Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 lutego 2009 r.
II UK 189/08
Zasadą jest ustalanie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia eme-
rytalne i rentowe zleceniobiorców według art. 18 ust. 7 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), czyli stanowi ją zadeklarowana kwota, nie niż-
sza jednak niż kwota minimalnego wynagrodzenia. Ustalanie tej podstawy wy-
miaru składek według art. 18 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych następuje tylko wówczas, gdy w umowie zlecenia określono odpłatność
za jej wykonywanie kwotowo, w kwotowej stawce godzinowej lub akordowej
albo prowizyjnie.
Przewodniczący SSN Jolanta Strusińska-Żukowska, Sędziowie: SN Zbigniew
Korzeniowski, SA Maciej Pacuda (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 10 lutego
2009 r. sprawy z wniosku Autonomicznej Sekcji Piłki Nożnej M. w L. przeciwko Za-
kładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w L. przy udziale zainteresowanych
Łukasza A. i innych o składki na ubezpieczenia społeczne, na skutek skargi kasacyj-
nej organu rentowego na wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 stycz-
nia 2008 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu, po-
zostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 22 grudnia 2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w L. wymierzył Autonomicznej Sekcji Piłki Nożnej „M.” w L. składki na ubezpieczenia
społeczne za okres od lutego 1999 r. do kwietnia 2005 r. w kwocie 442.448,58 zł
wraz z odsetkami w wysokości 325.894,20 zł, składki na Fundusz Pracy i Fundusz
2
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od lutego 1999 r. do kwietnia
2005 r. w kwocie 33.558,72 zł wraz z odsetkami w wysokości 24.020,80 zł, a także
składki na ubezpieczenie zdrowotne za okres od lutego 1999 r. do kwietnia 2005 r. w
kwocie 88.894,76 zł wraz z odsetkami w wysokości 64.635,20 zł. W uzasadnieniu tej
decyzji organ rentowy podał, że wyniki kontroli przeprowadzonej u płatnika wskazy-
wały na to, iż zatrudniał on zawodników (piłkarzy) na podstawie umów cywilnopraw-
nych - kontraktów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej i zgodnie z tymi umowami
wypłacał im nagrody i premie za wyniki sportowe, od których nie zadeklarował skła-
dek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwa-
rantowanych Świadczeń Pracowniczych. Organ rentowy stwierdził równocześnie, że
w sprawie nie miały zastosowania przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania pod-
stawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, ponieważ wskazana
regulacja dotyczy tylko katalogu podmiotów tam wymienionych, natomiast nie zostały
do tego katalogu włączone osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej
lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Ko-
deksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia.
Odwołanie od powyższej decyzji wniosła Autonomiczna Sekcja Piłki Nożnej
„M.” w L., domagając się jej zmiany poprzez uchylenie. Odwołująca się zarzuciła, że
stosunek prawny łączący ją z zawodnikami, pomimo innej nomenklatury zawieranych
umów, w istocie miał istotne cechy stosunku pracy. Ustalenie pracowniczego cha-
rakteru tego stosunku winno zatem powodować pominięcie w podstawie wymiaru
składek nagród za wyniki sportowe, zgodnie z powołanym wcześniej rozporządze-
niem.
Wyrokiem z dnia 16 października 2006 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Legnicy, wydanym w wyniku postępowania toczącego się przy
udziale jako zainteresowanych w sprawie zawodników, których łączyły z odwołującą
się kwestionowane umowy, oddalił odwołanie. Rozstrzygnięcie to Sąd Okręgowy
oparł na następujących ustaleniach faktycznych. Na podstawie umowy o pracę
ASPN „M.” w L. zatrudnia dyrektora klubu, konserwatorów i barmanki. W klubie tre-
nuje około 300 zawodników, amatorsko uprawiających piłkę nożną, niezwiązanych z
klubem żadnymi umowami. Od 1999 r. ASPN „M.” zawierała z zawodnikami tzw.
pierwszego zespołu, reprezentującymi klub w rozgrywkach ligowych, umowy o profe-
sjonalne uprawianie piłki nożnej, których pełna nazwa brzmiała: „Kontrakt o profesjo-
3
nalne uprawianie piłki nożnej. Umowa cywilno-prawna”. Forma tej umowy oraz jej
treść wynikała z uchwały podjętej przez Zarząd Polskiego Związku Piłki Nożnej z
dnia 19 maja 2002 r. Umowy były zawierane na czas określony. Zawarte przed wy-
mienioną datą umowy były natomiast aneksowane tak, aby ich treść była dostoso-
wana do wymogów PZPN. Na podstawie umów zawodnicy zobowiązywali się do
reprezentowania, za wynagrodzeniem określonym w umowie, barw klubu. Umowy
przewidywały dodatkowe, jednorazowe nagrody z tytułu utrzymania i nieobniżania
poziomu sportowego przysługujące zawodnikom występującym w pierwszym skła-
dzie, pierwszej drużyny, płatne w miesięcznych ratach przez okres trwania kontraktu.
Wysokość nagród była uzależniona od wniosku trenera. Dodatkowo zawodnicy mogli
być uprawnieni do nagród za wyniki sportowe, zgodnie z regulaminem. Wszelkie
spory strony kontraktu miały rozstrzygać przed sądem polubownym PZPN. Integralną
częścią wszystkich umów były „Zasady regulujące stosunki między klubem sporto-
wym, a zawodnikiem profesjonalnym”, przyjęte uchwałą nr 1/1 z dnia 18 lutego 2002
r. przez Zarząd PZPN. W okresie od lutego 1999 r. do kwietnia 2005 r. ASPN „M.” w
L. nie odprowadzała do ZUS składek na ubezpieczenia społeczne, FP i FGŚP oraz
ubezpieczenie zdrowotne od wypłaconych zawodnikom nagród i premii za wyniki
sportowe.
Wskazując na powyższe ustalenia, Sąd pierwszej instancji uznał, że wymie-
nione w § 2 ust. 1 pkt 28 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18
grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru skła-
dek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.) wyłą-
czenie nagród za wyniki sportowe, wypłacanych przez kluby sportowe i polskie
związki sportowe, z podstawy wymiaru składek odnosi się jedynie do przychodu
osiąganego przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach sto-
sunku pracy. W tym zakresie Sąd Okręgowy powołał się na § 1 tego rozporządzenia.
Ponadto Sąd Okręgowy, odwołując się do poglądów judykatury, przyjął, że umowy
łączące ASPN „M.” w L. i zawodników są umowami cywilnoprawnymi, a nie umowami
o pracę. Okolicznościami przemawiającymi za takim poglądem były bowiem: nazwa
umowy determinowana odgórnymi wytycznymi PZPN, kwestie dotyczące możliwości
rozwiązania umowy, rozstrzygania sporów pomiędzy stronami, a także niewydawanie
zawodnikom świadectw pracy. Skoro zaś stron tej umowy nie wiązały umowy o
pracę, to ASPN „M.” w L. miała obowiązek opłacania od wypłaconych zawodnikom
nagród i premii sportowych składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, ubez-
4
pieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pra-
cowniczych.
W następstwie apelacji wniesionej przez Autonomiczną Sekcję Piłki Nożnej
„M.” w L. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 16 października 2006 r., Sąd Apela-
cyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 31
stycznia 2008 r. zmienił ten wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego
z dnia 22 grudnia 2005 r. i ustalił, że Autonomiczna Sekcja Piłki Nożnej „M.” w L. nie
ma obowiązku uiszczać opisanych w tej decyzji składek. Ponadto Sąd Apelacyjny
zasądził od strony pozwanej na rzecz wnioskodawcy kwotę 5.400 zł tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.
Sąd drugiej instancji zaakceptował i podzielił stanowisko Sądu Okręgowego
dotyczące uznania, że umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej są umowami
cywilno-prawnymi, a nie umowami o pracę. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie było
jednakże istotne dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, jaki charakter mają umowy
łączące ASPN „M.” w L. z zawodnikami, ponieważ przepisy rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe stosuje
się do ustalania podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe
zarówno od przychodu z umów o pracę, jak i od przychodu z tytułu umów zlecenia.
Sąd drugiej instancji przypomniał w tym miejscu zasady podlegania ubezpieczeniom
społecznym przez osoby wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia albo innej
umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego o zle-
ceniu, a także podkreślił, iż istotne jest również to, że ustawa systemowa w art. 15
wprowadza równą, wyrażoną w procentach wysokość składek dla wszystkich ubez-
pieczonych. W ocenie Sądu Apelacyjnego, zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia
niniejszej sprawy ma jednak treść art. 18 ustawy systemowej, który w ust. 1 określa
podstawę wymiaru składek pracowników, nakładców, członków RSP i celników, a w
ust. 3 wskazuje, że podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rento-
we zleceniobiorców ustala się zgodnie z ust. 1 (a więc, jak dla uzyskujących przy-
chód z umowy o pracę), jeżeli w umowie określono odpłatność kwotowo, w kwotowej
stawce godzinowej lub akordowej albo prowizyjnie. Z kolei art. 21 ustawy systemowej
ustanawia delegację dla ministra do spraw zabezpieczenia społecznego do określe-
nia w drodze rozporządzenia szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składek oraz wyłączenia z podstawy wymiaru niektórych przychodów. Skoro zatem
5
ustawodawca uznał, że podstawę wymiaru składek zleceniobiorców ustala się tak
samo, jak podstawę wymiaru składek pracowników i skoro na podstawie jednej,
zbiorczej delegacji ustawowej do wydania rozporządzenia, dotyczącego szczegóło-
wych zasad ustalania podstawy wymiaru składek oraz wyłączenia z podstawy wy-
miaru niektórych przychodów Minister Pracy i Polityki Socjalnej w dniu 18 grudnia
1998 r. wydał jedno rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad ustalania pod-
stawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, to należy uznać, iż
przepisy rozporządzenia stosuje się i do pracowników, i do zleceniobiorców, i do
osób wymienionych w § 5 rozporządzenia. Istotne jest również to, że przyjęcie, iż
zawarte w § 2 powołanego rozporządzenia wyłączenia z podstawy wymiaru składek
dotyczą niektórych tylko ubezpieczonych, naruszałoby sformułowaną w art. 15 zasa-
dę równej wysokości składek. Przy tej samej stopie procentowej obniżenie dla jed-
nych (np. pracowników) podstawy wymiaru przez zastosowanie licznych wyłączeń i
pozbawienie możliwości stosowania wyłączeń dla drugich (np. zleceniobiorców) sta-
nowiłoby natomiast naruszenie „zasady równości składek”. Kierując się przedstawio-
nymi wyżej argumentami, Sąd drugiej instancji stanął na stanowisku, że jeśli od pre-
mii i nagród wypłacanych zleceniobiorcom za osiągnięcia sportowe nie opłaca się
składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, a do składek na ubezpieczenie
zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
stosuje się przepisy dotyczące składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, to
ASPN „M.” w L. nie miała obowiązku opłacać składek wymienionych w decyzji orga-
nu rentowego. Rozstrzygając o kosztach postępowania, Sąd Apelacyjny powołał § 6
pkt 7 w związku z § 12 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28
września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia
przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349).
W skardze kasacyjnej wniesionej od opisanego wyroku Sądu Apelacyjnego we
Wrocławiu. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w L., powołując się na art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., zarzucił temu wyrokowi: 1) naruszenie prawa materialnego
przez błędną wykładnię § 1 i § 2 ust. 1 pkt 28 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania pod-
stawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, poprzez ustalenie,
że wnioskodawca nie ma obowiązku uiszczania na rzecz organu rentowego kwoty
564.902,06 zł wraz z odsetkami tytułem należnych składek opisanych w decyzji or-
6
ganu rentowego z dnia 22 grudnia 2005 r. w sytuacji, gdy wymienione przepisy po-
zwalają na to tylko w przypadku przychodu osiąganego przez pracowników u praco-
dawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy i nie znajdują zastosowania w
przedmiotowej sprawie, gdyż wnioskodawcę łączyły z osobami zainteresowanymi
wyłącznie umowy cywilnoprawne, 2) naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 12 ust. 1, art. 13 pkt 2, art. 18 ust. 3 i art. 32 ustawy
z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137,
poz. 887 ze zm.), poprzez ustalenie, że wnioskodawca nie ma obowiązku uiszczania
należnych składek opisanych w decyzji organu rentowego z dnia 22 grudnia 2005 r.
w sytuacji, gdy wnioskodawcę łączyły z osobami zainteresowanymi wyłącznie umowy
cywilnoprawne, od których przychody podlegają obowiązkowi odprowadzania należ-
nych składek, 3) naruszenie prawa materialnego, przez niewłaściwe zastosowanie §
6 pkt 7 w związku z § 12 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28
września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia
przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349), poprzez zasądzenie na rzecz
wnioskodawcy kwoty 5.400 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu apelacyjnym w sytuacji, gdy podstawą do ewentualnego zasądzenia
kosztów zastępstwa procesowego w przedmiotowej sprawie powinien być wyłącznie
przepis § 11 ust. 2 w związku z § 12 ust. 1 pkt 2 wymienionego rozporządzenia.
Wskazując na te zarzuty, organ rentowy domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku w całości i oddalenia apelacji wnioskodawcy, lub uchylenia zaskarżonego
wyroku w całości i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpo-
znania, a także zasądzenia od wnioskodawcy na rzecz organu rentowego zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym według norm przepi-
sanych, obejmujących również kwotę 5.400 zł kosztów zastępstwa procesowego
zasądzoną na mocy zaskarżonego wyroku, która została już wypłacona wniosko-
dawcy przez organ rentowy.
Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania organ rentowy uzasad-
nił tym, iż jego zdaniem okolicznością uzasadniającą rozpoznanie skargi jest rażące
naruszenie przez Sąd Apelacyjny przepisów § 1 i § 2 ust. 1 pkt 28 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe,
a także art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 12 ust. 1, art. 13 pkt 2, art. 18 ust. 3 i art. 32 ustawy z
7
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, poprzez ustale-
nie, że wnioskodawca nie ma obowiązku uiszczać na rzecz organu rentowego kwoty
564.902,06 zł wraz z odsetkami tytułem należnych składek opisanych w decyzji or-
ganu rentowego z dnia 22 grudnia 2005 r. w sytuacji, gdy wymienione przepisy po-
zwalają na to tylko w przypadku przychodu osiąganego przez pracowników u praco-
dawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy i nie znajdują zastosowania w
przedmiotowej sprawie, gdyż wnioskodawcę łączyły z osobami zainteresowanymi
wyłącznie umowy cywilno-prawne, od których przychody podlegają obowiązkowi od-
prowadzania należnych składek. Ponadto, w ocenie organu rentowego, na tle stanu
faktycznego przedmiotowej sprawy zachodzi konieczność rozstrzygnięcia istotnego
zagadnienia prawnego mającego zasadnicze znaczenie dla organu rentowego przy
rozpoznawaniu w przyszłości podobnych spraw, sprowadzające się do kwestii: „czy
przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r.
w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpie-
czenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106) w szczególności określające,
że nagrody za wyniki sportowe wypłacone zawodnikom przez kluby sportowe nie
stanowią podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe - sto-
suje się zarówno do pracowników, jak i do osób wykonujących umowy cywilnopraw-
ne o profesjonalne uprawianie piłki nożnej ?”
Wnioskodawca Autonomiczna Sekcja Piłki Nożnej „M.” w L. reprezentowany
przez swego pełnomocnika - w pisemnej odpowiedzi na skargę kasacyjną organu
rentowego - wniosła o wydanie postanowienia odmawiającego przyjęcia skargi do
rozpoznania, a w przypadku przyjęcia skargi do rozpoznania o jej oddalenie i zasą-
dzenie od organu rentowego na rzecz wnioskodawcy kosztów zastępstwa proceso-
wego w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Usprawiedliwione były dwa pierwsze zarzuty kasacyjne. Wstępnie Sąd Naj-
wyższy uznał za konieczne przypomnieć, że stosownie do treści określającego zasa-
dy ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zle-
ceniobiorców art. 18 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) podsta-
wę wymiaru tych składek ustala się zgodnie z ust. 1, jeżeli w umowie agencyjnej lub
8
umowie zlecenia albo w innej umowie o świadczenie usług, do której zgodnie z Ko-
deksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, określono odpłatność za
jej wykonywanie kwotowo, w kwotowej stawce godzinowej lub akordowej albo prowi-
zyjnie. Cytowany przepis nie dotyczy więc wszystkich zleceniobiorców, lecz tylko ta-
kich, w stosunku do których w umowie określono odpłatność w sposób w nim okre-
ślony. Nie należy bowiem zapominać o tym, że zasady ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zleceniobiorców (ubezpieczonych, o
których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy) reguluje również art. 18 ust. 7, zgodnie z
którym podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpie-
czonych, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4, oraz ubezpieczonych podlegających
dobrowolnie tym ubezpieczeniom, o których mowa w art. 7 i 10, stanowi zadeklaro-
wana kwota, nie niższa jednak niż kwota minimalnego wynagrodzenia, z zastrzeże-
niem ust. 3, 9 i 10. Zestawienie treści obu cytowanych przepisów jednoznacznie
przemawia za przyjęciem tezy, iż (co do zasady) podstawa wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe zleceniobiorców jest ustalana w oparciu o art. 18
ust. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, natomiast zgodnie z art. 18 ust.
3 tylko wówczas, gdy odpłatność za realizację umowy określono w niej w sposób
wskazany w tym przepisie. Przedstawione kwestie nie były przedmiotem rozważań
Sądu drugiej instancji, co doprowadziło do sytuacji, w której Sąd ten, jak wynikało z
pisemnych motywów jego rozstrzygnięcia, oceniał możliwość ustalania podstawy
wymiaru składek zleceniobiorców wyłącznie przez pryzmat art. 18 ust. 3, nie wyja-
śniając równocześnie, z jakich przyczyn właśnie ten przepis (a nie art. 18 ust. 7)
znajdował zastosowanie w rozpoznawanej sprawie. Już choćby z tego względu, za
usprawiedliwiony należało zatem uznać sformułowany w skardze kasacyjnej zarzut
błędnej wykładni wymienionego art. 18 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych.
Innym problemem była możliwość stosowania do zleceniobiorców, o których
mowa w omawianym art. 18 ust. 3, przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Poli-
tyki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. W tym zakresie
Sąd Apelacyjny przyjął, że wskazana możliwość wynikała z zawartego w art. 18 ust.
3 odesłania do art. 18 ust. 1, a także - jak to określił - ze sformułowanej w art. 15
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych zasady równej wysokości składki.
9
Zdaniem Sądu Najwyższego, zawarte w art. 18 ust. 1 odesłanie do ust. 1 tego
przepisu oznacza jednak tylko to, iż podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe zleceniobiorców wymienionych w art. 18 ust. 3, stanowi przy-
chód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 i 10, z zastrzeżeniem (nieistotnych w rozpozna-
wanej sprawie) ust. 1a i 2, ust. 4 pkt 5 i ust. 12. Chodzi więc o przychody w rozumie-
niu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych (art. 4 pkt 9), które w rów-
nym stopniu stanowią przychód z tytułu: zatrudnienia w ramach stosunku pracy,
pracy nakładczej, służby, wykonywania mandatu posła lub senatora, wykonywania
pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowa-
nia, pobierania zasiłku dla bezrobotnych i stypendium wypłacanych bezrobotnym
oraz stypendium sportowego, z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności oraz
umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, jak również z tytułu współpracy przy tej
działalności lub współpracy przy wykonywaniu umowy oraz o przychody z tytułu
pracy w spółdzielni (rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych)
i z tytułu wytwarzania na jej rzecz produktów rolnych, tj. o przychód z tytułu członko-
stwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych (art. 4 pkt
10). Regulacja zawarta w cytowanym art. 18 ust. 1 określa zatem, wyłącznie w spo-
sób pozytywny, jakiego rodzaju przychód stanowi podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych wymienionych w tym przepisie
oraz zleceniobiorców, o których mowa w art. 18 ust. 3. Nie wymienia natomiast ani
ograniczeń w tym zakresie, ani tym bardziej wyłączeń z podstawy wymiaru składek
jakichkolwiek przychodów, oczywiście poza tymi, które nie są przychodami w rozu-
mieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Do określenia wyłą-
czeń z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów został zobowią-
zany minister do spraw zabezpieczenia społecznego na podstawie delegacji usta-
wowej zawartej w art. 21 powołanej ustawy. Realizując tę delegację, Minister Pracy i
Polityki Socjalnej w rozporządzeniu z dnia 18 grudnia 1998 r. określił szczegółowe
zasady ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.
Treść przepisów tego rozporządzenia wyraźnie wskazuje jednak, iż dotyczą one tylko
stanowiącego podstawę wymiaru składek przychodu osiąganego przez pracowników
u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy (§ 1) oraz, poprzez
odpowiednie zastosowanie, przychodu osiąganego przez osoby wykonujące pracę
nakładczą, funkcjonariuszy Służby Celnej i osób wykonujących odpłatnie pracę w
czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania (§ 5
10
ust. 1), a poza § 1, także przychodu osiąganego przez członków rolniczych spół-
dzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych. Przepisy rozporządzenia z dnia
18 grudnia 1998 r. nie dotyczą natomiast przychodu osiąganego przez ubezpieczo-
nych z innych tytułów, w tym także zleceniobiorców wymienionych w art. 18 ust. 3.
Za taką wykładnią przepisów rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. przemawia co
najmniej kilka argumentów. Po pierwsze, wynikająca ze wspomnianego art. 21
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych delegacja dla ministra właściwego do
spraw zabezpieczenia społecznego do określenia w drodze rozporządzenia szcze-
gółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek, z uwzględnieniem ogranicze-
nia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 tej ustawy, oraz z wyłączeniem z podstawy wy-
miaru składek niektórych rodzajów przychodów, daje temu ministrowi uprawnienie
odnoszące się do wszystkich tytułów ubezpieczeń, nie zawierając przecież w tym
zakresie żadnych ograniczeń, poza wspomnianym ograniczeniem wynikającym z art.
19 ust. 1. Mimo to Minister Pracy i Polityki Socjalnej wykonał tę delegację jedynie w
odniesieniu do enumeratywnie wymienionych w rozporządzeniu z dnia 18 grudnia
1998 r. tytułów ubezpieczeń, pomijając równocześnie inne tytuły, w tym ubezpiecze-
nie z tytułu umowy zlecenia. Inaczej rzecz ujmując, w wymienionym rozporządzeniu
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej brak jest pozytywnych regulacji, które nakazywa-
łyby stosować jego przepisy również w odniesieniu do podstawy wymiaru składek
ubezpieczonych z innych niż wskazane tam tytułów. Zgodnie z treścią § 5 tego roz-
porządzenia, jego zastosowanie nawet w stosunku do ubezpieczonych niebędących
pracownikami, wprost wymienionych w art. 18 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, jest możliwe tylko odpowiednio. Po drugie, specyfiką prawa ubezpie-
czeń społecznych jest to, że jego przepisy muszą być wykładane ściśle. Uznanie w
tej sytuacji, że mimo braku pozytywnej regulacji w tym zakresie, przepisy rozporzą-
dzenia znajdują zastosowanie również w odniesieniu do ubezpieczonych niewymie-
nionych w jego przepisach, stanowiłoby zaś efekt nieuprawnionej wykładni rozsze-
rzającej. Po trzecie, stosowania przepisów wspomnianego rozporządzenia, w tym
zwłaszcza dotyczących wyłączeń z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów
przychodów (§ 2) nie da się wywieść z faktu, iż podstawę wymiaru składek zlecenio-
biorców, o których mowa w art. 18 ust. 3 ustawy, ustala się zgodnie z ust. 1 tego
przepisu. Co już bowiem wcześniej zostało podkreślone, zawarte w ust. 3 odesłanie
do ust. 1 należy rozumieć wyłącznie w ten sposób, iż tak jak w przypadku pracowni-
ków, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zlecenio-
11
biorców stanowi przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Przepis art. 18 ust. 1 nie przewiduje bowiem żadnych wyłączeń w tym
zakresie. Po czwarte, argumentem przemawiającym za stosowaniem przepisów
omawianego rozporządzenia w stosunku do zleceniobiorców, o których mowa w art.
18 ust. 3, nie może być także regulacja zawarta w art. 15 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. We wskazanym przepisie, wbrew odmiennemu poglądowi
Sądu drugiej instancji, nie doszło bowiem do sformułowania „zasady równej wysoko-
ści składek”, lecz określono jedynie, że wysokość składek na ubezpieczenia emery-
talne, rentowe i chorobowe wyrażony jest w formie stopy procentowej, jednakowej
dla wszystkich ubezpieczonych. Jednakowa stopa procentowa nie oznacza zaś jed-
nakowej wartości składki, jeśli zastosować ją do innej wysokości przychodu.
Zdaniem Sądu Najwyższego, przedstawiona wyżej wykładnia przepisów roz-
porządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia eme-
rytalne i rentowe nie narusza wyrażonej w art. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych zasady równego traktowania wszystkich ubezpieczonych bez względu
na płeć, stan cywilny, stan rodzinny. Określając w taki właśnie sposób kryteria rów-
nego traktowania ubezpieczonych, wymieniona zasada oznacza bowiem jedynie to,
że w sprawach wskazanych w art. 2a ust. 2 ustawy, a więc w sprawach dotyczących
w szczególności warunków objęcia systemem ubezpieczeń społecznych, obowiązku
opłacania i obliczania wysokości składek, obliczania wysokości świadczeń, a także
okresu wypłaty świadczeń i zachowania prawa do nich nie ma podstaw prawnych do
czynienia między ubezpieczonymi różnic związanych z płcią, stanem cywilnym, czy
też stanem rodzinnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2002 r., II
UKN 58/01, OSNP 2003 nr 21, poz. 523). Nie da się natomiast wywieść z niej zakazu
wprowadzania zróżnicowanych warunków ubezpieczenia (zabezpieczenia) społecz-
nego dla pracowników i dla ubezpieczonych z innych tytułów. Jeśli zatem Minister
Pracy i Polityki Socjalnej, wykonując delegację ustawową zawartą w art. 21 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, uczynił to w sposób określony w rozporządzeniu
z dnia 18 grudnia 1998 r., to wskazane przez niego w § 2 rozporządzenia wyłączenia
z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów należało stosować
jedynie do ubezpieczonych wymienionych w tym rozporządzeniu, tzn. do pracowni-
ków zatrudnionych w ramach stosunku pracy (§ 1) oraz odpowiednio do osób wyko-
nujących pracę nakładczą, funkcjonariuszy Służby Celnej, osób wykonujących od-
12
płatnie pracę w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego
aresztowania na podstawie skierowania do pracy, a także członków rolniczych spół-
dzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych (§ 5).
Mając na uwadze podniesione wyżej motywy, Sąd Najwyższy stanął na sta-
nowisku, iż przyjęcie przez Sąd drugiej instancji, że przepisy rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe stosuje
się zarówno do pracowników, jak do zleceniobiorców, nie było uprawnione i stano-
wiło rezultat błędnej wykładni art. 18 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych oraz wymienionych w skardze kasacyjnej organu
rentowego przepisów powołanego rozporządzenia. Z tych samych przyczyn błędnie
został zastosowany przez ten Sąd art. 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych, zgodnie z którym do składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych, na ubezpieczenie zdrowotne w zakresie: ich poboru, eg-
zekucji, wymierzania odsetek za zwłokę i dodatkowej opłaty, przepisów karnych, do-
konywania zabezpieczeń na wszystkich nieruchomościach, ruchomościach i prawach
zbywalnych dłużnika oraz stosowania ulg i umorzeń stosuje się odpowiednio przepi-
sy dotyczące składek na ubezpieczenia społeczne. Uwzględnienie skargi kasacyjnej
organu rentowego powodowało z kolei uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu-Sądowi Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych we Wrocławiu w celu dokonania ponownej oceny zasadności
apelacji wniesionej przez wnioskodawcę od wyroku Sądu pierwszej instancji.
Nie był natomiast uzasadniony zarzut naruszenia wskazanych w skardze ka-
sacyjnej przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w
sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.
Formułując ten zarzut, skarżący odwołał się do treści § 2 ust. 1 i 2 powołanego roz-
porządzenia oraz podniósł, że w sprawach o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia
społecznego i zaopatrzenia emerytalnego stawki minimalne wynoszą 60 zł, a zatem
zasądzając nawet opłatę w maksymalnej wysokości sześciokrotnej stawki, przy
uwzględnieniu treści § 12 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia, Sąd Apelacyjny mógł zasądzić
maksymalnie kwotę 270 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w po-
stępowaniu apelacyjnym. Skarżący odwołał się także do dotychczasowej praktyki
sądowej, kiedy to Sądy „w takich sprawach stosowały stawki minimalne wynoszące
13
60 zł, natomiast w przedmiotowej sprawie Sąd Apelacyjny po raz pierwszy przyjął
stawkę ustalona od wartości przedmiotu sporu, w oparciu o przepis § 6 w/w rozpo-
rządzenia”. Skarżący nie zwrócił jednakże uwagi na to, iż § 11 ust. 2 omawianego
rozporządzenia, jako jedyny odnoszący się wprost do spraw z zakresu ubezpieczeń
społecznych, określa stawki minimalne opłat za czynności radcy prawnego tylko w
sprawach o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego i zaopatrzenia
emerytalnego. Tymczasem przedmiotowa sprawa z całą pewnością nie należy do
żadnej z tych kategorii. Jej przedmiotem jest bowiem zasadność obciążenia wnio-
skodawcy składkami na ubezpieczenia społeczne (oraz na ubezpieczenie zdrowotne
i Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych), a także
wysokość tych składek. Przedmiot postępowania w niniejszej sprawie nie jest więc
określony w § 11 ust. 2 rozporządzenia. Należy dodać, że przedmiot ten nie jest
wprost określony również w pozostałych przepisach rozporządzenia Ministra Spra-
wiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez
radcę prawnego ustanowionego z urzędu. W takiej sytuacji należy zatem odwołać się
do treści § 5 rozporządzenia, zgodnie z którym wysokość stawek minimalnych w
sprawach nieokreślonych w rozporządzeniu ustala się przyjmując za podstawę
stawkę w sprawach o najbardziej zbliżonym rodzaju. W ocenie Sądu Najwyższego,
wykładnia tego przepisu nie może nie uwzględniać faktu, iż w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych występuje duże zróżnicowanie, tak pod względem pod-
miotowym, jak i przedmiotowym. Są to bowiem zarówno sprawy, w których stroną
odwołującą się od decyzji organu rentowego jest osoba fizyczna dochodząca prawa
do świadczeń stanowiących dla niej jedyne, bądź podstawowe źródło utrzymania, jak
i sprawy, w których stroną odwołującą się jest płatnik składek, w których przedmio-
tem sporu jest (jak w rozpoznawanej sprawie) sposób ustalania podstawy wymiaru
składek od przychodów osiąganych przez osoby wykonujące pracę na rzecz płatnika,
a w konsekwencji wysokość tych składek. Nie może być natomiast wątpliwości co do
tego, że w odniesieniu do pierwszej z wymienionych kategorii spraw stawka minimal-
na opłat za czynności radcy prawnego (wynosząca 60 zł), przy uwzględnieniu na
ogół bardzo trudniej sytuacji materialnej osoby odwołującej się od decyzji organu
rentowego, musi być stosunkowo niska, choćby po to, aby zapewnić osobie ubogiej
skorzystanie z pomocy prawnej profesjonalnego pełnomocnika. Koszty procesu, w
tym wysokość opłat za czynności profesjonalnych pełnomocników stanowią bowiem
14
istotny czynnik decydujący o dostępności jednostki do sądu oraz decydują o zapew-
nieniu jej realizacji prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd (art. 45
ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej). Taką funkcję spełnia właśnie regulacja
zawarta w § 11 ust. 2 omawianego rozporządzenia, która wprost odnosi się co
prawda do spraw o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego i zaopa-
trzenia emerytalnego, a więc zasadniczo do spraw o prawo do tych świadczeń, ale
poprzez odpowiednie jej stosowanie na podstawie § 5 może być stosowana także na
przykład do spraw o zwrot świadczeń nienależnie pobranych przez ubezpieczonych.
Wskazane argumenty, przemawiające za odpowiednim stosowaniem § 11 ust. 2 roz-
porządzenia do wymienionych wyżej spraw nie dotyczy przypadku spraw o składki,
już choćby z tej przyczyny, że najczęściej stroną odwołującą się jest w nich płatnik
składek, w stosunku do którego nie zachodzi konieczność zapewnienia prawa do
sądu poprzez zmniejszenie obciążeń w zakresie kosztów procesu. Dlatego też za
uprawniony należy uznać pogląd, iż sprawami o najbardziej zbliżonym rodzaju do
takich spraw (w rozumieniu § 5 rozporządzenia) są sprawy, o których mowa w § 6, tj.
takie, w których o wysokości stawek minimalnych decyduje wartość ich przedmiotu.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za takim stanowiskiem jest również
umieszczenie zarówno § 6, jak i § 11, w tym samym rozdziale 3 rozporządzenia Mi-
nistra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielo-
nej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, w którym określono łącznie
stawki minimalne w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecz-
nych. Gdyby zatem przepisy rozporządzenia nie przewidywały możliwości stosowa-
nia jego § 6 do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, to w § 11 ust. 2 musia-
łoby znaleźć się stosowne zastrzeżenie, którego jednak nie ma.
Kierując się przedstawionymi wyżej motywami oraz opierając się na treści art.
39815
§ 1 k.p.c., a w zakresie kosztów postępowania kasacyjnego - na podstawie art.
108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
swego wyroku.
========================================