Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 16 stycznia 2009 r., III CZP 132/08
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (uzasadnienie)
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku "R. Banku P." S.A. w W. przy
uczestnictwie dłużników Elżbiety Marii B., Sebastiana B. i Piotra B. o nadanie
klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 16 stycznia 2009 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z
dnia 26 września 2008 r.:
"Czy na podstawie art. 98 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo
bankowe bank uprawniony jest do wystawienia po śmierci osoby, która
bezpośrednio z bankiem dokonywała czynności bankowej, bankowego tytułu
egzekucyjnego, z wymienieniem w jego treści jako dłużnika wyłącznie ww. osoby?"
podjął uchwałę:
Bank nie jest uprawniony do wystawienia bankowego tytułu
egzekucyjnego przeciwko osobie, która bezpośrednio z bankiem dokonała
czynności bankowej, po śmierci tej osoby.
Uzasadnienie
Dłużnik banku zawarł z bankiem umowę kredytową i przed śmiercią nie
wykonał obciążającego go zobowiązania kredytowego. Bank wystawił bankowy tytuł
egzekucyjny, w którym wymienił zmarłego kredytobiorcę jako dłużnika i wnosił o
nadanie temu tytułowi klauzuli wykonalności z zaznaczeniem przejścia obowiązku
świadczenia na inne osoby, tj. trzech spadkobierców kredytobiorcy. Sąd Rejonowy
oddalił wniosek banku i stwierdził, że w świetle przepisów art. 96-97 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665
ze zm. – dalej: „Pr.bank.”) nie jest dopuszczalne wystawienie bankowego tytułu
egzekucyjnego po śmierci dłużnika banku, który zawarł z bankiem umowę kredytu.
Rozpoznając zażalenie banku, Sąd Okręgowy przedstawił Sądowi
Najwyższemu wskazane na wstępie zagadnienie prawne. Przytaczając uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03 (OSNC 2005, nr 2, poz.
27), Sąd Okręgowy stwierdził, że podziela zawarte w niej stanowisko, jednakże
uchwała ta nie pozwala na sformułowanie jednoznacznej odpowiedzi odnośnie do
możliwości wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego po śmierci dłużnika
banku i wymienienia w jego treści tego dłużnika.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie pojawiło się już w orzecznictwie Sądu
Najwyższego. W uchwale z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03 stwierdzono, że
art. 98 ust. 2 Pr.bank. nie stanowi podstawy do wystawienia bankowego tytułu
egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom dłużnika banku. Wyjaśniono, że pisemne
oświadczenie o poddaniu się egzekucji, przewidziane w art. 97 Pr.bank., i
wynikające z niego konsekwencje dla składającego oświadczenie (dłużnika banku)
nie przechodzą na podstawie przepisów o dziedziczeniu na podmiot, który nie
podpisał takiego oświadczenia (spadkobiercę dłużnika), art. 98 ust. 2 Pr.bank. nie
czyni bowiem odstępstw od ogólnych reguł dziedziczenia obowiązków majątkowych
lub pewnych sytuacji prawnych. Poszukując zakresu regulacji objętej art. 98 ust. 2
Pr.bank., Sąd Najwyższy stwierdził jednocześnie, że w przepisie tym nie
uregulowano w ogóle kwestii wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego, a
przewidziano wyłącznie możliwość nadania klauzuli wykonalności przeciwko „innym
osobom”, tj. spadkobiercom dłużnika. Świadczyć o tym może dodatkowo
okoliczność, że w omawianym przepisie wspomina się o małżonku dłużnika,
przeciwko któremu nie wystawia się odrębnego tytułu egzekucyjnego, lecz nadaje
się przeciwko niemu klauzulę wykonalności z ograniczeniem jego
odpowiedzialności do majątku wspólnego małżonków.
Omawiana uchwała wzbudziła w literaturze zarówno aprobatę, jak i krytykę.
Dopatrywano się w niej przede wszystkim intencji Sądu Najwyższego do
wyeliminowania możliwości posłużenia się przez banki bankowym tytułem
egzekucyjnym, gdy do następstwa prawnego (spadkobrania) doszło przed jego
wystawieniem, co oznacza w istocie powrót do rozpoznawczego postępowania
sądowego. Dostrzeżono także w uchwale wsparcie dla poglądu, że bank –
wystawiając bankowy tytuł egzekucyjny po śmierci dłużnika – powinien wskazać w
nim tego dłużnika jako poprzednika prawnego, a następnie wystąpić o nadanie
bankowego tytułu egzekucyjnego klauzuli wykonalności przeciwko następcom
prawnym dłużnika (spadkobiercom). Chodzi tu o bronioną w literaturze koncepcję
wystawienia przez banki bankowego tytułu egzekucyjnego post mortem.
Eksponowane jest też stanowisko, że – wbrew myśli wyrażonej w uchwale – banki
są uprawnione do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego wprost przeciwko
spadkobiercy dłużnika banku, gdy śmierć tego dłużnika nastąpiła jeszcze przed
wystawieniem tytułu. Podnosi się w tym przypadku argument, że z treści art. 98 ust.
2 Pr.bank. nie wynika intencja ustawodawcy pozbawienia banków możliwości
posłużenia się bankowym tytułem egzekucyjnym przeciwko spadkobiercom
dłużnika, a podstawą wydania tytułu przeciwko takim spadkobiercom może być
ogólny przepis art. 96 Pr.bank.
Nie budzi wątpliwości możliwość uzyskania klauzuli wykonalności przez bank
przeciwko spadkobiercom osoby, która dokonała czynności bankowej bezpośrednio
z bankiem i złożyła oświadczenie o poddaniu się egzekucji, czyli tzw. oświadczenie
egzekucyjne (art. 97 § 1 i § 2 Pr.bank.), a bank jeszcze przed śmiercią tej osoby
wystawił przeciwko niej bankowy tytuł egzekucyjny, miałby bowiem wówczas
zastosowanie art. 788 § 1 k.p.c. Wystawienie bankowego tytułu egzekucyjnego,
przy zachowaniu formalnych wymogów określonych w art. 96 Pr.bank., oznacza
powstanie tytułu egzekucyjnego w rozumieniu art. 788 § 1 k.p.c., a wykazanie
następstwa prawnego w toku postępowania klauzulowego mogłoby nastąpić
odpowiednim dokumentem. Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie
prawne dotyczy jednak sytuacji, w której bankowy tytuł egzekucyjny nie został
wystawiony przed śmiercią dłużnika banku, a bank zamierza korzystać z
uproszczonego sposobu dochodzenia swej należności.
Jak wspomniano, w literaturze pojawił się pogląd o możliwości wystawienia
przez bank bankowego tytułu egzekucyjnego obejmującego osobę, z którą bank
bezpośrednio dokonał czynności bankowej, także po śmierci tej osoby z
jednoczesnym wskazaniem, że obowiązek świadczenia tej osoby przeszedł na
oznaczone osoby trzecie. Do takiego wniosku prowadzi restryktywna wykładnia art.
98 ust. 2 Pr.bank., zgodnie z którą przeciwko osobom wymienionym w tym
przepisie (w tym – spadkobiercom) nie mógłby być wystawiony bankowy tytuł
egzekucyjny, bo tej materii prawnej przepis ten w ogóle nie reguluje, natomiast
mogłaby być nadana przeciwko nim klauzula wykonalności. Skoro art. 98 ust. 2
Pr.bank. dopuszcza jednak możliwość posłużenia się przez bank bankowym
tytułem egzekucyjnym także po śmierci dłużnika, to tym samym bank zachowuje
uprawnienie do wystawienia tytułu obejmującego nieżyjącego dłużnika, a następnie
– uprawnienie do wystąpienia z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności
przeciwko spadkobiercy.
Artykuły 96-98 Pr.bank. nie dają usprawiedliwionych podstaw do przyjęcia
takiej interpretacji, nie można bowiem zakładać, że de lege lata istnieją różnice
konstrukcyjne w ujęciu bankowego tytułu egzekucyjnego w art. 96 ust. 2 i art. 98
ust. 2 Pr.bank. Zgodnie z art. 96 ust. 2 Pr.bank., jednym z podstawowych,
formalnych wymogów bankowego tytułu egzekucyjnego jest m.in. wskazanie przez
bank dłużnika zobowiązanego do zapłaty oraz określenie rozmiaru i struktury
prawnej jego zadłużenia wobec banku. Istotne jest zatem nie tylko samo
sprecyzowanie w tytule istniejącego zadłużenia, lecz także samo określenie
dłużnika i czynności bankowej, dokonanej z udziałem tego dłużnika, z której wynika
dochodzone roszczenie. Co więcej, chodzi o aktualnego dłużnika banku w chwili
wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego, tj. w dniu wskazanym w tym tytule.
Artykuł 98 ust. 2 Pr.bank. nie wprowadza odstępstw od wspomnianych wymogów
formalnych bankowego tytułu egzekucyjnego wówczas, gdy dłużnik banku zmarł
jeszcze przed wystawieniem tytułu (chociaż po dokonaniu czynności bankowej), a
bank zamierza posłużyć się tytułem wobec spadkobierców dłużnika po uzyskaniu
przeciwko nim odpowiedniej klauzuli wykonalności.
Należy zwrócić uwagę, że przepisy postępowania cywilnego nie przewidują
kategorii tytułów egzekucyjnych, które mogą być wystawiane przeciwko podmiotom
nieistniejącym, niemającym zdolności prawnej. Reguła ta ma zastosowanie także
do tzw. pozasądowych tytułów egzekucyjnych (art. 777 k.p.c.). Nie ma znaczenia to,
że inicjatywa wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego należy tylko do banku
jako wierzyciela. W literaturze trafnie podniesiono, że przewidziane w art. 96
Pr.bank. wymogi formalne bankowego tytułu egzekucyjnego jednocześnie w sposób
zasadniczy determinują funkcje tego tytułu; służy on stwierdzeniu stanu
wymagalności roszczenia wobec dłużnika, braku dobrowolnego wykonania
zobowiązania i stwierdzeniu rozpoczęcia uproszczonego sposobu dochodzenia
przez bank roszczenia. Wystawienie bankowego tytułu egzekucyjnego pozostaje
zatem funkcjonalnie powiązane zawsze z sytuacją prawną aktualnego i istniejącego
dłużnika w chwili wystawienia tytułu, a po jego śmierci jest niedopuszczalne.
W konsekwencji należy stwierdzić, że bank nie jest uprawniony do
wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko osobie, która
bezpośrednio z bankiem dokonała czynności bankowej, po śmierci tej osoby.
Wykluczenie interpretacji przyjmującej dopuszczalność wystawienia
bankowego tytułu egzekucyjnego po śmierci dłużnika banku przeciwko temu
dłużnikowi tworzy naturalne pytanie o prawne konsekwencje takiego stanowiska dla
praktyki bankowej, pojawia się bowiem kolejna kwestia, czy bank po śmierci
dłużnika nie mógłby jednak w wystawionym tytule ujawnić spadkobiercy tego
dłużnika i następnie złożyć wniosek o nadanie przeciwko niemu klauzuli
wykonalności. Przepisy art. 96-98 Pr.bank. uzasadniają możliwość przyjęcia takiej
interpretacji po uwzględnieniu istotnych argumentów eksponowanych w literaturze
oraz wypowiedzi Sądu Najwyższego, pojawiające się po wydaniu uchwały z dnia 7
stycznia 2004 r., III CZP 98/03.
Poglądu o niedopuszczalności wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego
przeciwko spadkobiercy dłużnika można by bronić skutecznie wówczas, gdyby
zostało przekonywająco wykazane, że de lege lata skutki oświadczenia dłużnika o
poddaniu się egzekucji (art. 97 § 1 i § 2 Pr.bank.), złożonego wobec banku,
wygasają wraz ze śmiercią składającego takie oświadczenie i nie odnoszą się do
sytuacji spadkobierców. Wprawdzie stanowisko takie znalazło się w uzasadnieniu
uchwały z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03, ale nie podano tam w zasadzie
żadnych argumentów prawnych na umotywowanie takiego kategorycznego
zapatrywania. Ograniczenie podmiotowe skutków oświadczenia egzekucyjnego
jedynie do podmiotu je składającego nie uzasadnia na pewno sam charakter
prawny tego oświadczenia jako zdarzenia prawnego, ujmowanego niekiedy w
kategoriach czynności prawnej jednostronnej dłużnika (por. np. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 9 lutego 2005 r., III CZP 80/04, "Prawo Bankowe" 2006, nr 4, s.
15). Istotne jest natomiast dostrzeganie odpowiedniej, jurydycznej funkcji
oświadczenia dłużnika jako zdarzenia prawnego, które składa się w związku z
kreowaniem między stronami określonego bankowego stosunku obligacyjnego w
celu spowodowania możliwości uproszczonego dochodzenia przez bank roszczeń
wynikających z takiego stosunku.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie przyjęto, że oświadczenie
egzekucyjne przewidziane w art. 97 Pr.bank. należy zaliczyć do czynności, które –
podobnie jak umowa o jurysdykcję, umowa o właściwość sądu lub zapis na sąd
polubowny – dokonywane są przez strony określonego stosunku
materialnoprawnego przed wszczęciem między tymi stronami postępowania w
sprawie i mają w sposób zasadniczy wpływać na to postępowanie (por. np. uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 2006 r., III CZP 4/06, "Wokanda" 2006, nr 9, s.
4 oraz z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CZP 17/06, "Biuletyn SN" 2006, nr 4, s. 6).
Wszystkie takie czynności, niezależnie od ich zróżnicowanego charakteru
prawnego, wywierają skutki prawne także wobec następców prawnych. Następca
prawny dłużnika banku, zarówno szczególny, jak i ogólny wstępuje w prawa i
obowiązki niemajątkowe dłużnika, ale także w całą sytuację prawną poprzednika
prawnego, wykreowaną m.in. złożeniem przez niego właściwego oświadczenia
egzekucyjnego.
W uchwale z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03, stwierdzono także, że
przeciwko dopuszczalności wydawania bankowego tytułu egzekucyjnego wobec
spadkobiercy po śmierci dłużnika banku przemawia zakres przedmiotowy art. 98
ust. 2 Pr.bank. oraz sposób ujęcia tego przepisu. Należy zaznaczyć, że argumenty
te nie mają jednak znaczenia zasadniczego i nie wykluczają możliwości obrony
stanowiska przeciwnego.
Ujęcie w art. 98 ust. 2 Pr.bank. wszystkich trzech przypadków, w których
pojawia się możliwość nadania bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności, łącznie z przypadkiem, w którym zachodzi potrzeba prowadzenia na
rzecz banku egzekucji z majątku wspólnego małżonków, nie musi oznaczać, że
sytuacja prawna wszystkich osób w nim wymienionych pozostaje tożsama prawnie.
W konsekwencji tożsame muszą być też oceny możliwych uprawnień banku wobec
wszystkich kategorii osób, w tym spadkobierców i małżonka dłużnika.
W art. 98 ust. 2 Pr.bank. założono, że uproszczony sposób dochodzenia
należności banku, tj. posłużenie się bankowym tytułem egzekucyjnym, jest możliwe
również po pojawieniu się pewnych zdarzeń prawnych po dokonaniu czynności
bankowej (np. śmierci dłużnika lub przekształcenia osoby prawnej). Posłużenie się
bankowym tytułem egzekucyjnym jest też możliwe wówczas, gdy zachodzi potrzeba
egzekucji z majątku wspólnego małżonków. Przyjmując taki punkt widzenia,
nietrudno dojść do wniosku, że art. 98 ust. 2 Pr.bank. obejmuje jednak
niejednorodne sytuacje prawne, co podważa prawny sens dokonywania ogólnych
ocen prawnych odnoszących się także do sytuacji prawnej banku wobec
spadkobiercy zmarłego dłużnika. Można zauważyć, że ta niejednorodność sytuacji
została jednak odpowiednio wyrażona w samej treści art. 98 ust. 2 Pr.bank., użyta
tam bowiem formuła „obowiązek spełnienia świadczenia” nie odnosi się w ogóle do
małżonka dłużnika.
Ratio legis art. 98 ust. 2 Pr.bank. pozwala na wyrażenie poglądu, że podstawy
prawnej wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercy
zmarłego dłużnika należy poszukiwać w przepisie ogólnym, poświęconym zasadom
wystawienia takiego tytułu, jeżeli istotnie art. 98 ust. 2 Pr.bank. reguluje tylko
kwestie nadawania klauzuli wykonalności istniejącemu tytułowi przeciwko
wymienionym w tym przepisie osobom. W literaturze trafnie stwierdzono, że
podstawą prawną wystawienia przeciwko spadkobiercy zmarłego dłużnika mógłby
być art. 96 ust. 2 Pr.bank., w którym jako aktualnego dłużnika zobowiązanego do
zapłaty może wskazać właśnie spadkobiercę. Przymiot spadkobiercy mógłby być
następnie weryfikowany przez sąd w postępowaniu klauzulowym.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390 § 1
k.p.c.).