Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 265/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 marca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa Gminy Wyznaniowej […]
przeciwko Gminie Miasta K. i Skarbowi Państwa – Prezydentowi Miasta K.
o zobowiązanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 marca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 kwietnia 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powódki kosztami
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka domagała się zobowiązania pozwanych do złożenia oświadczenie
woli o przeniesieniu na jej rzecz prawa własności zabudowanych nieruchomości
położonych w K. przy ul. P. 8/10 i B. 5, szczegółowo oznaczonych w żądaniu
pozwu. Wymienione nieruchomości w dniu 1 września 1939 r. były własnością […]
Towarzystwa, będącego – zdaniem powódki – wyznaniową […] osobą prawną w
rozumieniu art. 30 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do
gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej (Dz. U. Nr 41, poz. 251 ze zm.,
dalej: ustawa). Podlegają one zatem zwrotowi na rzecz powódki na podstawie
przytoczonego przepisu.
Pozwani wnieśli o oddalenie powództwa. Zarzucili, że […] Towarzystwo nie
jest wyznaniową […] osobą prawną, ponieważ nie zostało utworzone na postawie
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 października 1927
r. o uporządkowaniu stanu prawnego w organizacji gmin żydowskich na obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej z wyjątkiem województwa śląskiego (Dz. U. z 1928 r.
Nr 52, poz. 500, dalej: rozporządzenie z 1927 r.), lecz na podstawie rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 1932 – Prawo
o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 94, poz. 808 ze zm., dalej: rozporządzenie
z 1932 r.).
Wyrokiem z dnia 8 listopada 2006 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo,
ale Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 maja 2007 r. uchylił to orzeczenie i
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.
Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2007 r. Sąd Okręgowy w K. ponownie oddalił
powództwo i zasądził od powódki na rzecz pozwanych po 7200 zł kosztów procesu.
Sąd ustalił, że […] Towarzystwo zostało założone około 1904 r. przez
żydowskiego działacza społecznego S.L. w formie zarejestrowanego
stowarzyszenia. Celem tego stowarzyszenia było kształcenie młodzieży […] w
zakresie przedmiotów właściwych publicznym szkołom ludowym i średnim, jak
również w dziedzinach wiedzy judaistycznej i religii mojżeszowej. Szkoła ludowa
3
rozpoczęła działalność w 1908 r., a szkoła średnia w 1918 roku. Statut
Towarzystwa został uchwalony dnia 8 sierpnia 1929 r. i był przechowywany w
Starostwie Grodzkim. Urząd Wojewódzki nie zakazał zawiązania stowarzyszenia, a
decyzja w tym przedmiocie została wydania dnia 11 września 1929 r.
Towarzystwo na podstawie umowy z dnia 27 października 1911 r. kupiło
nieruchomość w K. przy ul. B. 5, stanowiącą działkę nr 96, objętą księgą wieczystą
Kw nr [...] (poprzednio parcela 298, objęta lwh [...]), a na podstawie umowy z dnia
24 marca 1927 r. i z dnia 9 listopada 1928 r. – nieruchomość w K. przy ul. P. 8/10,
składającą się z parcel katastralnych 301 i 303, objętych lwh [...] (z tych parcel
utworzono następnie działkę nr 95, podzieloną na działki nr 95/1 i nr 95/2, objęte
księgami wieczystymi Kw nr [...] i Kw nr [...]). Na tych nieruchomościach w latach
1918-1931 został wybudowany kompleks budynków szkolnych. Szkoły
kontynuowały działalność w dniu 1 września 1939 r., ale z początkiem roku
szkolnego 1939-1940 zostały zamknięte przez okupanta.
Program szkół prowadzonych przez Towarzystwo odpowiadał programowi
szkół publicznych. Zajęcia prowadzono w języku polskim. Towarzystwo kształciło
także w dziedzinach wiedzy judaistycznej i religii mojżeszowej; prowadziło kusy
języka hebrajskiego, historii i literatury żydowskiej oraz organizowało publiczne
odczyty. Przedmiotów nieobjętych programem szkół publicznych nauczono w
dodatkowym wymiarze godzin i w języku hebrajskim. Wydawane przez szkoły
świadectwa miały charakter świadectwa ukończenia szkoły publicznej. Zadaniem
szkół było kształcenie młodzieży w duchy wierności obowiązkom wobec Polski i
wychowywanie jej na wzorowych obywateli, gotowych do pracy na rzecz państwa.
W szkole znajdowała się synagoga i powstały w 1931 r., z inicjatywy
młodzieży, dom modlitwy, w którym odbywały się codziennie modlitwy poranne,
nabożeństwa w szabat i święta oraz konfirmacje uczniów.
Towarzystwo nie było organizacyjnie związane z Gminą […]. Prowadziły je
osoby fizyczne, a 72 % dochodów pochodziło z czesnego, płaconego przez
rodziców uczniów, zaś 5 % – z dotacji Gminy.
4
Towarzystwo zostało zlikwidowane decyzją Wojewody z dnia 30 września
1948 r., a decyzją z dnia 21 lutego 1950 r. postanowiono przekazać majątek
Towarzystwa, obejmujący także nieruchomości, Gminie Miejskiej K.
Aktualnie nieruchomość, obejmująca działkę nr 95/2 i nr 96, jest własnością
Skarbu Państwa i pozostaje w trwałym zarządzie ZSZ. Nieruchomość, stanowiąca
działkę nr 95/1, jest natomiast własnością Gminy K. (po komunalizacji) i pozostaje
w zarządzie SM.
Powołując się na art. 30 ustawy, Sąd Okręgowy uznał, że ustalenie
znaczenia zawartego w tym przepisie pojęcia wyznaniowej żydowskiej osoby
prawnej wymaga zastosowania kryterium formalnego. Jest tak dlatego, że
w ustawach regulujących stosunek państwa do poszczególnych wyznań
ustawodawca pozostawia kościołom i ich związkom wyznaniowym swobodę
w określeniu jednostek organizacyjnych, przy pomocy których realizują one swoje
cele, ale osobowość prawną wiąże tylko z tymi jednostkami, które za osoby prawne
uznaje wprost w ustawie albo na podstawie rozporządzenia wydanego przez
właściwego ministra. W wymienionej ustawie o stosunku Państwa do gmin
wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, w rozdziale „Osoby prawne
i ich organizacje”, ustawodawca wskazał, że osobowość prawną mają gminy
żydowskie oraz Związek Gmin, a inne jednostki organizacyjne mogą ją uzyskać na
wniosek Zarządu Związku Gmin w drodze rozporządzenia Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji. Podobne rozwiązania dotyczące osobowości
prawnej żydowskich wyznaniowych jednostek organizacyjnych zawierały akty
prawne obowiązujące przed dniem 1 września 1939 r., m.in. na terytorium
Krakowa.
Z rozporządzenia z 1927 r. wynika, że prawa korporacyjne i osobowość
prawną posiadł Związek Religijny, poszczególne gminy żydowskie oraz
stowarzyszenia wyznaniowe tworzone za zgodą naczelnej władzy nadzorczej –
Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Obowiązujące w 1939 r.
przepisy regulujące stosunek państwa do poszczególnych kościołów i związków
wyznaniowych nie dopuszczały natomiast tworzenia innych jednostek
organizacyjnych wyposażonych w osobowość prawną poza strukturami, którym
5
wprost w ustawach, dekretach czy rozporządzeniach Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej przyznano przymiot osobowości prawnej.
Osobowości prawnej, której źródłem nie są przepisy ustawy regulującej
stosunek państwa do poszczególnych wyznań, lecz innych aktów prawnych, nie
należy – zdaniem Sądu – łączyć z wyznaniowym lub częściowo wyznaniowym
charakterem działalności prowadzonej przez osobę prawną. Wyznaniowymi
żydowskimi osobami prawnymi są zatem tylko te jednostki organizacyjne, które taki
status uzyskały zgodnie z postanowieniem ustawy. Sam charakter działalności
osoby prawnej, który może pokrywać się z celami, jakie realizują wyznaniowe
żydowskie osoby prawne, zwłaszcza gminy żydowskie, nie ma tu decydującego
znaczenia. Stowarzyszenie zarejestrowane na postawie rozporządzenia z 1932 r.
a zatem także […] Towarzystwo, nie jest wyznaniową żydowską osobą prawną w
rozumieniu art. 30 ustawy. Także struktura tego stowarzyszenia nie odpowiadała
wymaganiom, jakie powinny spełniać wyznaniowe osoby prawne utworzone
zgodnie z postanowieniami załącznika do rozporządzenia z 1927 r.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki. Sąd
odwoławczy w zasadzie podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej. Opierając się
na wskazanym materiale sprawy uznał, że brak dostatecznych podstaw do
ustalenia, iż w szkołach zorganizowanych przez Towarzystwo istniała zarówno
synagoga, jak i dom modlitwy. Bez wątpienia istniał tam dom modlitwy (przez
władze szkolne nazywany szkolną synagogą), a jego charakter odpowiadał
charakterowi domów modlitwy opisanych w przytoczonym przez Sąd opracowaniu.
Sąd podkreślił również, że z programu wychowawczego skierowanego przez
Towarzystwo do Kuratorium Okręgu dnia 23 grudnia 1935 r. wynika, iż szkoła
należała do Związku Zrzeszeń Społecznych utrzymujących […] szkoły średnie w
Polsce, miała charakter narodowej szkoły żydowskiej, a realizowanymi w niej
celami wychowawczymi było przekazywanie „wykształcenia ogólnego według
wymogów programu państwowego dla szkół średnich oraz wykształcenie
hebrajskie i judaistyczne w ramach obejmujących całokształt narodowej kultury
hebrajskiej i judaistycznej, a odpowiadających programowi szkoły średniej
ogólnokształcącej”, w następnej kolejności zostało wymienione wychowanie
6
obywatelskie i narodowe, a nadto wpojenie młodzieży etyki judaizmu i moralności
ogólnoludzkiej.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego wykładnia językowa zawartego w art. 30
ustawy pojęcia wyznaniowa żydowska osoba prawna nie przesądza, według jakich
kryteriów należy ustalić krąg takich osób prawnych. Jego ustalenie może nastąpić
na dwa sposoby. Decydujące znaczenie można przypisać statusowi
formalnoprawnemu konkretnej osoby prawnej albo kryteriom funkcjonalnym,
tj. rodzajowi działalności prowadzonej przez konkretną osobę prawną. Opierając się
na analizie rozporządzenia z 1927 r. i rozporządzenia z 1932 r. Sąd Apelacyjny
uznał, że wskazane w tych rozporządzeniach kryteria formalne nie pozwalają
zaliczyć stowarzyszeń zarejestrowanych na podstawie rozporządzenia z 1932 r. do
kategorii wyznaniowych żydowskich osób prawnych w rozumieniu art. 30 ustawy.
Tymczasem Towarzystwo powstało na podstawie dekretu o stowarzyszeniach z
dnia 3 stycznia 1919 r. (Dz. P.P.P. Nr 3, poz. 88), a następnie działało na
podstawie obwiązującego od 1 stycznia 1933 r. rozporządzenia z 1932 r. Zdaniem
Sądu również kryterium funkcjonalne nie pozwala zaliczyć Towarzystwa do
wyznaniowych żydowskich osób prawnych. Towarzystwo prowadziło w swoich
szkołach działalność oświatowo-wychowawczą według programu właściwego dla
szkół państwowych, zaakceptowanego przez władze oświatowe. Młodzież
żydowska zdobywała w tych szkołach także wykształcenie religijne, był w nich dom
modlitwy, obchodzono święta religijne żydowskie. Rozszerzenie w tym kierunku
programu nauczania dotyczyło jednak większości szkół w okresie
międzywojennym, przeznaczonych nie tylko dla młodzieży żydowskiej.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik powódki
zarzucił naruszenie przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 30
ust. 1 pkt 2 ustawy, art. 5, 6, 17, 22 w związku z art. 30 ustawy, art. 30 ust. 1
ustawy w związku z przepisami rozporządzenia Ministra Wyznań Religijnych
i Oświecenia Publicznego z dnia 9 września 1931 r., rozporządzenia z 1927 r.
i obowiązującego w dniu 1 września 1939 r. Statutu Gminy Wyznaniowej […] oraz
art. 25 ust. 1 Konstytucji. Powołując się na tę podstawę wniósł „o uchylenie
zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa” albo uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
7
Pozwani wnieśli o oddalenie skargi kasacyjnej. Prokurator Generalny, który
zajął stanowisko co do skargi kasacyjnej na podstawie art. 3988
§ 1 k.p.c., wyraził
pogląd, że skarga powinna zostać oddalona.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla oceny zasadności skargi kasacyjnej zasadnicze znaczenie ma sporna
między stronami kwestia, czy […] Towarzystwo, zarejestrowane na podstawie
rozporządzenia z 1932 r. jako stowarzyszenie, jest w rozumieniu art. 30 ustawy
inną wyznaniową […] osobą prawną.
Kwestia co oznacza użyte w art. 30 ustawy pojęcie inna wyznaniowa
żydowska osoba prawna było już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego
w wyroku z dnia 9 lutego 2007 r., III CSK 411/06 (OSNC 2008, nr 1, poz. 9.).
Przytoczony wyrok został wydany po rozpoznaniu skargi kasacyjnej pozwanej
w sprawie z powództwa Gminy Wyznaniowej […] przeciwko Gminie K. o
zobowiązanie pozwanej do złożenia oświadczenia o przeniesieniu na rzecz
powódki, na podstawie art. 30 ustawy, oznaczonej zabudowanej nieruchomości w
K., stanowiącej od 1935 r. własność Stowarzyszenia [...] (utraconą w 1959 r.),
wpisanego do rejestru stowarzyszeń Starostwa Grodzkiego na podstawie
rozporządzenia z 1932 r. W tej sprawie sądy obu instancji uwzględniły powództwo,
podzielając stanowisko powodowej Gminy, że Stowarzyszenie jest inną
wyznaniową żydowską osobą prawną w rozumieniu art. 30 ustawy, oparte na
argumentach zbieżnych z prezentowanymi w skardze kasacyjnej wniesionej
w niniejszej sprawie.
Sąd Najwyższy w przytoczonym orzeczeniu nie podzielił jednak
rozstrzygnięcia zawartego w zaskarżonym wyroku. Uznał, że przyjęte przez Sądy
obu instancji znaczenie pojęcia inna wyznaniowa żydowska osoba prawna,
przypisujące decydujące znaczenie rodzajowi działalności prowadzonej przez
określoną osobę prawną, a nie jej statusowi formalnoprawnemu, prowadzi do
złamania jednej z podstawowych zasad prawa cywilnego, że o osobowości prawnej
decyduje uznanie danej jednostki organizacyjnej za osobę prawną przez samego
ustawodawcę. Sąd Najwyższy podkreślił, że przytoczona zasada znajduje swój
praktyczny wyraz w tym, iż o osobowości prawnej określonej jednostki kościoła lub
8
związku wyznaniowego decyduje uznanie jej za osobę prawną przez przepis prawa
lub wpisanie do odpowiedniego rejestru. Niedopuszczalne jest zatem ustalanie
znaczenia tego pojęcia przez analizę użytych w nazwie określeń i odwoływanie się
do celów i zadań realizowanych przez określoną osobę prawną. Prowadziłoby ono
do tego, że na tle przytoczonej ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. istniałyby dwie
odmienne grupy wyznaniowych […] osób prawnych. Podstawą do wyodrębnienia
jednej z nich byłyby przepisy art. 5, 6, 22 ustawy, w myśl których do takich osób
prawnych należałyby gminy żydowskie, Związek Gmin i jednostki organizacyjne
uzyskujące osobowość prawną w drodze rozporządzenia Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji. Druga grupa byłaby natomiast tworzona na
podstawie art. 30 ustawy. Dopuszczenie do takiej wykładni nie tylko kłóci się
z przyjętym w prawie cywilnym sposobem uznawania określonej jednostki
organizacyjnej za osobę prawną, ale zagraża bezpieczeństwu obrotu. Status
wyznaniowej żydowskiej osoby prawnej musiałby być za każdym razem ustalany
przez organy stosujące prawo, co mogłoby spowodować, że w obrocie
funkcjonowałyby jednostki organizacyjne, które przez jedne z organów byłyby
uznawane za wyznaniowe […] osoby prawne, natomiast tym samym jednostkom
organizacyjnym inne organy odmawiałby takiego statusu.
Przez wyznaniową […] osobę prawną należy rozumieć – jak wyjaśnił Sąd
Najwyższy w przytoczonym orzeczeniu – tylko te jednostki organizacyjne, które
maja taki status prawny zgodnie z wyraźnym postanowieniem ustawy. Sam
charakter działalności określonej osoby prawnej, który może pokrywać się z celami,
jakie mają realizować wyznaniowe […] osoby prawne, zwłaszcza gminy żydowskie,
nie może mieć decydującego znaczenia. Rozwiązanie takie nie tylko służy
bezpieczeństwu obrotu, gdyż nie pozostawia wątpliwości, jakie jednostki do takich
osób zaliczyć, ale nie zaciera różnic pomiędzy osobami prawnymi, które stanowią
część organizacyjną danego kościoła lub związku, a osobami prawnymi
działającymi na podstawie przepisów właściwych dla każdych, a więc nie tylko
wyznaniowych osób prawnych. Osoby prawne, które nie są nastawione na
realizację celów majątkowych (stowarzyszenia lub fundacje), nawet jeżeli ich
działalność wspomaga cele wyznaniowe, nie podlegają nadzorowi kościoła lub
związku. Mogą wobec tego wolą tylko swoich członów lub założycieli modyfikować
9
cel swojej działalności oraz korzystać z funduszy państwowych lub
samorządowych, które są przeznaczane dla wszystkich osób, nie tylko
wyznaniowych, realizujących popierane przez państwo bądź samorząd cele
wychowawcze lub charytatywne. Także z tego powodu nie ma podstaw, aby
stowarzyszenie podlegające rozporządzeniu z 1932 r. zaliczać do wyznaniowych
żydowskich osób prawnych.
Przyjętej wykładni art. 30 ustawy nie podważa zarzut, że przed dniem
1 września 1939 r. nie zarejestrowano żadnego stowarzyszenia wyznaniowego na
podstawie rozporządzenia z 1927 r. W chwili uchwalania ustawy był to niewątpliwie
fakt znany i jeżeli wolą ustawodawcy było, aby na podstawie ustawy gminy
żydowskie mogły uzyskać własność nieruchomości stanowiących w dniu
1 września1939 r. własność nie tylko wyznaniowych żydowskich osób prawnych, to
art. 30 ustawy musiałby posługiwać się innym określeniem. Sąd Najwyższy
w przytoczonym orzeczeniu podkreślił, że nie ma żadnych uzasadnionych
powodów, aby użytemu w art. 30 ustawy pojęciu wyznaniowa żydowska osoba
prawna nadać inny sens niż przyjmuje to sama ustawa w art. 5, 6, 22. Ponadto
mając na względzie, że postępowanie o przeniesienie na gminę żydowską
określonej nieruchomości stanowi wyjątkową regulację, także akceptowana
powszechnie zasada wykładni, że przepisów szczególnych nie należy
interpretować rozszerzająco, przemawia za przyjętą wykładnią art. 30 ustawy.
Należy także dodać, że Sąd Najwyższy w sprawie III CSK 90/08, w której
Gmina Wyznaniowa […] wniosła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 28 czerwca 2007 r. oddalającego powództwo, wydanego po ponownym
rozpoznaniu sprawy na skutek uwzględnienia skargi kasacyjnej w sprawie III CSK
411/06, i uzasadniła wniosek o jej przyjęcie do rozpoznania istotnym zagadnieniem
prawnym dotyczącym kwestii pojęcia innej wyznaniowej żydowskiej osoby prawnej
w rozumieniu art. 30 ustawy, postanowieniem z dnia 9 maja 2008 r. odmówił
przyjęcia tej skargi kasacyjnej do rozpoznania, wskazując, że kwestia
przedstawiona przez skarżącą, jako istotne zagadnienie prawne została już
wyjaśniona w sprawie III CSK 411/06.
10
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę kasacyjną
podziela dokonaną w sprawie III CSK 411/ 06 wykładnię pojęcia innej wyznaniowej
żydowskiej osoby prawnej w rozumieniu art. 30 ustawy. To oznacza, że
stowarzyszenie zarejestrowane na podstawie rozporządzenia z 1932 r. nie jest
wyznaniową żydowską osobą prawną w rozumieniu art. 30 ustawy. Wyznaniowymi
żydowskimi osobami prawnymi w rozumieniu art. 30 ustawy są tylko osoby
wymienione w art. 5, 6 i 22 ustawy. Charakter działalności stowarzyszenia, nawet
pokrywający się z celami realizowanymi przez wyznaniowe żydowskie osoby
prawne, nie ma znaczenia dla uznania go za taką osobę. Nie mogą zatem odnieść
skutku podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty zmierzające do wykazania, że
Sąd Apelacyjny z naruszeniem art. 30 ust. 1 pkt 2 ustawy, art. 5, 6, 17 i 22
w związku z art. 30 ust. 1 ustawy oraz art. 30 ust. 1 ustawy uznał, iż zarejestrowane
na podstawie rozporządzenia z 1932 r. […] Towarzystwo nie było wyznaniową
żydowską osobą prawną w rozumieniu art. 30 ustawy. Ustalenie znaczenia użytego
w art. 30 ustawy pojęcia wyznaniowej żydowskiej osoby prawnej w sposób, jaki
proponuje skarżąca (przez odwołanie się do charakteru prowadzonej działalności i
jego związku z celami realizowanymi przez wyznaniowe żydowskie osoby prawne
oraz powiązań organizacyjnych i finansowych z gminami żydowskimi) przede
wszystkim łamie powszechnie aprobowaną w doktrynie i orzecznictwie podstawową
zasadę prawa cywilnego, że o osobowości prawnej przesądza uznanie danej
jednostki organizacyjnej za osobę prawną przez samego ustawodawcę, a więc nie
rodzaj prowadzonej przez nią działalności, lecz je jej status formalnoprawny; nie
uwzględnia też innych przedstawionych wyżej argumentów, niepozwalających
zaaprobować stanowiska skarżącej.
Analiza przepisów dotyczących bractw cerkiewnych nie pozwala podzielić
także zarzutu, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem art. 25 ust. 1
Konstytucji, polegającym w przekonaniu skarżącej na tym, iż będące
zarejestrowanym stowarzyszeniem […] Towarzystwo powinno być uznane za
wyznaniową żydowską osobę prawną w rozumieniu art. 30 ustawy, gdyż za
wyznaniową prawosławną osobę prawną są uznane działające przed 1 września
1939 r. bractwa cerkiewne. Wspomniane bractwa były zakładane w parafiach
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego zgodnie z art. 47 dekretu
11
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 18 listopada 1938 r. o stosunku Państwa do
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. Nr 88, poz. 597 ze
zm., dalej: dekret) na podstawie przepisów o stowarzyszeniach i postanowień
statutu wydanego przez będący organem władzy kościelnej Sobór Biskupów (art.
11 dekretu). O uznaniu ich za wyznaniowe prawosławne osoby prawne zdecydował
§ 70 Statutu Wewnętrznego Św. Polskiego Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego, stanowiącego załącznik do wydanego na podstawie dekretu
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 1938 r. o uznaniu Statutu
Wewnętrznego Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. Nr
103, poz. 679), z którego wynika, że bractwa były zakładane w celu ożywienia i
rozwoju życia religijno-oświatowego, utrzymywania w należytym stanie świątyń,
współdziałania w urządzaniu uroczystych nabożeństw i okazywania miłosierdzia
chrześcijańskiego. Odpowiednikiem spełniających wymienione zadania w kościele
prawosławnym bractw cerkiewnych były przewidziane w żydowskich gminach
wyznaniowych – zgodnie z art. 32 rozporządzenia z 1927 r. – stowarzyszenia
wyznaniowe, podlegające wpisowi do rejestru Rady Religijnej. Nie ulega jednak
wątpliwości, że Towarzystwo nie było takim stowarzyszeniem. Należy też dodać, że
w myśl wspomnianej zasady prawa cywilnego, iż o osobowości prawnej decyduje
uznanie danej jednostki organizacyjnej za osobę prawna przez samego
ustawodawcę, bractwa cerkiewne zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 4
lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego (Dz. U. Nr 66, poz. 287) uzyskały status osoby prawnej Polskiego
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Nieskuteczny jest również zarzut naruszenia przepisów rozporządzenia
z 1927 r. i Statutu Gminy Wyznaniowej […] (obowiązującego w dniu 1 września
1939 r.), które polega – zdaniem skarżącej – na zakwestionowaniu konfesyjnego
przymiotu działalności Towarzystwa, zarówno dlatego, że nie wskazanie przez
skarżąca, jakie konkretnie przepisy rozporządzenia z 1927 r. zostały naruszone,
uniemożliwia kontrolę kasacyjną (por. postanowienie Sąd Najwyższego z dnia
11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 114 i wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 grudnia 1996 r., II UKN 25/96, OSNAPiUS 1997, nr 14,
poz. 255) , jak i z tego powodu, że zarzut naruszenia Statutu, który nie ma
12
charakteru prawa powszechnie obowiązującego, nie może wypełniać pierwszej
podstawy kasacyjnej (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 2 grudnia 1998 r.,
I CKN 907/97, niepubl. i z dnia 6 stycznia 1999 r., II CKN 113/98, niepubl.).
Ponadto charakter działalności […] Towarzystwa, jako stowarzyszenia
zarejestrowanego na podstawie rozporządzenia z 1932 r., nie ma – co zostało
podkreślone wyżej – znaczenia dla uznania go za inną wyznaniową żydowską
osobę prawną w rozumieniu art. 30 ustawy.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39814
oraz art. 102 w związku z art. 39821
k.p.c.).