Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 565/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 lutego 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSA Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. M., L. C.
i M. C.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojskowemu Zarządowi Infrastruktury w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 25 lutego 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda A. M.
oraz skargi kasacyjnej powodów L. C. i M. C.
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 20 lutego 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 20 lutego 2008 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelacje powodów
A. M. oraz M. i . małżonków C. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 24 sierpnia
2007 r., którym oddalone zostały ich powództwa o zapłatę 150 607,46 zł i 129 098
zł z ustawowymi odsetkami od wniesienia pozwu, skierowane przeciwko Skarbowi
Państwa Wojskowemu Zarządowi Infrastruktury w P.
W apelacji powodowie zarzucili naruszenie art. 129 ust. 2 i art. 325 ustawy z dnia
28 kwietnia 2007 r. - Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz.
150 ze zm.), dalej p.o.ś. oraz przepisów prawa procesowego, domagali się zmiany
wyroku Sądu Okręgowego przez zasądzenie na rzecz A. M. 50 470 zł i na rzecz
małżonków C. 57 300 zł tytułem wyrównania szkody w postaci spadku wartości
nieruchomości.
Za podstawę orzeczenia Sąd Apelacyjny przyjął następujące ustalenia:
Powód A. M. jest właścicielem nieruchomości położonej w P. przy ul. A.[...],
zabudowanej budynkiem mieszkalnym i wykorzystywanej na cele mieszkalne.
M. i L. małżonkowie C. są współwłaścicielami na zasadzie wspólności majątkowej
małżeńskiej nieruchomości położonej w P. przy ul. L.[...], na której wzniesiony
został budynek mieszkalny.
Użytkowane od około początku 2000 r. budynki powodów są w bardzo dobrym
stanie technicznym, nie zachodzi potrzeba montowania przegród, ponieważ
posiadają wystarczającą izolacyjność akustyczną, możliwe jest również uzyskanie
właściwego klimatu akustycznego.
Lotnisko wojskowe w P. – K. od drugiej wojny światowej użytkowane jest jako
miejsce stacjonowania i lotów samolotów odrzutowych. Od 60 lat dwudziestego
wieku do końca 2003 r. były to samoloty MIG 21, od 2004 r. ISKRA, a obecnie F -
16.
Rozporządzeniem Wojewody W. z dnia 12 grudnia 2003 r. nr 82/03, które weszło w
życie z dniem 1 stycznia 2004 r., utworzony został obszar ograniczonego
użytkowania dla lotniska wojskowego P. - K. Obszar ten został podzielony na 5
stref, nieruchomości powodów położone są w strefie B, jej granice wyznacza
granica strefy A i linia, na której długotrwały poziom hałasu w porze dziennej jest
równy 55 dB A oraz granica lotniska. Odnoszące się do niej ograniczenia dotyczą
przeznaczenia terenu przez: zakaz tworzenia nowych terenów zabudowy
3
mieszkaniowej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, zakaz
budowy szpitali, domów opieki i zabudowy związanej ze stałym pobytem dzieci i
młodzieży, takich jak internaty, domy dziecka i.t.p., zakaz tworzenia obszarów A
ochrony uzdrowiskowej. Ponadto tworzenie nowych trenów zabudowy w ramach
planu zagospodarowania przestrzennego dopuszczalne jest wyłącznie jako
uzupełnienie istniejących ciągów zabudowy. Zalecony sposób korzystania z terenu
to lokalizowanie nowych obiektów niewymagających ochrony akustycznej i
niepowodujących zwiększenia hałasu dla zabudowy mieszkaniowej.
Nowopowstające i istniejące budynki powinny spełniać wymogi właściwego klimatu
akustycznego przez stosowanie przegród zewnętrznych o odpowiedniej
izolacyjności akustycznej.
Powództwo A. M. obejmowało 75 037 zł tytułem odszkodowania za utratę wartości
rynkowej nieruchomości i 75 570,46 zł wydatków na konieczne roboty budowlane,
mające na celu poprawę izolacyjności akustycznej budynku.
Powodowie M. i L. małżonkowie C. domagali się przyznania im tego samego
rodzaju świadczeń, odpowiednio w wysokości 79 038 zł i 50 050,50 zł.
Roszczenia te Sąd Okręgowy uznał za niezasadne, ponieważ włączenie
nieruchomości powodów do obszaru ograniczonego użytkowania nie spowodowało
konieczności wykonania dodatkowych robót budowlanych, związanych
z rewitalizacją akustyczną, a natężenie hałasu nie przekracza przyjmowanych
norm.
Powołane rozporządzenie wprowadziło konkretne ograniczenia w zakresie
przeznaczenia i sposobu korzystania z terenów oraz wymagania techniczne
dotyczące budynków. Nie zostało nim przewidziane ograniczenie w zakresie
sposobu korzystania z nieruchomości powodów, czy też ich przeznaczenia.
Obowiązek odszkodowawczy, będący następstwem utworzenia obszaru, określony
art. 129 ust. 2 p.o.ś. dotyczy ograniczenia korzystania z nieruchomości
w dotychczasowy sposób lub dotychczasowego przeznaczenia, przy zastosowaniu
art. 140 k.c.
Nie został wprowadzony zakaz budowy lub rozbudowy istniejących budynków
mieszkalnych, a jedynie budowy szpitali, domów opieki i obiektów związanych ze
stałym pobytem dzieci i młodzieży. Sąsiedztwo lotniska i hałas nie są następstwem
4
ograniczenia użytkowania wprowadzonego aktem prawa miejscowego, jakim jest
rozporządzenie Wojewody.
Objęcie nieruchomości ograniczeniem może nie pozostawać bez wpływu na ich
ceny rynkowe, ale spadek cen sprzedaży nie jest normalnym tego następstwem.
Powołując się na art. 322 p.o.ś. nie wskazali na jakiej podstawie prawa cywilnego
opierają swoje roszczenia.
Nie spełniają one przesłanek przewidzianych art. 222 § 2 k.c., jak też art. 23 i 24
k.c., ponieważ działanie pozwanego pozbawione jest cech bezprawności. Nie
można dopatrzeć się także odpowiedzialności deliktowej, wobec braku cech
bezprawności działania, zwłaszcza że nie można za takie działanie uznać
utworzenia stref ograniczonego użytkowania. Przewidziane w rozporządzeniu
długotrwałe oddziaływanie poziomu hałasu dla strefy B jest niższe od
dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że wykładnia art. 129 ust. 2 p.o.ś. w zakresie prawa do
żądania odszkodowania za szkodę obejmującą zmniejszenie wartości
nieruchomości „w związku z ograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości”,
wskazuje na to, że dotyczy szkody bezpośredniej, wynikającej z wprowadzenia
ograniczonego sposobu korzystania. Nie można wykluczyć, że ze względu na
bliskość lotniska wartość nieruchomości powodów jest niższa niż innych
nieruchomości położonych na peryferiach P., co jednak nie pozostaje w związku
przyczynowym z wprowadzeniem strefy ograniczonego użytkowania
nieruchomości. Również i poziom hałasu wynika z bliskiego sąsiedztwa lotniska.
Nie spowodowało to jednak powoływanej szkody.
Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie.
Skargi kasacyjne powodowie A. M. oraz M. i L. małżonkowie C. oparli na obu
przewidzianych art. 3983
§ 1 k.p.c. podstawach, domagali się uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu wraz z rozstrzygnięciem o kosztach procesu ewentualnie dokonania
jego zmiany i uwzględnienia powództw w zakresie obniżenia wartości
nieruchomości w wysokości odpowiednio 50 470 zł i 57 300 zł oraz kosztów
procesu.
5
Naruszenia prawa procesowego upatrują w odniesieniu do art. 321 § 1 k.p.c.
przez niezasądzenie odszkodowania z tytułu spadku wartości nieruchomości,
nawet przy zastosowaniu innej podstawy prawnej, mimo że stan faktyczny na to
pozwalał.
Zarzut naruszenia prawa materialnego dotyczy:
- art. 140 k.c. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że wprowadzenie ograniczeń, jak
i konieczność znoszenia podwyższonego poziomu hałasu na ich nieruchomościach
nie ogranicza prawa własności i nie ma negatywnego wpływu na ich wartość,
- art. 129 ust. 2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. p.o.ś. przez błędne uznanie, że
spadek wartości nieruchomości wyliczony przez biegłego sądowego nie wynika
z wprowadzonych ograniczeń, nie jest szkodą w rozumieniu tego przepisu,
a podniesienie dopuszczalnego poziomu hałasu w stosunku do norm ogólnie
obowiązujących nie jest ograniczeniem możliwości korzystania z nieruchomości,
- art. 322 i art. 325 p.o.ś. przez błędne przyjęcie, że odpowiedzialność pozwanego
zachodzi tylko w przypadku bezprawności jego działania,
- art. 1 Protokołu Nr 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności przez usankcjonowanie naruszenia prawa własności
bez kompensaty dla właściciela nieruchomości oraz
art. 6 przez pozbawienie powoda prawa do rzetelnego procesu,
- art. 21 ust. 1 i 2 Konstytucji RP przez usankcjonowanie naruszenia własności bez
kompensaty poniesionej przez właściciela szkody.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie zwrotu kosztów
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje :
Rozporządzenie nr 82/03 Wojewody W. z dnia 17 grudnia 2003 r. w sprawie
utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla lotniska wojskowego P. – K. w
P. wydane zostało na podstawie upoważnienia przewidzianego art. 135 ust. 1 i 2
p.o.ś., w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 3 października 2003 r. o zmianie
ustawy - Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 190,
poz. 1865). Po ogłoszeniu go w Dzienniku Urzędowym Województwa W. Nr 200,
poz. 3873 stało się aktem prawa miejscowego.
6
Możliwość utworzenia takiego obszaru, zachodzi po dokonaniu oceny
oddziaływania na środowisko, jeżeli z analizy porealizacyjnej albo przeglądu
ekologicznego wynika, że mimo zastosowania dostępnych rozwiązań technicznych,
technologicznych i organizacyjnych nie mogą być dotrzymane standardy jakości
środowiska, w rozumieniu art. 3 pkt 34 p.o.ś., poza terenem zakładu (lotniska).
Z uwagi na to, że obszar ograniczonego użytkowania ingeruje w prawo własności
i w sferę wolności właściciela, przyjąć należy, że wyszczególnienie sytuacji,
w których dojdzie do utworzenia go, jest wyczerpujące i wymaga uprzedniego
stwierdzenia, że zastosowanie najlepszych dostępnych metod i środków nie
doprowadziło do utrzymania dopuszczalnych warunków środowiska.
Konieczność utworzenia obszaru wynika z tego, że jest to jedyny sposób uzyskania
efektu w postaci ochrony zasobów środowiska, która uwzględniać powinna
wyczerpanie dostępnych środków i zasadę proporcjonalności (art. 31 ust. 3
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej).
Utworzenie zatem opisanego obszaru wskazuje na negatywne oddziaływanie
lotniska na środowisko, w stopniu wymagającym wprowadzenia ograniczeń
w wykonywaniu prawa własności, które muszą być respektowane przez właściciela.
Wobec tego przyjęcie, że utworzenie opisanego obszaru nie ogranicza prawa
własności nie zasługuje na podzielenie, jako wynik błędnej wykładni art. 140 k.c.
Zasadniczą przyczyną utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla lotniska
wojskowego P. – K. było stwierdzenie w sporządzonym w 2001/2002 r. „Raporcie
oddziaływania lotniska na środowisko” przekroczenia dopuszczalnego poziomu
hałasu poza lotniskiem, co oparte było na parametrach użytkowanych wówczas
samolotów MIG 21, uwzględniono również plany nabycia nowego typu samolotu, z
preferencją dla F – 16.
Art. 129 ust. 2 p.o.ś., którego treść nie uległa zmianie mimo kolejnych zmian
tego przepisu, przewiduje, że w związku z ograniczeniem sposobu korzystania
z nieruchomości jej właściciel może żądać odszkodowania za poniesioną szkodę;
szkoda obejmuje również zmniejszenie wartości nieruchomości.
Podstawową przesłanką żądania przyznania powyższego odszkodowania jest
wystąpienie co najmniej istotnego ograniczenia korzystania z nieruchomości
7
w odniesieniu do dotychczasowego sposobu korzystania z niej lub zgodnego
z dotychczasowym przeznaczenia, o jakim mowa w ust. 1 art. 129 p.o.ś.
Określony został w ust. 4 art. 129 p.o.ś. prekluzyjny, dwuletni termin od wejścia
w życie rozporządzenia powodującego ograniczenie sposobu korzystania
z nieruchomości, do dochodzenia tych roszczeń odszkodowawczych.
Powiązanie wystąpienia szkody z wprowadzonym ograniczeniem, i krótkim
terminem do jej dochodzenia, a także wąskie jej ujęcie wskazuje, że powyższe
uregulowanie obejmuje szkodę, którą można ocenić już w momencie opublikowania
aktu normatywnego zawierającego ograniczenia lub w krótkim okresie jego
obowiązywania. Nie wyłącza jednak prawa dochodzenia roszczeń powstałych
w następstwie wprowadzonych ograniczeń, które nastąpią bez związku z treścią
tych ograniczeń, ale z działalnością podmiotu, na którego rzecz ograniczenie
nastąpiło, na co wskazuje odesłanie do przepisów Kodeksu cywilnego w art. 322
p.o.ś.
Wykładnia tego uregulowania daje podstawę do przyjęcia, że znajdzie ono
zastosowanie do szkody obejmującej obniżenie wartości nieruchomości, jeśli
dojdzie do ważnego i rzeczywistego uszczuplenia zakresu i sposobu
dotychczasowego korzystania z nieruchomości lub zmuszenia właściciela do
zmiany dotychczasowego jej przeznaczenia.
Powodowie powołują się na pogorszenie warunków korzystania z nieruchomości na
skutek dozwolenia emitowania hałasu powyżej dopuszczalnego poziomu, co
wpływa na pogorszenie komfortu ich życia oraz obniżenie wartości nieruchomości.
Z opinii biegłego wynika, że na spadek wartości nieruchomości wpływ ma hałas
i sąsiedztwo lotniska, rozważał on wszystkie ograniczenia wprowadzone
rozporządzeniem, ale spadek wartości odnosi się tylko do hałasu.
Nie doszło do wykazania, że dochodzone przez nich odszkodowanie spełnia
omówione przesłanki art. 129 ust. 2 p.o.ś.
Objęte rozporządzeniem ograniczenia nie dotyczą bezpośrednio ich nieruchomości.
Zarzut naruszenia tego przepisu na gruncie dokonanych ustaleń nie zasługiwał na
podzielenie.
8
Nietrafne jest stanowisko Sądu Apelacyjnego, że dla przyjęcia
odpowiedzialności pozwanego według zasad Kodeksu cywilnego zachodzi
obowiązek wykazania bezprawności jego działania.
Powołane przez powodów okoliczności zezwalały na rozważenie zasadności
zgłoszonego roszczenia na podstawie art. 435 k.c. w związku z art. 322 p.o.ś.,
zwłaszcza że ani Sąd pierwszej instancji ani Sąd Apelacyjny nie był związany
wskazywaną przez powodów podstawą prawną, niezależnie od tego, że domagali
się oni takiego rozpatrzenia sprawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia
2006 r. IV CSK 269/06, niepubl., uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 31 stycznia 2008 r. III CZP 49/07, OSNC 2008/6/5).
Odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo na własny rachunek nie jest, na
gruncie art. 435 k.c., uzależniona od wykazania bezprawności jego działania (por.
wyrok Sądu Najwyższego z 17 października 2005 r. III CSK 171/05, niepubl.).
Powołana jako przyczyna obniżenia wartości nieruchomości nadmierna emisja
hałasu związana jest z prowadzeniem przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za
pomocą sił przyrody, jakim jest również lotnisko.
Podkreślenia wymaga, że za szkody wyrządzone przez Skarb Państwa przy
wykonywaniu innych zadań, nie należących do sfery imperium, ponosi on
odpowiedzialność na zasadach ogólnych, w tym również art. 435-art. 436 k.p.c.
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2008 r. I CSK 41/08, niepubl.).
Nierozpoznanie zatem sprawy w odniesieniu do tej podstawy prawnej stanowi,
powoływane w skardze, naruszenie art. 321 k.p.c.
Nie można uznać za trafne stanowiska Sądu Okręgowego, podzielonego
przez Sąd Apelacyjny, że skoro nieruchomości powodów znajdują się w pobliżu
lotniska, to te czynniki, które biegły uwzględnił, jako wpływające na obniżenie
wartości nieruchomości – sąsiedztwo lotniska i hałas nie mają związku
z wprowadzeniem obszaru ograniczonego użytkowania. Pomija ono bowiem to, że
przyczyną utworzenia opisanego obszaru było stwierdzenie niemożności
zapewnienia poza terenem lotniska warunków gwarantujących dopuszczalny
poziom hałasu.
Obniżenie wartości nieruchomości stanowi wymierną stratę, niezależnie od
tego, czy właściciel zbył ją, czy też nie zamierza podjąć działań w tym kierunku.
9
Wartość rzeczy wyrażana jest w pieniądzu i odnoszona do zasad rządzących
rynkiem (por. uchwała z dnia 12 października 2001 r. III CZP 57/01, OSNC
2002/5/57). Nie ma podstaw do przyjęcia, że do czasu rozporządzenia nią stanowi
jedynie wartość hipotetyczną.
Nie znajduje uzasadnienia odwoływanie się w rozpatrywanej sprawie do
przepisów rangi konstytucyjnej oraz postanowień umów międzynarodowych,
których uregulowania, jako zasad fundamentalnych brane są pod uwagę przy
wykładni stosowanych przepisów.
Niezamieszczenie w wyroku oznaczenia, że obejmuje dwie połączone do
wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy nie stanowi naruszenia art. 219
k.p.c. Obowiązku takiego nie przewidują przepisy prawa procesowego, a redakcja
wyroku w dostateczny sposób wyodrębniła samodzielność wniesionych powództw.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok należało uchylić na podstawie
art. 39815
k.p.c. i sprawę przekazać Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2
w związku z art. 39821
k.p.c.).