Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 109/08
POSTANOWIENIE
Dnia 20 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z urzędu
przy uczestnictwie Ja. S.
o zmianę sposobu ograniczenia władzy rodzicielskiej Ja. S.
nad małoletnimi dziećmi
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 listopada 2008 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w Ł.
postanowieniem z dnia 30 czerwca 2008 r.,
"Czy Sąd Rejonowy orzekając w sprawie o zmianę sposobu
ograniczenia władzy rodzicielskiej przy rozpoznawaniu wniosku
strony o zmianę sposobu zabezpieczenia, winien orzekać w składzie
jednego sędziego i dwóch ławników w sytuacji gdy nie zachodzą
przesłanki do działania sądu w trybie art. 569 § 2 k.p.c.?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w B. postanowieniem z dnia 31 marca 2008 r. oddalił wniosek
J. S. o zmianę sposobu ograniczenia władzy rodzicielskiej Ja. S. nad jego
małoletnimi dziećmi, określonego postanowieniem wydanym wcześniej przez ten
Sąd na podstawie art. 569 § 2 k.p.c. Oba te postanowienia wydane zostały na
posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego.
Przy rozpoznawaniu zażalenia J. S. i B. S. na postanowienie z dnia 31
marca 2008 r. powstało przytoczone na wstępie zagadnienie prawne, które Sąd
Okręgowy w Ł. - jako budzące poważne wątpliwości - na podstawie art. 390 § 1
k.p.c. przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Okręgowy wskazał, że zaskarżone postanowienie wydane zostało
w trybie zarządzenia tymczasowego. Artykuł 509 k.p.c. nakazuje rozpoznanie
przez sąd pierwszej instancji sprawy o ograniczenie władzy rodzicielskiej w składzie
jednego sędziego i dwóch ławników. Nie jest jednak jasne, czy w składzie
ławniczym wydawane są również zarządzenia tymczasowe w takich sprawach.
Stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 27 lutego 2008 r.,
III CZP 139/07, zdaje się przemawiać za udzieleniem odpowiedzi twierdzącej na tak
postawione pytanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości Sądu Okręgowego wiążą się z kwestią wzajemnych relacji
pomiędzy zarządzeniami sądu opiekuńczego podejmowanymi w nagłych
wypadkach, o których mowa w art. 569 § 2 k.p.c., a wydawanymi przez ten sąd
zarządzeniami tymczasowymi w postępowaniu zabezpieczającym.
Zgodnie z art. 569 § 2 k.p.c., sąd opiekuńczy w wypadkach nagłych wydaje
z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia nawet w stosunku do osób, które nie
podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sad opiekuńczy
miejscowo właściwy. W judykaturze i piśmiennictwie wskazuje się, że podstawę
materialnoprawną takich zarządzeń, wydawanych w formie postanowienia, stanowi
art. 109 k.r.o. Przepis ten daje sądowi opiekuńczemu możliwość wydania
3
odpowiedniego zarządzenia, jeżeli dobro dziecka jest zagrożone.
Wprawdzie przewidziana w nim ingerencja sądu w sferę władzy rodzicielskiej nie
została nazwana przez ustawodawcę ograniczeniem tej władzy, w istocie jednak
prowadzi ona do takiego skutku (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
15 października 1970 r., III CRN 275/70, OSNC 1971, nr 6, poz. 108; uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 17 stycznia 1969 r., III CZP 124/68, OSNC 1969, nr 10, poz.
169; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 869/00,
OSNC 200o, nr 11, poz. 205). Postępowanie w sprawie wydania przez sąd
opiekuńczy w nagłym wypadku zarządzenia przewidzianego w art. 109 k.r.o. mieści
się zatem w zakresie pojęcia sprawy o ograniczenie władzy rodzicielskiej.
W rozpoznawanej sprawie kwestia ta nie budzi wątpliwości. Postanowienie sądu
opiekuńczego zawierające odpowiednie zarządzenie wydane zostało w ramach
postępowania w sprawie o ograniczenie władzy rodzicielskiej (zmianę wydanego
wcześniej w tym przedmiocie postanowienia).
Artykuł 569 § 2 k.p.c. nie reguluje kwestii, w jakim składzie sąd opiekuńczy
wydaje przewidziane w nim zarządzenia. Według zaś art. 509 k.p.c., sprawy
o przysposobienie, o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej
w pierwszej instancji sąd rozpoznaje w składzie jednego sędziego i dwóch
ławników. Treść tego ostatniego unormowania wskazuje więc na ławniczy skład
sądu wydającego zarządzenia na podstawie art. 569 § 2 k.p.c.
W literaturze przedmiotu można spotkać się z poglądem, że zarządzenia
wydawane przez sąd opiekuńczy w oparciu o powołany przepis stanowią w istocie
zarządzenia tymczasowe w rozumieniu przepisów o zabezpieczeniu, a więc nie
rozstrzygają o istocie sprawy. Stanowisko zbliżone do przytoczonego zajął Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 7 października 2008 r., III CZP 83/08 (nie publ.)
uznając, że postanowienie zawierające zarządzenie, o którym mowa w art. 569 § 2
k.p.c., wydane w ramach toczącej się sprawy rodzinnej lub opiekuńczej, zwłaszcza,
gdy wydane zostało „na czas toczącego się postępowania" spełnia funkcję
postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia (art. 730 k.p.c.) i nie jest orzeczeniem
co do istoty sprawy. Idąc tym tokiem rozumowania należałoby przyjąć, że sąd
opiekuńczy - na podstawie art. 47 § 3 k.p.c. mającego, z mocy art. 13 § 2 k.p.c.,
odpowiednie zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym - wydaje zarządzenia
4
przewidziane w art. 569 § 2 k.p.c. na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego
sędziego.
W piśmiennictwie pojawiły się także wypowiedzi wyrażające w rozważanej
kwestii odmienne zapatrywanie, sprzeciwiające się utożsamianiu orzeczeń
wydawanych na podstawie art. 569 § 2 k.p.c. z postanowieniami o udzieleniu
zabezpieczenia oraz odmowie tym zarządzeniom waloru orzeczeń co do istoty
sprawy. Pogląd ten uzasadniany jest systematyką Kodeksu postępowania
cywilnego, brakiem w nim unormowania pozwalającego na odpowiednie
stosowanie do zarządzeń sądu opiekuńczego przepisów o postępowaniu
zabezpieczającym, a także - nierzadko - definitywnym (niepodważalnym
w późniejszym orzeczeniu merytorycznym), a nie tymczasowym, charakterem tych
zarządzeń. Według tego poglądu, sąd opiekuńczy może wydawać zarówno
zarządzenia na podstawie art. 569 § 2 k.p.c., jak i zarządzenia tymczasowe
w postępowaniu zabezpieczającym. Z pierwszych sąd opiekuńczy powinien
korzystać przede wszystkim wówczas, gdy nie jest właściwy miejscowo, z drugich -
gdy właściwość taką posiada. Jednak i w tym ostatnim przypadku nagła potrzeba
może uzasadniać wydanie zarządzenia na podstawie art. 569 § 2 k.p.c.
Z przytoczonej argumentacji wyprowadzany jest wniosek, że jeżeli zarządzenie
wydawane jest w sprawie, dla której przewidziany został skład ławniczy, to zapada
ono w takim właśnie składzie. Do zasady tej odwołał się Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu uchwały z dnia 27 lutego 2008 r., III CZP 139/07 (nie publ.)
przyjmując, że po nowelizacji art. 736 k.p.c. dokonanej ustawą z dnia 2 lipca 2004 r.
o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 172, poz. 1804), eliminującej odrębną regulację normującą skład sądu
w postępowaniu zabezpieczającym, sąd orzeka o zasadności lub bezzasadności
wniosku o udzielenie zabezpieczenia w takim składzie, w jakim rozpoznawana jest
sprawa, w której dochodzi do zabezpieczenia powództwa, bez względu na to, czy
działa na posiedzeniu niejawnym, czy na rozprawie. Sąd Najwyższy wskazał –
co trzeba podkreślić - że postanowienie sądu pierwszej instancji rozstrzygające
merytorycznie wniosek o udzielenie zabezpieczenia jest orzeczeniem co do istoty
postępowania zabezpieczającego. Tymczasem art. 47 § 3 k.p.c. określa skład sądu
właściwy jedynie do orzekania kwestiach formalnych, jakie mogą wyłonić się tym
5
postępowaniu. W świetle powyższego zapatrywania, które skład orzekający
podziela, należy przyjąć, że sąd opiekuńczy rozstrzygając merytorycznie wniosek
o wydanie zarządzenia tymczasowego w przedmiocie ograniczenia władzy
rodzicielskiej, dokonanego zarządzeniem wydanym na podstawie art. 569 § 2
k.p.c., orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Rozwiązanie takie
może budzić zastrzeżenia z punktu widzenia postulatu niezwłocznego działania
sądu opiekuńczego rozstrzygającego wniosek o udzielenie zabezpieczenia,
jednakże odzwierciedla ono jednoznacznie wyrażoną wolę ustawodawcy.
W rozpoznawanej sprawie nie chodzi jednak o zmianę sposobu ograniczenia
wykonywania władzy rodzicielskiej w drodze zarządzenia na podstawie art. 569 § 2
k.p.c., bądź też postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia. Sąd Okręgowy,
formułując zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia, wskazał na to
jednoznacznie. Oczywiste jest zatem, że w takim przypadku sąd powinien
rozpoznać sprawę i wydać orzeczenie w składzie jednego sędziego i dwóch
ławników. Wynika to wprost z art. 509 k.p.c., który - w tym zakresie - nie budzi
żadnych wątpliwości.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak na wstępie (art. 390 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz. U.
Nr 240, poz. 2052 ze zm.).