Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 477/08
POSTANOWIENIE
Dnia 2 kwietnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa
przeciwko K. I. Spółce z o.o. w S.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 kwietnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 31 stycznia 2008 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił zażalenia powoda na
postanowienie Sądu Rejonowego w S. z dnia 2 sierpnia 2007 r. o odrzuceniu
pozwu Skarbu Państwa, wniesionego przeciw spółce K. I. Sp. z o.o. Powód żądał
usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości, ujawnionym w
księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie w dziale II
księgi wieczystej KW nr […], prowadzonej przez Sąd Rejonowy w S., spółki K. I.
Sp. z.o.o., wpisanej do tej księgi jako jedyny użytkownik wieczysty i właściciel
budynku, i wpisania w jej miejsce Skarbu Państwa jako jedynego użytkownika
wieczystego i właściciela budynku. Według powoda, stan taki powstał na skutek
zawarcia dwóch kolejnych umów: umowy z dnia 18.09.1992 r., przenoszącej na
spółkę K. I. Sp. z o.o. udział 41/100 w prawie użytkowania wieczystego gruntu
i prawie własności budynku, umowy z dnia 27.05.1993 r., przenoszącej na spółkę
K. I. Sp. z o.o. udział 59/100 w prawie użytkowania wieczystego gruntu i prawie
własności budynku. Tymczasem pozew i wyrok, wydany w zakończonej
prawomocnym wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w G. sprawie o sygn. IC …/97,
dotyczyły wyłącznie stanu ujawnionego na skutek umowy z dnia 27.05.1993 r.,
obejmującej sprzedaż 59/100 udziału w prawie użytkowania wieczystego i prawie
własności budynku. Poprzednia sprawa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym toczyła się z powództwa G. L. w S. przeciwko
Syndykowi Masy Upadłościowej „L. Sp. z o.o." w S. i K. I. Sp. z o.o. Został w niej
wydany prawomocny wyrok oddalający powództwo. Zdaniem Sądu wyrok ten
powodował powstanie stanu powagi rzeczy osądzonej również w odniesieniu do
Skarbu Państwa, który uzyskał legitymację w niniejszym procesie jako nabywca
mienia zlikwidowanego przedsiębiorstwa G. L. na podstawie art. 49 ust. 1 ustawy o
przedsiębiorstwach państwowych. Sąd Rejonowy uznał, że założenie, iż art. 49
ustawy z dnia 22 lutego 1981 roku nie reguluje problematyki przejęcia długów
przedsiębiorstwa nie jest równoznaczne z przyjęciem tezy o wyłączeniu
odpowiedzialności Skarbu Państwa za ewentualne długi, gdyby doszło do
zlikwidowania przedsiębiorstwa przed zaspokojeniem wierzycieli. Sąd ten powołał
się m.in. na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1992 roku, III CZP
3
106/92, OSNC 1993/1-2/6. Ostatecznie uznał, że w okolicznościach rozpatrywanej
sprawy, wobec nieodpłatnego nabycia aktywów przedsiębiorstwa państwowego „
G. L.", jak również wobec możliwości ewentualnego przejęcia odpowiedzialności za
jego zobowiązania (pasywów), Skarb Państwa stał się w dniu 23 sierpnia 2006 r.
następcą prawnym „G. L.” w zakresie przejętego mienia. W konsekwencji wyrok
Sądu Wojewódzkiego, zdaniem Sądu, wiąże także Skarb Państwa, a powaga
rzeczy osądzonej obejmuje także i ten podmiot. Sąd Okręgowy ograniczył się do
stwierdzenia, że w sprawie występuje stan powagi rzeczy osądzonej, bowiem w
obu sprawach zachodzi tożsamość stron i przedmiotu postępowania. Zdaniem
Sądu Okręgowego, tożsamość stron ma miejsce także wówczas, gdy w sprawie
występują następcy prawni osób z poprzedniego postępowania lub inne osoby
objęte skutkami powagi rzeczy osądzonej.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
w związku z art. 391 k.p.c. i art. 397 § 2 k.p.c. poprzez bezzasadne przyjęcie, że
zachodzi tożsamość przedmiotu rozstrzygnięcia i tożsamość stron procesowych
w sprawie niniejszej oraz w zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu
Wojewódzkiego w G. Wydział I Cywilny z dnia 12 listopada 1998 r. sprawie o sygn.
I C …/97, a w konsekwencji - bezzasadne przyjęcie, że pozew wniesiony przez
Skarb Państwa w sprawie niniejszej był niedopuszczalny i jako taki podlegał
odrzuceniu. Podnoszono też zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. w związku z art.
397 § 2 k.p.c. poprzez nierozpoznanie przez Sąd Okręgowy zarzutu częściowego
braku tożsamości przedmiotu rozstrzygnięcia w sprawie o sygn. I C …3/97
i w sprawie niniejszej, zawartego w zażaleniu powoda na postanowienie Sądu
Rejonowego w S. o odrzuceniu pozwu z 2 sierpnia 2007 r. Zdaniem powoda, brak
tożsamości roszczenia z rozpoznawanej sprawy i roszczenia ze sprawy o sygn. I C
…/97 w zakresie wpisu do księgi wieczystej dotyczącego udziału 41/100 w prawie
użytkowania wieczystego gruntu i własności budynku jest oczywisty. W tej sytuacji
odrzucenie pozwu w całości, z uwagi na rzekomą tożsamość roszczenia
dochodzonego w sprawie niniejszej z roszczeniem dochodzonym w sprawie o sygn.
IC …/97, było rozstrzygnięciem oczywiście błędnym przynajmniej w części, tj. co do
udziału 41/100 w prawie użytkowania wieczystego i prawie własności budynku.
Ponadto w związku z treścią art. 49 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych,
4
skarżący jest zdania, że Skarb Państwa był sukcesorem likwidowanego
przedsiębiorstwa państwowego jedynie w zakresie własności i innych praw
majątkowych.Zarzucił wreszcie, że Sądy obu instancji w ogóle nie odniosły się do
twierdzenia, że powaga rzeczy osądzonej nie obejmuje sporu dotyczącego wpisu
do księgi wieczystej w części obejmującej udział 41/100 w prawie użytkowania
wieczystego, co uzasadnia również zarzut naruszenia stosowanego odpowiednio w
postępowaniu zażaleniowym art. 378 § 1 k.p.c.
Skarżący wnosi ostatecznie o uchylenie zaskarżonego postanowienia
w całości i jego zmianę poprzez uwzględnienie w całości zażalenia powoda na
postanowienie Sądu Rejonowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzut naruszenia przepisu art.
199 § 1 pkt 2 k.p.c., polegający, zdaniem skarżącej, na bezpodstawnym odrzuceniu
pozwu z uwagi na występujący stan powagi rzeczy osądzonej. Zgodnie z art. 199
§ 1 pkt 2 k.p.c., sąd odrzuci pozew jeśli o to samo roszczenie pomiędzy tymi
samymi stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie osądzona.
Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku
z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi
samymi stronami (art. 366 k.p.c.). Powaga rzeczy osądzonej występuje w zakresie
przedmiotowym i podmiotowym, określonym wydanym wyrokiem.
W judykaturze i literaturze zgodnie się podnosi, że przedmiotowa granica
powagi rzeczy osądzonej pozwala określić tożsamość roszczeń występującą
w różnych sprawach. Decydująca jest w tych wypadkach nie tylko tożsamość
przedmiotu (por. post. SN z 30 stycznia 1969 r., II CZ 212/68, OSPiKA 1969, nr 9,
poz. 202), ale i tożsamość podstawy faktycznej (por. orz. SN z 9 czerwca 1971 r.,
II CZ 59/71, OSNCP 1971, nr 12, poz. 226 , OSP 1972, nr 10, poz. 119; por. także
orz. SN z 28 maja 2002 r., I PKN 250/2001, MoP 2002, nr 17, s. 774).
Dla tożsamości roszczeń wymagana jest nie tylko identyczność podstawy
faktycznej, ale i prawnej (orz. SN z 22 kwietnia 1967 r., I CR 570/66, OSPiKA 1967,
nr 7–8, poz. 158 z ; wyrok SN z 12 czerwca 2001 r., II UKN 405/2000, OSNP 2003,
nr 5, poz. 131, wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2007 r., I CSK 479/06, nie publ.).
5
W sprawie o sygn. I C …/97 podstawą rozstrzygnięcia sporu był jedynie stan
ujawniony na podstawie umowy 27 maja 1993 r. dotyczącej sprzedaży 59/100
udziału w prawie użytkowania wieczystego i w prawie własności budynku.
Tymczasem nie było przedmiotem rozpoznania we wskazanej wyżej sprawie
okoliczności związane z umową z dnia 18 września 1992 r. Okoliczność ta nie była
brana pod uwagę przez Sąd w zaskarżonym orzeczeniu. Nie ulega wątpliwości,
że dwie różne podstawy żądania w sprawie I C …/97 oraz w niniejszej mogą
oznaczać, że uzasadniony będzie zarzut braku tożsamości roszczeń
w postępowaniach. Zwrócić należy uwagę na inny aspekt, choć też związany
z powagą rzeczy osądzonej, tj. na uprawnienie Skarbu Państwa do wytoczenia
powództwa, które jest niezależne od uprawnień przysługujących zlikwidowanemu G.
L. Jeśli przyjąć, że zmienia się w takiej sytuacji podstawa prawna roszczenia, nie
będzie zachodziła wówczas negatywna przesłanka postępowania. Poczynione uwagi
dotyczą tylko przedmiotowych granic powagi rzeczy osądzonej. W dużej mierze na
tym zarzucie skupia się skarga kasacyjna.
Skarżący zarzucił także naruszenie art. 199 § 1 pkt k.p.c. w związku
z naruszeniem podmiotowym powagi rzeczy osądzonej. Należy zauważyć, że Sąd
Najwyższy w licznych orzeczeniach dał wyraz stanowisku, zgodnie z którym,
obejmuje ona oprócz samych stron występujących w zakończonym postępowaniu —
także ich następców prawnych. Sąd w tym składzie podziela to stanowisko. Nie ma
wątpliwości, że powaga rzeczy osądzonej występuje w stosunku do nabywcy rzeczy
spornej w toku procesu (por. orz. SN (7) z 5 maja 1951 r., ŁC Prez. 685/50, OSN
1952, Nr 1, poz. 3, orz. SN z 10 kwietnia 1963 r., III CR 26/63, OSPiKA 1964, nr 7–8,
poz. 134, tamże; uchwała SN z 27 lipca 1989 r., III CZP 68/89, nie publ.), ale także
m.in. co do spadkobierców. Nie ma znaczenia, czy sukcesja taka ma charakter
uniwersalny czy syngularny. Chodzi jedynie o to, by dotyczyła ona prawa, które w
wyniku następstwa przeszło na inny podmiot. Istotne więc dla sprawy jest to, czy
można mówić, że między G. L. a powodem w niniejszej sprawie doszło do
następstwa w zakresie objętym przedmiotem postępowania. Warto zaznaczyć, że na
zagadnienie następstwa prawnego w zw. z art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25 września
1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze
6
zm.) zwrócił uwagę SN w wyroku z dnia 22 lutego 2006 r., sygn. akt III CSK 4/06,
Biul. SN 2006/4.
Powód zarzucił także naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c.
Zgodnie z tą regulacją, na sądzie odwoławczym spoczywa obowiązek rozważenia
wszystkich podniesionych w zażaleniu zarzutów i wniosków, a także obowiązek
brania pod rozwagę, w granicach zaskarżenia, wszystkich naruszeń, prawa
materialnego popełnionych przez sąd pierwszej instancji, niezależnie od tego, czy
zostały wytknięte w apelacji (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 21
sierpnia 2003 r. III CKN 392/2001 OSNC 2004, nr 10, poz. 161, i z dnia
4 października 2002 r. III CZP 62/2002, OSNC 2004, nr 1, poz. 7). W sprawie Sąd
Okręgowy całościowo podzielił stanowisko Sądu Rejonowego. Uwagi Sądu
w zasadzie sprowadzają się do stwierdzenia, że Skarb Państwa jest następcą
prawnym przedsiębiorstwa państwowego G. L. Dodał też, że z treści pozwu oraz z
zażalenia nie wynika by w sprawie zaistniały nowe okoliczności faktyczne.
W rozstrzygnięciu brak jakichkolwiek rozważań w zakresie wyżej wskazanym, a to o
tożsamości roszczenia pod względem faktycznym i prawnym.
W tych okolicznościach usprawiedliwiony był zarzut naruszenia art. 378 § 1
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Przepis ten nakłada bowiem na Sąd drugiej instancji
obowiązek rozpoznania wszystkich zarzutów mających znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy. Strona powodowa w zażaleniu zakwestionowała zaś między innymi
zastosowanie przez Sąd pierwszej instancji art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., zarzucając
błędną ocenę, co do występowania w sprawie tożsamości
podmiotowej i przedmiotowej roszczenia zgłoszonego w sprawie z tym
rozpoznawanym w sprawie I C …/978. Na marginesie tylko można dodać, że Sąd
drugiej instancji nie powołał też żadnego przepisu prawa, poza art. 385 k.p.c. w zw.
z art. 397 § 2 k.p.c., co mogłoby pozwolić na rekonstrukcje toku myślowego Sądu.
Z tego względu skarga kasacyjna
podlegała uwzględnieniu i zaskarżone postanowienie zostało
uchylone na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. Wymaga
jednocześnie podkreślenia, na co wielokrotnie zwracał uwagę SN, że - ustalając
pozycję prawną Skarbu Państwa w kontekście art. 49 ust. 1 ustawy z dnia
7
25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych - należy mieć na uwadze
moment graniczny związany z nowelizacją ustawy, która weszła w życie od dnia
15 stycznia 2003 r. (wyrok z dnia 22 lutego 2006 r., sygn. akt III CSK 4/06, Biul. SN
2006/4, wyrok z dnia 8 sierpnia 2007 r., I CSK 181/07, nie publ.). Za oczywiste
należy uznać, że skutek ugody sądowej czy pozasądowej i związany z tym zarzut
rzeczy ugodzonej (res transacta) jest natury materialnej, a nie formalnej i nie ma
wpływu na to, czy pozew podlega odrzuceniu.
jz