 20 stycznia 2004 r. i nie były przez niego zgłaszane, dlatego trafnie w
ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji oddalił jego wniosek o
uzupełniającą opinie biegłego w tym zakresie. Co do zarzutu potrącenia wierzytelności
przysługującej pozwanemu z tytułu kar umownych w kwocie 1.204.258,73 zł uznał, że
zarzut ten nie został skutecznie zgłoszony, gdyż pełnomocnik strony nie jest
upoważniony do składania za stronę oświadczeń materialnoprawnych.
W zakresie powództwa wzajemnego Sąd Apelacyjny w częściowym
uwzględnieniu apelacji pozwanego wzajemnego - powoda głównego zmniejszył
zasądzoną od niego karę umowną. Sąd ten nie podzielił stanowiska Sądu
Okręgowego, który przyjął, że opóźnienie wykonawcy było usprawiedliwione tylko
przez 46 dni, gdyż inwestor otrzymał zezwolenie budowlane dopiero w dniu 10
października 2003 r., a przed tą datą wykonawca nie mógł prowadzić prac.
Wykonawca znał bowiem i akceptował taki stan rzeczy, gdy nie było zezwolenia.
Według umowy nie miały też - w ocenie Sądu Apelacyjnego - wpływu na termin
zakończenia robót prace dodatkowe, jak też zmiana zakresu prac (projektu budynku
biurowego). Wskazał równocześnie, odmiennie niż Sąd Okręgowy, że skoro pozwany
9
miał wykonać prace do dnia 23 grudnia 2003 r. i nie dotrzymał terminu, a powód
odstąpił od umowy w dniu 28 stycznia 2004 r. to kara umowna należy mu się za okres
od 23 grudnia 2003 r. do 28 stycznia 2004 r. Za ten okres wynosi ona 317.625 zł.
Wyrok zaskarżył skargą kasacyjną pozwany - powód wzajemny w części
dotyczącej powództwa głównego co do kwoty 736.180,00 zł, stanowiącej różnicę
między kwotą zasądzonego od niego wynagrodzenia powoda a wynagrodzeniem mu
należnym – według skarżącego - w kwocie 202.351, 40 zł, przy uwzględnieniu
podlegających odliczeniu od tego wynagrodzenia kosztów wykonawstwa zastępczego
w kwocie 1.580.932 zł oraz związanego z nim rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania, a nadto w zakresie dotyczącym powództwa wzajemnego co do kwoty
282. 375 zł, o którą Sąd Apelacyjny obniżył zasądzoną na jego rzecz karę umowną, co
do związanego z nim rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, a nadto w części
oddalającej apelację pozwanego - powoda wzajemnego.
Skarżący z powołaniem się na obie ustawowe podstawy zarzucił:
1/ w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego
a/ naruszenie art. 636 w zw. z art. 656 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na
przyjęciu, że pozwanemu w związku ze zwłoką powoda nie przysługiwało prawo
powierzenia dokończenia prac wykonawcom zastępczym na koszt i ryzyko powoda,
b/ naruszenie art. 60, 65 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie na skutek
uznania, że pozwany odstąpił od umowy pomimo, że pozwany nigdy nie złożył
oświadczenia woli wskazującego na zamiar rozwiązania umowy, a z treści pism
pozwanego wyraźnie wynikało, że jego wolą było aby umowa nadal wiązała strony,
oraz art. 491 § 2 k.c. polegające na uznaniu, że możliwe było odstąpienie od umowy w
zakresie niewykonanych prac do dnia 25 stycznia 2004 r., a w konsekwencji uznanie,
że kara umowna należy się powodowi wzajemnemu do 28 stycznia 2004 r. a nie do 6
maja 2004 r.
2/ w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania:
a/ naruszenie art. 235, 236, 233 § 2 k.p.c. poprzez oparcie wyroku na dowodach,
które w sprawie nie były dopuszczone i przeprowadzone, tj. opinii biegłego W. G. oraz
biegłego H.,
b/ art. 235, 236, 233 § 1 i art. 47912
k.p.c. przez oparcie wyroku na opinii W. C.,
która została sporządzona na podstawie kosztorysu wstępnego, który nie był
dopuszczony jako dowód w sprawie, a nadto został przekazany przez powoda w
10
postępowaniu przed sądem drugiej instancji, podczas gdy powód mógł i powinien
wskazać go przed sądem pierwszej instancji,
c/ naruszenie art. 65 § 2 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie na skutek tego, że
Sąd ustalił w ślad za biegłym W. C. wartość poszczególnych zakresów prac wbrew
postanowieniom umowy, co miało wpływ na wyliczenie wartości prac wykonanych
przez powoda
Wnosił o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i
przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, ewentualnie w razie gdyby podstawa naruszenia prawa materialnego
okazała się oczywiście uzasadniona, przy braku naruszeń przepisów postępowania, o
uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i orzeczenie co do istoty
sprawy przez oddalenie powództwa głównego również co do kwoty 736.180,00 zł,
zasądzenie należności z powództwa wzajemnego w całości tzn. również kwoty
282.375 zł. W przypadku uwzględnienia drugiego żądania nadto orzeczenie zwrotu
spełnionego przez pozwanego świadczenia (973.476,13 zł), zasądzenie kosztów
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podlegające z zasady rozpoznaniu w pierwszej kolejności zarzuty naruszenia
przepisów postępowania, w okolicznościach przedmiotowej sprawy, wymagają
uprzedzającego ich ocenę odniesienia się do zarzutu naruszenia art. 636 w zw. z art.
656 k.c. Uznanie jego zasadności uczyni je bowiem bezprzedmiotowymi.
Zgodnie z art. 656 § 1 k.c., przepisy o umowie o dzieło stosuje się odpowiednio
do umowy o roboty budowlane w zakresie skutków opóźnienia się przez wykonawcę z
rozpoczęciem robót lub wykończeniem obiektu (art. 635 k.c.), albo wykonywania przez
wykonawcę robót w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową (art. 636 k.c.), do rękojmi
za wady wykonywanego obiektu (art. 637 i 638 k.c.) oraz uprawnienia inwestora do
odstąpienia od umowy przed ukończeniem obiektu (art. 644 k.c.). W treści art. 656 § 1
k.c. widoczne jest wyraźne rozróżnienie między terminowością a sposobem wykonania
umowy o roboty budowlane, co odpowiada systematyce przepisów dotyczących
umowy o dzieło, do których przepis ten odsyła, regulujących obie te kwestie odrębnie
w art. 635 i 636 k.c.
Jeżeli przyjmujący zamówienie – zobowiązany do wykonania dzieła
w umówionym terminie – opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak
dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym,
11
zamawiający może, jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła, od umowy
odstąpić bez wyznaczania terminu dodatkowego. Odstępując od umowy w takiej
sytuacji zamawiający zyskuje możliwość powierzenia wykonania dzieła innemu
wykonawcy i uzyskania go w oczekiwanym przez siebie terminie. Prawo odstąpienia
od umowy przez zamawiającego nie jest zależne od tego czy przyjmujący zamówienie
zawinił opóźnienie. Jeżeli natomiast jest ono następstwem okoliczności, za które
przyjmujący zamówienie ponosi odpowiedzialność, zamawiającemu przysługuje nadto
na zasadach ogólnych roszczenie odszkodowawcze z tytułu niewykonania umowy.
Odstąpienie od umowy przez zamawiającego kształtuje między stronami nowy
stan prawny w ten sposób, że łącząca je umowa przestaje strony wiązać. Umowa
wygasa ze skutkiem ex tunc (wyrok SN z 3 grudnia 2004, IV CK 340/04, nie
publikowany i inne wymienione tam orzeczenia SN), a w konsekwencji żadna z nich po
wygaśnięciu umowy na skutek odstąpienia nie może dochodzić roszczeń
przewidzianych w umowie. Strony mogą dochodzić wzajemnie jedynie roszczeń
określonych w art. 494 k.c. W razie umownego prawa odstąpienia strony mogą
odmiennie określić skutki odstąpienia od umowy. Przepis art. 635 k.c. jako
przepis szczególny w stosunku do ogólnych przepisów dotyczących niewykonania
umów wzajemnych wyłącza określone w art. 491 § 1 k.c. warunki odstąpienia od
umowy w postaci popadnięcia przez przyjmującego zamówienie w zwłokę i
wyznaczania mu dodatkowego terminu do rozpoczęcia lub kontynuowania
i ukończenia dzieła.
Prawo ingerowania zamawiającego w wykonywanie dzieła w trakcie jego
realizacji dotyczy, poza terminowością (art. 635 k), także kontroli sposobu
wykonywania dzieła z punktu widzenia prawidłowości i zgodności z umową, co reguluje
art. 636 k.c. Dzieło jest wykonywane w sposób wadliwy, gdy wykonawca stosuje taki
sposób wykonywania, który – na co wskazuje wiedza i doświadczenie – nie przyniesie
zamierzonego rezultatu lub gdy w rozpoczętym dziele ujawnią się wady materiałowe,
konstrukcyjne wpływające na jakość gotowego dzieła. Sprzeczność z umową, o której
jest mowa w art. 636 k.c. dotyczy odstępstwa od określonego w umowie sposobu
wykonywania dzieła, w tym wykonywania go, wbrew umownemu obowiązkowi, przez
osoby trzecie. Rozróżnienie co do sposobu wykonywania dzieła jako wadliwego i
sprzecznego z ustawą oznacza, że nie chodzi tylko o taką sprzeczność z umową, która
powoduje wadliwość dzieła, lecz także o taką sprzeczność, która nie zagraża
umówionemu rezultatowi. Przepis art. 636 § 1 k.c. przyznaje zamawiającemu prawo
12
żądania od wykonawcy zmiany sposobu wykonywania dzieła w wyznaczonym w tym
celu odpowiednim terminie. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu
zamawiający może, według swojego wyboru, od umowy odstąpić albo powierzyć
poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo
przyjmującego zamówienie.
Terminowość wykonania dzieła nie mieści się na gruncie art. 636 k.c. w użytym w
nim pojęciu „sposobu wykonania dzieła”, który jeśli jest wadliwy albo sprzeczny z
umową daje zamawiającemu prawo do skorzystania z tzw. wykonania zastępczego.
Skutki opóźnienia się z wykonaniem dzieła poddane są regulacji art. 635 k.c., który
takiego uprawnienia dla zlecającego dzieło nie przewiduje.
W tym stanie rzeczy trafnie i nie naruszając przy tym art. 636 k.c. przyjął Sąd
Apelacyjny iż wysokość należnego powodowi głównemu wynagrodzenia powinna być
określona nie w oparciu o kwotę umówionego wynagrodzenia obniżonego o koszty
wykonania zastępczego (z którego pozwany wzajemny – z przyczyn na jakie się
powoływał - nie mógł skorzystać) lecz na podstawie rzeczywistej wartości wykonanych
robót.
Zgodnie z art. 491 § 2 k.c. jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze
stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia uprawnienie do odstąpienia
od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się według jej wyboru albo do tej
części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie uznaje za słuszny i podziela - wraz
z uzasadniającą go argumentacją - pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 19 marca 2004 r., IV CK 172/03 (nie publ.), zgodnie z którym świadczenie
wykonawcy wynikające z umowy o roboty budowlane jest podzielne. Jak trafnie
wskazano w uzasadnieniu tego wyroku, niepodzielność przedmiotu świadczenia, do
którego zobowiązany jest w ramach umowy o roboty budowlane wykonawca,
zobowiązany do wykonanego przewidzianego w umowie obiektu i oddania go
inwestorowi, nie może być utożsamiana z niepodzielnością samego świadczenia.
Czym innym jest to, że inwestor zainteresowany jest otrzymaniem określonego co do
tożsamości przedmiotu, jakim jest obiekt budowlany, czym innym zaś możliwość
wykonywania robót niezbędnych do tego, aby taki obiekt powstał częściami. Takie
częściowe wykonywanie robót, odnoszące się do określonego obiektu, jest właśnie
częściowym spełnieniem świadczenia w rozumieniu art. 379 § 1 k.c., gdyż możliwe jest
bez istotnej zmiany tego obiektu.
13
Nieuzasadniony jest więc podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia
art. 491 § 2 k.c. w zakresie w jakim skarżący, ze względu na niepodzielności
świadczenia wykonawcy, kwestionuje możliwość odstąpienia od umowy o roboty
budowlane tylko co do reszty niespełnionego świadczenia.
Podzielić natomiast trzeba, pozostający w związku z art. 635 k.c. zarzut
naruszenia art. 60 i 65 k.c., kwestionujący stanowisko zaskarżonego wyroku w kwestii
odstąpienia przez inwestora – Spółkę O.(…) od zawartej z wykonawcą umowy o roboty
budowlane.
Oświadczenie woli należy do kategorii faktów, których ustalenie następuje według
reguł postępowania dowodowego oraz dyrektyw wykładni oświadczeń woli. Ustalenia
Sądu Apelacyjnego w przedmiocie odstąpienia przez inwestora od łączącej strony
umowy, w tym także woli objęcia jego skutkiem tylko reszty niespełnionego
świadczenia, w obu tych aspektach nie można zaakceptować. Nie pozwala na
przekonanie się o istnieniu lub nieistnieniu tego faktu brak ustaleń co do treści
powołanych jako jego podstawa dowodów z dokumentów, których przeprowadzenie z
istoty swej polega na zapoznaniu się stron i sądu z jego treścią.
Celem wykładni oświadczenia woli nie jest wykrycie wewnętrznej (subiektywnej)
woli danej osoby, lecz zrozumienie rzeczywistej treści jej działania, zmierzającej do
wywołania skutków prawnych. Istotne znaczenie dla wyniku wykładni oświadczenia
woli mają okoliczności w jakich zostało ono złożone, konstytuujące określoną jego
treść, która determinuje zamierzane przez składającego oświadczenie jego skutki.
Ujawnienie woli może nastąpić przez jakiekolwiek zachowanie się uzewnętrzniające tę
wolę w sposób obiektywnie zrozumiały, a więc albo wyraźnie albo dorozumianie przez
jakiekolwiek zachowanie, które w okolicznościach mu towarzyszących dostatecznie
zrozumiale wyraża wolę wywołania skutków prawnych objętych treścią czynności
prawnej. W tym aspekcie istotne jest w okolicznościach przedmiotowej sprawy, w
których wola odstąpienia przez inwestora od umowy nie została wprost ujęta i
zwerbalizowana w formie pisemnej, jak przedstawiała się rzeczywista treść działania
pozwanego zmierzającego do wywołania takich skutków prawnych. Jednak, zarówno
stan, przebieg jak i treść tych działań nie wynika z ustaleń faktycznych będących
podstawą zaskarżonego wyroku.
Podstawa skargi kasacyjnej jest usprawiedliwiona w zakresie zarzucanego w niej
naruszenia przepisów art. 233 § 1, 235 i 236 k.p.c.
14
Zasadnie podnosi skarżący, że dokonane w sprawie przez Sąd Apelacyjny
i przyjęte w podstawie faktycznej zaskarżonego wyroku ustalenia dyskwalifikuje – w
części objętej tymi zarzutami - fakt oparcia ich na dowodach, które nie zostały
w sprawie formalnie dopuszczone, zgodnie z art. 236 k.p.c., ani przeprowadzone, co
naruszało ogólne reguły postępowania dowodowego w zakresie bezpośredniości,
jawności, równości stron i kontradyktoryjności (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20
sierpnia 2001 r., I PKN 571/00, OSNP 2003, nr 14, poz. 330 i z dnia 9 marca 2005, III
CK 271/04 nie publ.). Dotyczy to dowodów z opinii biegłych W. G. i A. H. (w
uzasadnieniu wyroku także jako H.), które nie znajdują się w aktach sprawy, a – jak
wynika z motywów wyroku Sądu Apelacyjnego - wpłynęły w sposób zasadniczy na
określenie wysokości zasądzonego na rzecz powoda głównego wynagrodzenia.
Jako przedwczesne przedstawiają się na tym tle pozostałe zarzuty skargi
kasacyjnej.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w
zaskarżonej części przekazując sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c.).