Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 247/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 marca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 marca 2009 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 grudnia 2007 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację
wnioskodawcy od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 listopada
2006r.,
II. II. nie obciąża wnioskodawcy kosztami postępowania
kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 20 lutego 2007 r. Sąd Okręgowy oddalił odwołanie J. P. od
decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 listopada 2006 r., którą
odmówiono wnioskodawcy prawa do emerytury z tytułu pracy w szczególnych
warunkach. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne.
Wnioskodawca, ur. 27 września 1946 r., złożył w dniu 20 września 2006 r.
wniosek o emeryturę, wskazując 43 lata, 11 miesięcy i 22 dni okresów składkowych
i nieskładkowych. W okresie od 19 listopada 1964 r. do 20 września 1969 r.
wnioskodawca był zatrudniony w Fabryce Wyrobów Metalowych w pełnym
wymiarze czasu jako robotnik transportu - ustawiacz maszyn i urządzeń
odlewniczych, przy czym praca ta stanowiła pracę w szczególnych warunkach. W
okresie zatrudnienia, od 25 kwietnia 1967 r. do 17 kwietnia 1969 r. wnioskodawca
odbywał zasadniczą służbę wojskową, po ukończeniu której powrócił do pracy u
tego samego pracodawcy na poprzednie stanowisko. Okres powyższego
zatrudnienia, z wyłączeniem czasu służby wojskowej, wraz z dalszymi okresami
pracy w szczególnych warunkach stanowi łącznie 13 lat, 7 miesięcy i 13 dni.
W tak ustalonym stanie faktycznym, Sąd Okręgowy uznał, że wnioskodawca
nie spełnia warunków określonych w art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.
U. z 2004 r., Nr 39, poz. 353 ze zm., zwanej dalej ustawą o emeryturach i rentach
lub ustawą) oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm., zwanego
dalej rozporządzeniem), albowiem nie legitymuje się 15-letnim okresem
zatrudnienia w warunkach szczególnych. Do okresu takiej pracy nie wlicza się
okresu zasadniczej służby wojskowej. Zgodnie z art. 120 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 21
listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 241, poz. 2416), okres odbywania przez pracownika czynnej służby
wojskowej, pod warunkiem podjęcia pracy w ciągu 30 dni u pracodawcy, który
zatrudniał go w dniu powołania do służby wojskowej, wlicza się do okresu
zatrudnienia u tego pracodawcy w zakresie wszystkich uprawnień wynikających ze
3
stosunku pracy. Natomiast pracownikowi, który pracę u poprzedniego pracodawcy
podjął po upływie 30 dni, okres odbywania czynnej służby wlicza się tylko do okresu
zatrudnienia, od którego zależy wymiar urlopu wypoczynkowego, odprawy
pośmiertnej oraz uprawnienia emerytalno-rentowe. Wskazane przepisy nie dają
zatem podstaw do wliczenia służby wojskowej do okresu pracy w szczególnych
warunkach, nie przewidują tego również przepisy rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r.
Wyrokiem z dnia 6 grudnia 2007 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok
i poprzedzającą go decyzję organu rentowego w ten sposób, że przyznał
wnioskodawcy prawo do wcześniejszej emerytury od dnia 27 września 2006 r.
W ocenie Sądu drugiej instancji, kwestia „wliczalności” służby wojskowej do
pracy w szczególnych warunkach nie była interpretowana jednolicie. W
szczególności w wykładni prezentowany był pogląd, że warunki uzyskania
świadczeń emerytalnych są materią prawa ubezpieczeń społecznych, które
kompleksowo normuje tę kwestię. Przepisy te, w szczególności art. 6 ust. 1 pkt 4
ustawy o emeryturach i rentach, uznają okres czynnej służby wojskowej w Wojsku
Polskim lub okresy jej równorzędne albo okresy zastępczych form tej służby za
okresy składkowe, uwzględniane w ogólnym stażu emerytalnym, nie przewidują
natomiast „wliczalności” czynnej służby wojskowej do okresów pracy w
szczególnych warunkach, o jakiej mowa w art. 32 ust. 2 ustawy oraz w wykazach A
i B rozporządzenia. Wyrazem takiego stanowiska jest wyrok Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 17 października 2002 r., III AUa 249/01 (Prawo Pracy 2003 nr
11, str. 42). Najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego prezentuje jednak
odmienną wykładnię. W wyroku z dnia 6 kwietnia 2006 r., II UKN 5/06 (OSNP 2007,
Nr 7-8, poz. 108), dotyczącym identycznej z niniejszą sprawą kwestii spornej, Sąd
Najwyższy wskazał, że okres zasadniczej służby wojskowej odbytej w czasie
trwania stosunku pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
zalicza się do stażu pracy wymaganego do nabycia prawa do emerytury z art. 32
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, jeżeli pracownik w ustawowym terminie
zgłosił swój powrót do tego zatrudnienia. Wprawdzie wnioskodawca służbę
wojskową odbywał w okresie obowiązywania ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony PRL, jednak i w tej ustawie w art. 108 (według
4
brzmienia obowiązującego w okresie służby odbywanej przez wnioskodawcę)
zawarto podobne jak poprzednio sformułowanie o zaliczaniu – w sytuacji podjęcia
pracy w ciągu 30 dni u uprzednio zatrudniającego pracodawcy – okresu odbytej
służby wojskowej do okresu zatrudnienia w zakresie wszelkich uprawnień
związanych z zatrudnieniem.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku organ rentowy zarzucił
naruszenie prawa materialnego przez jego błędną wykładnię, a mianowicie art. 32
ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach w związku z § 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., przez przyznanie
wnioskodawcy prawa do wcześniejszej emerytury „dzięki wliczeniu do okresu pracy
w warunkach szczególnych dwuletniego okresu odbywania zasadniczej służby
wojskowej, nieznajdującego żadnego uzasadnienia w obowiązujących przepisach”.
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i oddalenie apelacji wnioskodawcy, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że stanowiący podstawę
zaskarżonego orzeczenia wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2006 r., III
UK 5/06 odnosi się do stanu prawnego regulowanego przez art. 125 ustawy z dnia
30 stycznia 1959 r. o powszechnym obowiązku wojskowym, którego brzmienie nie
odpowiada brzmieniu obowiązującego w trakcie odbywania służby wojskowej przez
wnioskodawcę art. 108 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym
obowiązku obrony RP. Wykładnia gramatyczna tych przepisów wskazuje, że w
treści drugiej z przytoczonych ustaw pominięte zostały wyraźnie prace w
szczególnych warunkach, do których żołnierzom zasadniczej służby wojskowej
przeniesionym do rezerwy można by było zaliczać okres ich służby wojskowej. W
konsekwencji wnioskodawcy można co najwyżej zaliczyć do pracy w szczególnych
warunkach okres odbywania służby wojskowej w czasie obowiązywania art. 125
ustawy z dnia 30 stycznia 1959 r., to jest od 25 kwietnia do 28 listopada 1967 r., co
jednakże nie jest wystarczające do wykazania przez niego łącznie 15-letniego
okresu wykonywania takiej pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
5
Skarga kasacyjna zawiera usprawiedliwione zarzuty.
Z przepisu art. 316 § 1 k.p.c. wynika ogólna zasada obowiązująca w
postępowaniu cywilnym, zgodnie z którą podstawą rozstrzygnięcia roszczenia jest
stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy, przy czym nie budzi
wątpliwości, że sformułowanie „stan rzeczy” obejmuje również stan prawny w
zakresie prawa materialnego. Nie oznacza to nic innego jak to, że wydając wyrok
sąd stosuje obowiązujące w chwili zamknięcia rozprawy przepisy prawa
materialnego. Na gruncie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych reguła ta
doznaje weryfikacji z tego względu, że postępowanie sądowe w tych sprawach
wszczynane jest na skutek odwołania wniesionego od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, które zastępuje pozew. Postępowanie to ma zatem charakter
odwoławczy, a jego przedmiotem jest ocena zgodności z prawem wydanej decyzji.
Przyjmuje się więc, że co do zasady badanie przez sąd legalności decyzji i
orzekanie o niej możliwe jest tylko przy uwzględnieniu stanu faktycznego i
prawnego istniejącego w chwili jej wydania (por. między innymi wyroki z dnia 10
marca 1998 r., II UKN 555/97, OSNAPiUS 1999, nr 5, poz. 181; z dnia 20 maja
2004 r., II UK 395/03, OSNP 2005, nr 3, poz. 43; z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK
152/04, OSNP 2005, nr 17, poz. 273; z dnia 2 lutego 2007 r., III UK 25/07, OSNP
2008 nr 19-20, poz. 293). Reguła wyrażona w art. 316 § 1 k.p.c. nie znajduje
zastosowania wówczas, gdy przepisy przejściowe nakazują stosowanie przepisów
dotychczasowych bądź gdy doznaje ona wyłączenia przez przepisy prawa
materialnego o charakterze szczególnym.
Nie budzi wątpliwości, że wszystkie warunki wymagane do nabycia prawa do
emerytury w niższym wieku emerytalnym wnioskodawca mógł spełnić dopiero z
dniem osiągnięcia wieku 60 lat, a więc pod rządami ustawy o emeryturach i rentach
(art. 100 ustawy). Spełnienie przez niego warunków do nabycia prawa do spornego
świadczenia należy zatem rozpatrywać w kontekście art. 186 ust. 2 pkt 1 tej
ustawy, nakazującego stosowanie jej przepisów do wniosków złożonych począwszy
od dnia wejścia w życie ustawy. Przepis art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach stanowi, że ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r.,
będącym pracownikami, o których mowa w ust. 2-3, zatrudnionymi w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku
6
niższym niż określony w art. 27 pkt 1. W myśl ust. 2 powołanego artykułu, dla celów
ustalenia uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne i otoczenia. Z kolei ust. 3 art. 32 określa kategorie
pracowników, których uważa się za zatrudnionych w szczególnym charakterze dla
celów ustalania uprawnień, o których mowa w ust. 1 tego artykułu, wymieniając w
pkt 6 spośród osób odbywających służbę wojskową jedynie żołnierzy zawodowych.
Zgodnie z art. 32 ust. 4 ustawy, wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje
prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w
ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów
dotychczasowych. W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 13 lutego 2002 r., III
ZP 30/01 (OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że za
dotychczasowe przepisy należy uważać przepisy rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r. i to wyłącznie w zakresie regulowanym przez ustawę o emeryturach i
rentach, a więc wieku emerytalnego, rodzaju prac lub stanowisk, oraz warunków,
na jakich osobom wykonującym prace określone w ust. 2 i 3 art. 32 tej ustawy
przysługuje prawo do emerytury. Odbywanie zasadniczej (czynnej) służby
wojskowej nie zostało objęte ani przepisami rozporządzenia, ani stanowiącymi jego
załącznik wykazami. Już tylko to stwierdzenie pozwala na uznanie zasadności
zarzutów kasacyjnych, jeśli się dodatkowo uwzględni, że wcześniejsza emerytura
jest dla powszechnego systemu świadczeń emerytalnych „instytucją” wyjątkową,
określającą szczególne uprawnienia uprzywilejowanego kręgu podmiotów. W
wyroku z dnia 22 lutego 2007 r., I UK 258/06 (OSNP 2008 nr 5-6, poz. 81) Sąd
Najwyższy stwierdził, że zawarcie przez ustawodawcę w zamkniętym katalogu
wykazu pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze wyłącza
możliwość jego rozszerzenia w procesie stosowania prawa. Możliwość odstępstwa
od zasady powszechnej zwłaszcza ze względu na przesłankę szczególnego
charakteru zatrudnienia – pozostaje atrybutem władzy ustawodawczej, a nie
sądowniczej To trafne stanowisko należy również odnieść do uznania przez
ustawodawcę za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach tych tylko
7
pracowników, którzy wykonywali prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o
znacznym stopniu uciążliwości lub wymagające wysokiej sprawności
psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Te właśnie
kryteria pozwalają bowiem na ocenę wpływu warunków zatrudnienia na
wcześniejszą utratę zdolności do jego wykonywania, co stanowi o istocie prawa do
emerytury w niższym wieku emerytalnym.
Sąd drugiej instancji oparł swoje rozstrzygnięcie na poglądzie wyrażonym
przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 kwietnia 2006 r., III UK 5/06 (OSNP 2007
nr 7-8, poz. 434), zgodnie z którym okres zasadniczej służby wojskowej odbytej w
czasie trwania stosunku pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze zalicza się do stażu pracy wymaganego do nabycia prawa do
emerytury w niższym wieku emerytalnym (art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach), jeżeli pracownik w ustawowym terminie zgłosił swój powrót do tego
zatrudnienia. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, pogląd ten znajduje zastosowanie do
sytuacji wnioskodawcy, gdyż przepis art. 108 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 241, poz. 2416 ze zm., zwanej dalej ustawą o powszechnym obowiązku
obrony) w brzmieniu obowiązującym w dacie odbywania przez wnioskodawcę
zasadniczej służby wojskowej, zawierał uregulowanie podobne do zawartego w art.
125 ustawy z dnia 30 stycznia 1959 r. o powszechnym obowiązku wojskowym
(jednolity tekst: Dz.U. z 1963 r. Nr 20, poz. 108).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę kasacyjną
opowiada się za stanowiskiem wyrażonym w powołanej wyżej uchwale z dnia 13
lutego 2002 r., iż przez przepisy dotychczasowe w rozumieniu art. 32 ust. 4 ustawy
o emeryturach i rentach należy rozumieć przepisy rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r. i to wyłącznie w zakresie określenia wieku emerytalnego, rodzaju prac lub
stanowisk oraz warunków, na podstawie których przysługuje prawo do emerytury.
Zakres wskazanego odesłania nie obejmuje więc możliwości zaliczania na
podstawie kiedykolwiek poprzednio obowiązujących przepisów okresu odbywania
zasadniczej służby wojskowej do okresu wykonywania pracy w szczególnych
warunkach, której definicję dla celów ustalania uprawnień emerytalnych zawiera art.
32 ust. 2 ustawy.
8
Nawet gdyby uznać za trafny pogląd Sądu drugiej instancji odnośnie do
wymogu stosowania regulacji prawnych obowiązujących w okresie odbywania
przez wnioskodawcę zasadniczej służby wojskowej, to – wbrew stanowisku tego
Sądu – treść art. 108 ust. 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 1 stycznia 1975 r. nie zawierała uregulowania
„podobnego” do zawartego w art. 125 ustawy o powszechnym obowiązku
wojskowym. O ile bowiem ten pierwszy stanowił o zaliczaniu okresu odbytej służby
wojskowej do okresu zatrudnienia w zakresie wszelkich uprawnień związanych z
zatrudnieniem, pracownikom, którzy po odbyciu służby podjęli – w zakreślonym
ustawowo terminie – zatrudnienie w tym samym zakładzie pracy, w którym byli
zatrudnieni przed powołaniem do służby, albo w tej samej gałęzi pracy, to w świetle
drugiego z nich – pracownikowi, który zgłosił się do pracy w określonym ustawowo
terminie, okres odbytej służby wojskowej zaliczało się do okresu zatrudnienia w
zakresie wszelkich uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy albo od ciągłości
pracy w danym zawodzie lub służbie bądź w szczególnych warunkach, od których
zależało nabycie tych uprawnień. Można więc zasadnie argumentować, że skoro z
mocy art. 125 ustawy o powszechnym obowiązku wojskowym okres służby
wojskowej podlegał zaliczeniu do okresu zatrudnienia w zakresie wszelkich
uprawnień uzależnionych od pracy w szczególnych warunkach, to dotyczyło to
także uprawnień wynikających z zabezpieczenia społecznego. Taka interpretacja
znajdowała zresztą potwierdzenie w brzmieniu § 5 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 10 września 1956 r. w sprawie zaliczania pracowników do kategorii
zatrudnienia (Dz.U. Nr 39, poz. 176 ze zm.) w związku z art. 8 ust. 1 pkt 4 dekretu z
dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 30, poz. 116 ze zm.), stanowiących o zaliczaniu okresu służby
w Wojsku Polskim tak jak zatrudnienia w I kategorii zatrudnienia, jeżeli pracownik
bezpośrednio przed tym okresem wykonywał zatrudnienie w tej kategorii.
Obowiązująca od dnia 29 listopada 1967 r. ustawa o powszechnym
obowiązku obrony w art. 108 ust. 1 stanowiła jedynie o zaliczaniu okresu odbytej
służby wojskowej do wszelkich uprawnień związanych z zatrudnieniem, przez które
należy rozumieć uprawnienia wynikające ze stosunku pracy, a nie z systemu
zabezpieczenia społecznego. Pozostawało to również w ścisłym związku ze zmianą
9
stanu prawnego w tym ostatnim zakresie. Z dniem 1 stycznia 1968 r. weszła w
życie ustawa z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), w której w art. 11 ust. 2
zawarty został zamknięty katalog rodzajów prac zaliczonych do pierwszej kategorii
zatrudnienia (pracownicy zatrudnieni pod ziemią, w warunkach szkodliwych dla
zdrowia, na statkach żeglugi powietrznej, na statkach morskich w żegludze
międzynarodowej i w polskim ratownictwie okrętowym, w stoczniach morskich na
niektórych stanowiskach pracy bezpośrednio przy budowie i remoncie statków
morskich, w charakterze nauczycieli, w zespołach formujących szkło), obejmującej
nadto zawodową i nadterminową służbę wojskową (art. 9 ust. 2). Ustawa ta w art.
11 ust. 4 udzielała Radzie Ministrów upoważnienia do określenia w drodze
rozporządzenia, jakie prace wykonywane przez pracowników wymienionych w ust.
2 tego artykułu uzasadniają zaliczenie do pierwszej kategorii zatrudnienia, oraz
warunków wymaganych do uzyskania emerytury lub renty inwalidzkiej dla
pracowników tej kategorii. W tym więc tylko zakresie zachowały moc przepisy
powołanego wyżej rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1956 r.,
wydanego na podstawie zawartej w art. 10 ust. 2 dekretu z dnia 25 czerwca 1954 r.
delegacji do określenia rodzaju prac objętych I kategorią oraz warunków zaliczania
pracowników do tej kategorii. Co prawda w myśl art. 127 ust. 3 ustawy o
powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, do czasu
wydania przepisów wykonawczych przewidzianych w ustawie, przepisy wydane na
podstawie dekretu z dnia 25 czerwca 1954 r. zachowały moc, jednakże ze
zmianami wynikającymi z ustawy. Oznacza to, że § 5 rozporządzenia z dnia 10
września 1956 r., określający warunki zaliczania do okresu zatrudnienia w I
kategorii między innymi okresu służby wojskowej, utracił moc. W konsekwencji, w
obowiązującym po dniu 31 grudnia 1967 r. stanie prawnym brak było przepisu
zezwalającego na zaliczenie okresu zasadniczej służby wojskowej do okresu
zatrudnienia w szczególnych warunkach, od którego zależy nabycie prawa do
emerytury w niższym wieku emerytalnym.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w wyroku na podstawie art.
39816
zdanie pierwsze k.p.c.
10