Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 266/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 kwietnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z powództwa R. G.
przeciwko E. Polska Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W.
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 kwietnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w W.
z dnia 21 maja 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
2
Sąd Rejonowy, VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 26 października 2007 r. uwzględnił powództwo R. G. wniesione przeciwko
spółce „E. Polska" Sp. z o.o. z siedzibą w W. i zasądził na jego rzecz kwotę w
wysokości 14.442, 24 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 22 maja 2006 r. do
dnia zapłaty tytułem niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę, oraz
kwotę w wysokości 14.442,24 zł wraz z ustawowymi odsetkami tytułem
odszkodowania wynikającego z umowy o zakazie konkurencji.
Sąd Rejonowy ustalił następujący stan faktyczny:
R. G. był zatrudniony w spółce „E. Polska" Sp. z o.o. w pełnym wymiarze
czasu pracy na stanowisku konsultanta ds. reklamy i specjalisty ds. reklamy.
W dniu 21 września 2005 r. strony zawarły umowę o zakazie konkurencji, na
podstawie której powód zobowiązał się nie prowadzić jakiejkolwiek działalności
konkurencyjnej w stosunku do działalności pozwanej spółki, w tym również przez
okres 12 miesięcy po ustaniu stosunku pracy, a w zamian pozwana spółka
zobowiązała się wypłacać powodowi odszkodowanie w kwocie brutto wynoszącej
25 % kwoty wynagrodzenia otrzymanego przez powoda przez okres 12 miesięcy
przed ustaniem stosunku pracy. Odszkodowanie miało być płatne w 12 równych,
miesięcznych ratach. Umowa przewidywała też prawo pozwanej spółki zwolnienia
powoda od obowiązku powstrzymywania się od prowadzenia działalności
konkurencyjnej z zachowaniem dwutygodniowego okresu wypowiedzenia.
Zwolnienie to wstrzymywało wypłatę powodowi dalszych rat odszkodowania (art. 6).
W okresie pracy w pozwanej spółce powód posiadł wiedzę na temat zasad
sprzedaży produktów pozwanej spółki, stosowanych cenników itp.
W pozwanej spółce obowiązywał Regulamin Konsultanta, który określał
zasady zawierania umów z klientami oraz sposób postępowania Konsultantów przy
zawieraniu tych umów. Regulamin przewidywał między innymi obowiązek
konsultanta do niezwłocznego poprawienia błędów w umowie i odesłania
poprawionego druku umowy, potwierdzonego podpisem klienta, do Działu Produkcji
w ciągu 5 dni roboczych od daty otrzymaniu zwrotu (przepis § 4 pkt 8 Regulaminu).
Regulamin Konsultanta przewidywał również, że konsultant nie może dokonywać
zmian w zamkniętym kontrakcie (przepis § 4 pkt 9 Regulaminu). W przypadkach
3
rozbicia płatności na więcej niż dwie raty konsultanci zobowiązani byli respektować
zasady zawierania z klientami aneksów. Obowiązujący w pozwanej spółce
regulamin pracy przewidywał ponadto, że fałszowanie dokumentów, w tym umów o
zamieszczenie reklamy jest szczególnie rażącym naruszeniem ustalonego
porządku i dyscypliny. Powyższe zasady były powodowi znane.
W dniu 20 lutego 2006 r. powód negocjował zawarcie umowy o
zamieszczenie reklamy ze spółką „D." sp. z o.o. z siedzibą w Ł. Strony nie
omawiały szczegółów płatności, gdyż ze względu na wcześniejszą współpracę były
one im znane. Tego samego dnia, po powrocie do siedziby firmy, powód
zorientował się, że od wpisanej w umowie kwoty 2000 zł netto źle wyliczył kwoty
brutto, a w związku z tym błędna jest w umowie wysokość podatku VAT oraz
wysokość zaliczki. Powód poprawił te kwoty własnoręcznie. Powód miał zamiar
przedstawić M. J. - przedstawicielce spółki „D." sp. z o.o. zawartą umowę do
korekty, a w zamian za dodatkowe czynności i kłopoty związane z koniecznością
zaparafowania przez nią poprawek, zaproponować jej lepsze pozycjonowanie
reklamy w internecie. W tym celu powód dokonał własnoręcznie korekty modułu
reklamy określonego w umowie symbolem WIZ 3 CL.
Po dokonaniu korekt własnego egzemplarza umowy powód R. G. próbował
bezskutecznie się skontaktować z M. J. i umówić się na spotkanie w celu
zaparafowania przez nią poprawek na umowie. Nie mogąc się z nią skontaktować
powód stwierdził, że tą sprawę załatwi przy najbliższym pobycie w Ł., gdzie spółka
D." miała siedzibę. W okresie od 6 marca do 10 marca 2006 r. powód był na
zwolnieniu lekarskim. Po powrocie do pracy miał do wykonania dużo obowiązków
służbowych i zaniedbał sprawy parafowania korekty umowy z dnia 20 lutego 2006 r.
ze spółką „D." Od dnia 27 marca 2006 r. do rozwiązania umowy powód był na
kolejnym zwolnieniu lekarskim.
W dniu 27 kwietnia 2006 r. zostało sporządzone i wysłane na adres powoda
pismo o rozwiązaniu z nim umowy o pracę bez wypowiedzenia. Pismo to powód
otrzymał w dniu 29 kwietnia 2006 r. W obszernym uzasadnieniu swojej decyzji
pracodawca wskazał „że powód sfałszował umowę o zamieszczenie reklamy nr
klienta 2839876 z dnia 20 lutego 2006 r. poprzez: 1. samowolną zmianę wartości
umowy o zamieszczenie reklamy z 1220 zł - wartość na kopii klienta na 2440 zł -
4
wartość na druku przekazanej umowy dla pracodawcy do zrealizowania; 2. zmianę
modułu reklamowego w umowie o zamieszczenie reklamy bez zgody klienta i
przekazanej do realizacji pracodawcy. Na kopii klienta występuje moduł oznaczony
symbolem WIZ CL, zaś na druku umowy przekazanej pracodawcy do realizacji WIZ
3 CL. Powyższy fakt świadczy o tym, iż powód samowolnie dopisał cyfrę 3
zmieniając bezpodstawnie moduł reklamowy; 3. zawarcie na kopii klienta
bezpodstawnego zapisu wprowadzającego klienta w błąd, że płatność za książkę
może nastąpić po ukazaniu katalogu, co jest oczywiście nieprawdą. W myśl
ogólnych warunków umowy płatność - zaliczka na reklamę musi być dokonana
przez klienta w uzgodnionej wysokości zaliczki w terminie do 3 dni roboczych od
daty zawarcia umowy. Na druku umowy przekazanej pracodawcy do realizacji taki
zapis nie występuje co świadczy o tym, że powód był świadomy wprowadzenia
klienta w błąd.”
Wraz z pismem o rozwiązaniu umowy o pracę powód otrzymał oświadczenie
pracodawcy o rozwiązaniu umowy o zakazie konkurencji z zachowaniem
dwutygodniowego okresu wypowiedzenia. Jednocześnie pozwana spółka zwolniła
powoda od obowiązku powstrzymywania się od działalności konkurencyjnej. Powód
nie otrzymał odszkodowania z tytułu umowy o zakazie konkurencji.
Sąd pierwszej instancji uznał, że zachowaniu powoda nie można przypisać
cech rażącego niedbalstwa, a tym bardziej umyślności Zachowanie powoda nie
stanowiło również zagrożenia dla interesów pozwanej spółki. Wobec faktu, iż
zachowaniu powoda nie można przypisać cech rażącego naruszenia
podstawowych obowiązków pracowniczych czy też interesów pracodawcy brak było
zdaniem Sądu Rejonowego podstaw do zastosowania art. 52 § 1 pkt 1 k.p.
Sąd Rejonowy stwierdził także, że z uwagi na brak określenia w umowie o
zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy podstaw i warunków do
wypowiedzenia przez pracodawcę takiej umowy i zwolnienia pracownika od
obowiązku powstrzymywania się od działalności konkurencyjnej, oświadczenie
pozwanej spółki o rozwiązaniu z powodem tejże umowy nie wywołuje skutków
prawnych. Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że ustanie przyczyny dla której
zawarta została umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie
zwalnia pracodawcy z wypłaty pracownikowi odszkodowania przez czas trwania
5
umowy. Ustanie obowiązywania zakazu konkurencji dotyczy bowiem jedynie
zobowiązania pracownika do powstrzymywania się od działalności konkurencyjnej
w stosunku do byłego pracodawcy, a nie zobowiązania pracodawcy do wypłaty
odszkodowania.
Wyrok ten został zaskarżony przez pozwaną spółkę apelacją, w której
zarzucono mu:
1. naruszenie prawa procesowego - 232 i art. 233 k.p.c.;
2. naruszenie prawa materialnego - art. 52 § 2 pkt 1 i 2 k.p. w związku z art.
100 k.p. poprzez ich błędną wykładnię i uznanie, że zachowanie powoda nie było
ciężkim naruszeniem obowiązków pracowniczych oraz że rozwiązanie umowy o
pracę z powodem zostało dokonane po upływie l-miesięcznego terminu
zakreślonego przez wskazany przepis, a w konsekwencji naruszenie art. 56, art. 58
i art. 59 k.p. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i zasądzenie na rzecz powoda
odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę ,
pomimo braku podstaw do uwzględnia roszczenia powoda w tym zakresie;
3. naruszenie art. 101 2
k.p., art. 353 1 i art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p.
poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie prowadzące do przyjęcia,
że oświadczenie pracodawcy w przedmiocie wypowiedzenia umowy o zakazie
konkurencji nie było skuteczne i pracodawca nie został zwolniony z obowiązku
wypłaty odszkodowania.
Sąd Okręgowy w W. XII Wydział Pracy wyrokiem z dnia 21 maja 2008 r.
oddalił apelację.
W uzasadnieniu Sąd drugiej instancji podkreślił, że Sąd Rejonowy zasadnie
przyjął, iż do rozwiązania z powodem umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym,
doszło z naruszeniem przepisu art. 52 § 2 k.p., wskazującego termin, jak
pracodawca ma na dokonanie tej czynności od chwili, w której dowiedział się o
przyczynie zwolnienia. Nieuzasadniony jest także zarzut naruszenia prawa
materialnego w postaci art. 52 § 1 pkt 1 k.p. w związku z art. 100 k.p. Sąd
Okręgowy stwierdził, że z zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika, iż
działaniu powoda nie można przypisać cech rażącego niedbalstwa, a tym bardziej
umyślności.
Sąd za nieuzasadniony uznał także zarzut naruszenia prawa materialnego w
6
postaci art. 1012
k.p., art. 3531
i art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p. W umowie o
zakazie konkurencji strony ustaliły, że pracodawca ma prawo do zwolnienia
pracownika od obowiązku powstrzymywania się od prowadzenia działalności
konkurencyjnej z zachowaniem dwutygodniowego okresu wypowiedzenia, z czym
wiązało się zaprzestanie wypłacania pracownikowi odszkodowania, jednakże w
żaden sposób nie określiły podstaw realizacji przez pozwaną spółkę prawa do
wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji. Sąd Okręgowy podzielił stanowisko
Sądu Rejonowego, że taki zapis jest sprzeczny z istotą konstrukcji umowy o
zakazie konkurencji, wynikającą z przepisów art. 1011
- 1014
k.p. i wskazał na
orzecznictwo Sądu Najwyższego wyrażające stanowisko, iż strony mogą
wprowadzić do takiej umowy postanowienia o jej ewentualnym rozwiązaniu za
wypowiedzeniem jednak pod warunkiem wskazania okoliczności stanowiących
przesłanki wypowiedzenia. Ponadto podkreślił, że w razie ustania przyczyny, dla
której została zawarta umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, gdy
pracodawca po ustaniu stosunku pracy nie obawia się już konkurencji ze strony
byłego pracownika, pracodawcę nadal obciąża zobowiązanie do wypłaty
odszkodowania. Ustanie bowiem obowiązywania zakazu konkurencji dotyczy tylko
zobowiązania pracownika, a nie zobowiązania pracodawcy do wypłaty należnego
odszkodowania. W związku z powyższym Sąd uznał, że oświadczenie pozwanej
spółki o wypowiedzeniu umowy o zakazie konkurencji nie wywołuje skutków
prawnych w stosunku do powoda w zakresie wypłaty należnego mu
odszkodowania. Przyznając, że powyższe stanowisko jest dyskusyjne, podkreślił
jednak, że znalazło ono wyraz w większości orzeczeń Sądu Najwyższego, który
wielokrotnie podkreślał, iż pracodawcę, który zawarł z pracownikiem umowę o
zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, obciąża wzajemne zobowiązanie
do zapłaty uzgodnionego odszkodowania także wówczas, gdy po ustaniu stosunku
pracy nie obawia się już konkurencji ze strony byłego pracownika. Ustanie
obowiązywania zakazu konkurencji, o jakim stanowi art. 1012
§ 2 k.p., dotyczy tylko
zobowiązania, jakie przyjął na siebie pracownik w umowie o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy, a nie zobowiązania pracodawcy do wypłaty
odszkodowania.
Pozwana spółka zaskarżyła ten wyrok skargą kasacyjną w części
7
oddalającej jej apelację od wyroku Sądu Rejonowego w pkt. II, którego mocą
zasądzono na rzecz powoda kwotę 14.442,29 zł tytułem odszkodowania
wynikającego z umowy o zakazie konkurencji z ustawowymi odsetkami wnosząc o
uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w W. w zaskarżonej części i
orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w W. w zaskarżonej części i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w W.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie prawa materialnego:
art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p., poprzez jego niezastosowanie, co
doprowadziło do błędnej wykładni umowy o zakazie konkurencji z dnia 21 września
2005 r. poprzez ustalenie, że przestał obowiązywać zakaz konkurencji, a nie
umowa o zakazie konkurencji;
art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p., przez jego niewłaściwe
zastosowanie polegające na przyjęciu, iż strony nie mogły w umowie o zakazie
konkurencji swobodnie ukształtować zasad ustania łączącego je stosunku
prawnego;
art. 1012
§ 2 k.p., poprzez jego błędne zastosowanie i ustalenie, że przestał
obowiązywać zakaz konkurencji, a nie umowa o zakazie konkurencji, mimo że w
umowie o zakazie konkurencji z dnia z dnia 21 września 2005 r. strony wspólnie
przewidziały możliwość jednostronnego jej rozwiązania.
Jako okoliczności uzasadniające przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania
skarżąca wskazała, iż w sprawie zachodzi potrzeba dokonania wykładni przepisów
prawnych budzących poważne wątpliwości i wywołujących rozbieżności w
orzecznictwie sądów. W uzasadnieniu skargi sprecyzowano wątpliwości w zakresie
dotyczącym wykładni przepisu art. 1012
§ 2 k.p. w sprawach o odszkodowanie z
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu umowy o pracę formułując następujące
zagadnienia:
 jakie zdarzenia, w tym czynności konwencjonalne stron umowy,
mogą prowadzić do wcześniejszego wygaśnięcia obowiązków pracownika lub obu
stron umowy o zakazie konkurencji.
 czy w przypadku, gdy wystąpi zdarzenie prowadzące do
wcześniejszego wygaśnięcia obowiązków strony lub stron, w szczególności, gdy
8
strony przewidziały w umowie możliwość jej wcześniejszego rozwiązania na
podstawie jednostronnego oświadczenia woli i oświadczenie takie zostanie
złożone, czy zdarzenie lub czynność ta wywołuje skutek w postaci zwolnienia obu
stron z obowiązku spełnienia świadczeń przewidzianych w umowie o zakazie
konkurencji (tj. czy z uwagi na wzajemny charakter umowy o zakazie konkurencji
zwolnienie z obowiązku powstrzymywania się od działalności konkurencyjnej
powoduje zwolnienie pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania.) czy też w
przypadku wystąpienia takiego zdarzenia lub złożenia oświadczenia skutek ten
dotyczy jedynie zwolnienia pracownika z obowiązku powstrzymywania się od
działalności konkurencyjnej bez zwolnienia pracodawcy z obowiązku wypłaty
odszkodowania.
 czy, i ewentualnie w jakich przypadkach, skuteczność
postanowienia, które przewiduje możliwość wcześniejszego rozwiązania umowy o
zakazie konkurencji jest uzależniona od wskazania w jej treści okoliczności,
stanowiących podstawę złożenia oświadczenia o rozwiązaniu umowy i w braku ich
wskazania takie postanowienie należy uznać za sprzeczne z naturą stosunku
prawnego nawiązanego na jej podstawie
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na etapie postępowania kasacyjnego sporna okazała się jedynie
sprawa zawartej w § 6 ust. 2 umowy o zakazie konkurencji z dnia 21 września
2005 r. klauzuli, w szczególności jej rzeczywistej treści, zgodności z prawem oraz
konsekwencji zastosowania przez pozwaną przewidzianej w klauzuli możliwości
jej wypowiedzenia.
Klauzula § 6 umowy została opatrzona tytułem: „Rozwiązanie umowy”.
Składa się z dwu punktów. Pierwszy dotyczy rozwiązania umowy za
porozumieniem stron i nie jest przedmiotem sporu. Punkt drugi ma brzmienie: „E.
Polska Sp. Z o.o. z zachowaniem dwutygodniowego okresu wypowiedzenia
przypadającego na koniec tygodnia może zwolnić pracownika od obowiązku
powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej, o której mowa w
art. 1 Zwolnienie to wstrzymuje wypłatę dalszych rat odszkodowania o których
9
mowa w art. 3”.
Zdaniem skarżącej zamieszczenie klauzuli o tej treści w umowie o zakazie
konkurencji jest, po pierwsze dozwolone prawem, a po drugie, zawarte w niej
sformułowanie o zwolnieniu pracownika z obowiązku powstrzymywania się od
działalności konkurencyjnej z zachowaniem 2 tygodniowego okresu wypowiedzenia
nie jest równoznaczne z wypowiedzeniem umowy, lecz stanowi „inną czynność
konwencjonalną”, dla której strony wyraźnie określiły konsekwencje jej
zastosowania w postaci wygaśnięcia umowy.
W ocenie Sądu Okręgowego przytoczona klauzula przewiduje prawo
wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji. Stanowisko to należy podzielić.
Przemawiają za nim następujące argumenty. Wymieniona klauzula została
zamieszczona w art. 6 umowy o zakazie konkurencji zatytułowanym: „Rozwiązanie
umowy”. Według wyraźnego brzmienia dotyczy ona wypowiedzenia ze skutkiem
zwalniającym z obowiązku powstrzymywania się od prowadzenia działalności
konkurencyjnej. Przewiduje ona okres wypowiedzenia oraz termin wypowiedzenia
na koniec tygodnia. Spełnia zatem wymagania wypowiedzenia jako jednostronnej
czynności prawnej, zmierzającej do rozwiązania wiążącego strony stosunku
prawnego po upływie okresu wypowiedzenia. Na takie rozumienie klauzuli art. 6
ust. 2 umowy o zakazie konkurencji przez stronę pozwaną wskazuje tytuł oraz
treść pisma z dnia 27 kwietnia 2006 r.: „Oświadczenie o wypowiedzeniu Umowy o
Zakazie Konkurencji” , „Niniejszym na podstawie art. 6 ust. 2 wypowiadam Panu/i
umowę o zakazie konkurencji...”
Skarżący wskazuje w skardze kasacyjnej -trafnie- że istnieją różne sposoby
zakończenia stosunku prawnego z klauzuli konkurencyjnej przed upływem terminu
na jaki została zawarta. Należy do nich również możliwość wypowiedzenia takiej
umowy. Ponieważ jednak w przypadku umów o zakazie konkurencji po ustaniu
stosunku pracy chodzi o umowy terminowe, których celem jest zagwarantowanie
stronom pewności co do trwania zobowiązania przez czas w umowie oznaczony, w
orzecznictwie przyjęto, że strony mogą do takiej umowy wprowadzać
postanowienia dopuszczające wcześniejsze rozwiązanie umowy za
wypowiedzeniem przez pracodawcę, jednak pod warunkiem, że w umowie tej
zostaną wskazane okoliczności stanowiące niezbędna przesłankę i warunek
10
wypowiedzenia umowy (wyrok Sądu Najwyższego z 20 lutego 2003 r., I PK
139/02). Stanowisko to, przyjęte również piśmiennictwie prawa pracy (por. M.
Lewandowicz-Machnikowska, Klauzula konkurencyjna w Kodeksie pracy,
Zakamycze 2004, s. 192 i n.), należy podzielić. W tej sytuacji należy dojść do
wniosku, że zamieszczona w umowie o zakazie konkurencji sporna klauzula o
możliwości jej wypowiedzenia, nieograniczona żadnymi okolicznościami
stanowiącymi przesłankę jej wypowiedzenia, jest sprzeczna z prawem. Ponieważ
jednak nieważnością dotknięta została tylko część klauzuli o zakazie konkurencji,
pozostają do rozważenia skutki tego faktu dla całej klauzuli. Zdaniem skarżącego,
jeżeli uznać postanowienie art. 6 ust. 2 umowy za nieważne na podstawie art. 58
k.c. (w związku z art. 300 k.p.), to dotyczyłoby to całej klauzuli, a nie tylko jej części.
Rozstrzygniecie tej kwestii ma zasadnicze znaczenie w rozpoznawanej
sprawie. Tego aspektu sprawy Sąd Okręgowy nie rozważał. Z kolei badanie
okoliczności zawarcia w umowie odpowiednich postanowień, w tym intencji stron
(art. 65 k.c.) – nie może zostać dokonana na etapie postępowania kasacyjnego.
Uzasadnia to uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania (art. 39814
k.p.c.).