Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 304/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 kwietnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z powództwa Prokuratora Okręgowego w K.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej „H.” w O. oraz Syndykowi masy upadłości
Huty „O.” S.A.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 kwietnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 czerwca 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 23 czerwca 2008 r. oddalił apelację od
wyroku oddalającego powództwo Prokuratora Okręgowego w K. przeciwko
Spółdzielni Mieszkaniowej „H.” oraz Syndykowi Masy Upadłości Huty „O.” S.A.
o ustalenie, że nieważne są dwie umowy zawarte przez pozwanych w dniach
6 października 1995 r. i 4 listopada 1996 r. w formie aktu notarialnego, na
podstawie których pozwana Huta sprzedała pozwanej Spółdzielni prawo
użytkowania wieczystego nieruchomości wraz z budynkami, szczegółowo
opisanymi w tych umowach. Przy zawieraniu umów przedłożone zostały
notariuszowi uchwały nr 33/95 i 53/96 rady nadzorczej pozwanej Spółdzielni, której
kadencja upłynęła 30 czerwca 1995 r., zezwalające zarządowi Spółdzielni na
zawarcie tych umów. Z ustaleń dokonanych przez Sąd Okręgowy na podstawie
wyników wcześniejszych postępowań sądowych wynika, że uchwały te nie zostały
podjęte, a podpisy niektórych członków rady nadzorczej na jednej z uchwał zostały
sfałszowane.
Sąd Okręgowy, oddalając powództwo wskazał na brak po stronie
Prokuratora interesu prawnego w wytoczeniu powództwa po 12 latach od zawarcia
wspomnianych umów. Sąd ten wskazał, że w przypadku stwierdzenia nieważności
tych umów, objęte nimi nieruchomości weszłyby w skład masy upadłości pozwanej
Huty, co oznaczałoby wzruszenie ekonomicznych podstaw bytu pozwanej
Spółdzielni. Zakwestionowanie umów prowadziłoby do m. in. wzruszenia praw
ponad 2 000 członków Spółdzielni, którzy nabyli spółdzielcze własnościowe prawo
do lokali w budynkach zakupionych na gruntach, będących przedmiotem tych
umów. Ocena w zakresie zgodności powództwa prokuratora z zasadami współżycia
społecznego oraz zgodności dochodzonego prawa ze społeczno-gospodarczym
jego przeznaczeniem, a także zasada ochrony praw nabytych przez członków
pozwanej Spółdzielni, nie pozwalała na uwzględnienie powództwa.
Sąd Apelacyjny ustalił dodatkowo, że działająca w kolejnej kadencji rada
nadzorcza pozwanej Spółdzielni uchwałami z dnia 29 września 1998 r. oraz z dnia
16 czerwca 2008 r. zaakceptowała i „potwierdziła uchwały” przedłożone
3
notariuszowi przy zawieraniu umów. Sąd ten – powołując się na uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2007 r., III CZP 31/07
(OSNC 2008, nr 2, poz.14) – uznał jednocześnie, że „do umowy” zawartej przez
zarząd pozwanej Spółdzielni bez wymaganej do jej ważności uchwały walnego
zgromadzenia bądź rady nadzorczej tej Spółdzielni, ma zastosowanie w drodze
analogii art. 103 § 1 i 2 k.c. Sąd Apelacyjny stwierdził, że skoro rada nadzorcza
pozwanej Spółdzielni podjęła uchwały potwierdzające zawarcie umów z dnia
6 października 1995 r. i z dnia 4 listopada 1996 r., to podniesiony w apelacji zarzut
naruszenia art. 58 k.c. przez jego niezastosowanie uznać należało za bezzasadny.
Skarga kasacyjna Prokuratora oparta została na podstawie naruszenia
art. 58 § 1 i 2 k.c. przez jego niezastosowanie, art. 103 § 1 k.c. przez jego
zastosowanie w sytuacji, gdy czynność prawna zarządu podjęta została w wyniku
przestępstwa, art. 38 k.c. przez błędną jego wykładnię polegającą na uznaniu za
ważne umowy zawarte między pozwanymi, mimo że członkowie zarządu pozwanej
Spółdzielni zawarli je z naruszeniem art. 46 § 1 pkt 3 ustawy z dnia 16 września
1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 188, poz.1848 ze zm.).
Skarżący zarzucił ponadto naruszenie art. 381 k.p.c. przez niedopuszczenie
dowodu z wyroku wydanego w dniu 24 kwietnia 2008 r., na podstawie którego Z. M.
– członek rady nadzorczej pozwanej Spółdzielni został skazany prawomocnie za
przestępstwo polegające na poświadczeniu nieprawdy dotyczącej rzekomego
podjęcia przez Radę Nadzorczą uchwały nr […].
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny nie dopuszczając dowodu z dokumentu tj. wyroku
skazującego byłego członka rady nadzorczej pozwanej Spółdzielni za przestępstwo
polegające na poświadczeniu nieprawdy, a mianowicie poświadczenia, że rada
nadzorcza podjęła uchwałę nr […], nie naruszył art. 381 k.p.c., skoro jest
okolicznością bezsporną, przyjętą w podstawie faktycznej zaskarżonego wyroku, że
uchwała ta nie została podjęta.
Rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego oparte zostało na – wyrażonym
w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2007 r. –
poglądzie, według którego do umowy zawartej przez zarząd spółdzielni bez
4
wymaganej do jej ważności uchwały walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej
ma zastosowanie w drodze analogii art. 103 § 1 i 2 k.c. Jak już podkreślono zarząd
pozwanej Spółdzielni zawierając z pozwaną Hutą umowy z dnia 6 października
1995 r. i 4 listopada 1996 r. działał bez wymaganej do ważności tych umów
uchwały rady nadzorczej. Okoliczność, że w toku późniejszych postępowań
sądowych członkowie rady nadzorczej pozwanej Spółdzielni twierdzili, że taką
uchwałę podjęli, a nawet – podając taką wersję – popełnili przestępstwo
poświadczenia nieprawdy, nie oznacza, że na skutek zastosowania w rozpoznanej
sprawie art. 103 § 1 i 2 k.c. doszło – jak zaznaczył w skardze kasacyjnej Prokurator
– do potwierdzenia „ważności przestępstw, czynności mających na celu obejście
prawa czy też sprzecznych z zasadami współżycia społecznego”. Rada nadzorcza
pozwanej Spółdzielni nie potwierdziła bowiem ani fałszywych twierdzeń niektórych
członków poprzedniej rady, ani nie poświadczyła nieprawdy, lecz potwierdziła
zawarte umowy, które podjęte zostały bez wymaganej uchwały rady nadzorczej.
Odnosząc się do zarzutów naruszenia art. 58 § 1 i 2 k.c., art. 103 § 1 k.c.
oraz art. 38 k.c. wskazać należy, że w judykaturze prezentowany jest pogląd,
opowiadający się za nieważnością bezwzględną czynności prawnych dokonanych
przez osoby działające w imieniu osoby prawnej w charakterze jej organu bez
kompetencji do tego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2000 r., V CKN
1029/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 83 i z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 162/07, niepubl.
oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2001 r., III CZP 55/01,
OSNC 2002, nr 7-8, poz. 87). Orzeczenia te opierają się na założeniu, że art. 58
§ 1 k.c. dotyczy każdego przypadku naruszenia przy dokonywaniu czynności
prawnej normy bezwzględnie obowiązującej. Jest to założenie nietrafne, gdyż
art. 58 k.c. ma niewątpliwie na względzie tylko zgodność z ustawą treści i celu
czynności prawnej, na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 12 maja
2000 r., V CKN 1029/00 (OSNC 2001, nr 6, poz. 83), oraz z dnia 5 lipca 2007 r.,
II CSK 162/07( niepubl.), a także w uchwale z dnia 12 października 2001 r., III CZP
55/01 (OSNC 2002, nr 7-8, poz. 87).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowane jest również stanowisko
wykluczające dopuszczalność stosowania w drodze analogii art. 103 § 1 i 2 k.c. do
przypadków zawarcia umowy w imieniu osoby prawnej w charakterze jej organu
5
przez osobę lub osoby niemające do tego kompetencji (wyroki SN z dnia
12 grudnia 1996 r., I CKN 22/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 75; z dnia 26 czerwca
1997 r., I CKN 130/97, niepubl.; z dnia 15 lutego 2002 r., III CKN 494/00 niepubl.;
z dnia 8 maja 2003 r., III RN 66/02, „Monitor Podatkowy” 2003, nr 6, s. 2; z dnia
14 stycznia 2004 r., I CK 54/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 35; z dnia 8 października
2004 r., V CK 76/04, niepubl.).
W opozycji do tego nurtu orzecznictwa pozostają orzeczenia, w których Sąd
Najwyższy opowiedział się za dopuszczalnością potwierdzenia na podstawie
art. 103 k.c. umowy zawartej przez niemający wymaganej kompetencji organ osoby
prawnej (wyrok SN z dnia 22 lipca 1998 r., I PKN 223/98, OSNAPUS 1998, nr 16,
poz. 509).
Sąd Najwyższy w składzie poszerzonym odniósł się do tej spornej zarówno
w doktrynie, jak i judykaturze kwestii i ostatecznie w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 14 września 2007 r., III CZP 31/07 (OSNC 2008, nr 2, poz. 14)
uznał, że do umowy zawartej przez zarząd spółdzielni bez wymaganej do jej
ważności uchwały walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej ma zastosowanie w
drodze analogii art. 103 § 1 i 2 k.c.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną pogląd ten
podziela. Przemawia za nim podobieństwo konstrukcji „działania przez organ osoby
prawnej” oraz konstrukcji „działania przez pełnomocnika”, skoro zarówno
pełnomocnik, jak i osoba pełniąca funkcję organu mają działać w granicach
przyznanych im kompetencji, skutki zaś takiego ich działania są przypisywane
bezpośrednio – odpowiednio – mocodawcy lub osobie prawnej. Funkcja obu tych
instytucji jest więc podobna. Sąd Najwyższy trafnie wskazał we wspomnianej
uchwale, że okoliczność, iż art. 39 § 1 k.c. zawiera jedynie normę odpowiadającą
art. 103 § 3 k.c., a brak w nim odpowiedników art. 103 § 1 i 2 k.c., nie oznacza woli
ustawodawcy uznania wszystkich czynności prawnych dokonanych przez osoby
działające w imieniu osoby prawnej w charakterze jej organu bez kompetencji do
tego za bezwzględnie nieważne. Nie normując w art. 39 k.c. sankcji dokonania
czynności prawnej w imieniu osoby prawnej w charakterze jej organu bez
kompetencji do tego, ustawodawca pozostawił ustalenie tej sankcji sądom przy
6
zastosowaniu ogólnych reguł wykładni prawa, wskazane zaś wyżej podobieństwo
instytucji organu osoby prawnej i pełnomocnictwa przemawia za stosowaniem
w drodze analogii przewidującego sankcję bezskuteczności zawieszonej art. 103
§ 1 i 2 k.c. w zakresie nienormowanym przepisami szczególnymi do umów
zawartych w imieniu osoby prawnej przez osoby działające w charakterze organu
osoby prawnej bez kompetencji do tego (zob. np. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 26 września 1969 r., III CZP 8/69, OSNCP 1970, nr 6, poz. 97 i uchwała
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2006 r., III CZP
100/05, OSNC 2006, nr 6, poz. 95). Sankcja bezskuteczności zawieszonej nie tylko
skutecznie chroni interesy osoby prawnej, której zasady reprezentacji zostały
naruszone, ale także lepiej odpowiada potrzebom bezpieczeństwa obrotu.
W szczególności – jak trafnie podniesiono w piśmiennictwie – wyklucza
kwestionowanie czynności prawnej przez kontrahenta osoby prawnej tylko dlatego,
że czynność ta przestała mu odpowiadać.
Stanowisko opowiadające się za nieważnością bezwzględną wszystkich
czynności prawnych dokonanych przez osoby działające w imieniu osoby prawnej
w charakterze jej organu bez kompetencji do tego trudno także pogodzić
z cząstkowymi, ale praktycznie doniosłymi regulacjami zawartymi w art. 17 § 1 i 2
k.s.h. oraz art. 17a ust. 2 ustawy z dnia 28 sierpnia 1996 r. o zasadach
wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz. U. Nr 106,
poz. 493 ze zm.).
Według art. 17 § 1 i 2 k.s.h., jeżeli do dokonania czynności prawnej przez
spółkę kapitałową ustawa wymaga uchwały wspólników lub walnego zgromadzenia
albo rady nadzorczej, czynność prawna dokonana bez wymaganej uchwały jest
nieważna. Zgoda może być wyrażona przed złożeniem oświadczenia przez spółkę
albo po jego złożeniu, nie później jednak niż w terminie dwóch miesięcy od dnia
złożenia oświadczenia przez spółkę; potwierdzenie wyrażone po złożeniu
oświadczenia ma moc wsteczną od chwili dokonania czynności prawnej. Z regulacji
tej jednoznacznie wynika, choć nie zawsze bywa to dostrzegane, że czynność
prawna zawarta przez zarząd spółki bez wymaganej w ustawie zgody wyrażonej
w uchwale wspólników, uchwale walnego zgromadzenia lub uchwale rady
nadzorczej jest dotknięta, podobnie jak umowa zawarta bez wymaganej zgody
7
osoby trzeciej, jedynie sankcją bezskuteczności zawieszonej (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 stycznia 2007 r., III CSK 360/06, „Biuletyn SN” 2007, nr 6,
s. 13).
Czynność ta może być więc potwierdzona w określonym terminie. Termin
„nieważność” użyty w art. 17 § 1 k.s.h. odnosi się, analogicznie jak termin
„nieważność” użyty w art. 17 k.c., do konsekwencji braku potwierdzenia czynności
prawnej w odpowiednim terminie, a nie do – podlegających jedynie uwzględnieniu
przy rozstrzyganiu o rodzaju sankcji – konsekwencji wadliwości czynności prawnej
występujących już w chwili dokonania czynności prawnej (por. uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2001 r., III CZP 55/01).
Wynikająca z art. 17 § 1 i 2 k.s.h. sankcja bezskuteczności zawieszonej pozwala –
jak się podkreśla w literaturze – respektować ustawowe wymagania zgody jednego
organu spółki na czynności dokonywane przez inny organ spółki bez uszczerbku
zarówno dla chronionych przez te wymagania interesów, jak i dla potrzeby
niezwłocznego dokonywania czynności prawnych. Zgodnie zaś z art. 17a ust. 2
ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa,
do czynności prawnych dokonanych z naruszeniem przepisów o właściwości
i zakresie reprezentacji Skarbu Państwa stosuje się odpowiednio art. 103 § 1 i 2
k.c. (zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 162/07).
W świetle powołanych judykatów, które oparte zostały na przekonujących
argumentach zarzut naruszenia art. 58 § 1 i 2 k.c. przez jego niezastosowanie oraz
naruszenia art. 103 § 1 k.c. przez jego zastosowanie a także art. 38 k.c. przez
błędną jego wykładnię uznać należało za nietrafny. Skarga kasacyjna podlegała
więc oddaleniu (art. 39814
k.p.c.).
md