Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 523/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "K." Spółki z o.o.
przeciwko J.D. i S.D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 sierpnia 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony powodowej na
rzecz każdego z pozwanych po 1800 (tysiąc osiemset) zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością „K.”, powołując się na błąd w
prowadzeniu jej rachunkowości przez działających w formie biura rachunkowego
małżonków J. i S.D., a ściślej - na zawyżenie przez nich w deklaracjach i
zeznaniach za rok 2004 wysokości należnego od niej podatku dochodowego od
osób prawnych, wniosła o solidarne zasądzenie od nich kwoty 100 000 zł tytułem
odszkodowania za szkodę wynikłą z wymuszonej, pośpiesznej sprzedaży
nieruchomości położonej w T., kwoty 50 000 zł tytułem odszkodowania za szkodę
wynikłą z wypłacenia pracownikom nadmiernych premii, kwoty 30 000 zł tytułem
odszkodowania za szkodę obejmującą zapłacone odsetki od kredytu zaciągniętego
w celu opłacenia nienależnego podatku i kwoty 70 000 zł tytułem zwrotu części
wynagrodzenia za nie wykonaną przez pozwanych usługę księgową (łącznie
250 000 zł).
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 27 marca 2008 r. zasądził solidarnie od
pozwanych kwotę 63 855,03 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 19 kwietnia
2006 r., a w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Sąd ten uznał, że przyczyną
zawyżenia przez pozwanych dochodu powódki w roku 2004 było zastosowanie
programu komputerowego zawierającego błąd, za co ponosili oni
odpowiedzialność. Przypisanie pozwanym odpowiedzialności za tę okoliczność nie
przesądziło jednak samo przez się zasadności wszystkich dochodzonych przez
powódkę roszczeń. Zdaniem tego Sądu, zasadne było w świetle art. 471 k.c. i § 4
pkt 2 umowy stron z dnia 11 grudnia 2002 r. roszczenie powódki o zapłatę kwoty
50 000 zł, stanowiącej równowartość wypłaconych pracownikom nadmiernych
premii oraz w części, a mianowicie co do sumy 13 855,03 zł, żądanie zasądzenia
kwoty zapłaconej z tytułu odsetek od kredytu zaciągniętego w celu opłacenia
zawyżonego podatku za 2004 r. Natomiast nie było podstaw do choćby
częściowego tylko uwzględnienia roszczenia powódki o zapłatę 100 000 zł tytułem
odszkodowania za szkodę wynikłą z wymuszonej sprzedaży nieruchomości
położonej w T. oraz roszczenia o zapłatę 70 000 zł tytułem zwrotu części
wynagrodzenia za niewykonaną przez pozwanych usługę księgową. W ocenie
3
Sądu Okręgowego przyczyną sprzedaży przez powódkę w dniu 10 czerwca 2005 r.
nieruchomości położonej w T. nie było zawyżenie należnego od niej podatku
dochodowego wskutek błędu pozwanych, lecz brak środków finansowych do
prowadzenia przedsiębiorstwa. Nieruchomość tę sprzedano, aby pokryć zaległe
zobowiązania bankowe powódki i odsunąć groźbę jej upadłości, wywołaną
przeznaczaniem środków uzyskiwanych z bieżących kredytów na inwestycje
i zakupy spekulacyjne oraz finansowaniem ze środków spółki wydatków osobistych
udziałowców. Co do roszczenia powódki o zwrot części wynagrodzenia za nie
wykonaną przez pozwanych usługę księgową, Sąd Okręgowy wyjaśnił,
że w okolicznościach sprawy reżim odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 i nast.
k.c.) umożliwiał żądanie odszkodowania, nie pozwalał natomiast na dochodzenie
zwrotu spełnionego świadczenia wzajemnego.
Wyrokiem z dnia 21 sierpnia 2008 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelacje obu
stron. Rozpatrując apelację powódki, skarżącą wyrok Sądu Okręgowego w części
oddalającej jej roszczenie o zapłatę 100 000 zł tytułem odszkodowania za szkodę
wynikłą z wymuszonej sprzedaży nieruchomości położonej w T. oraz roszczenie o
zapłatę 70 000 zł tytułem zwrotu części wynagrodzenia za niewykonaną przez
pozwanych usługę księgową, Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia i oceny Sądu
Okręgowego.
Skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego w zakresie obejmującym oddalenie jej
apelacji, powódka zarzuciła, że wyrok ten został wydany z naruszeniem art. 471
w związku z art. 410 § 2 oraz art. 405 i 414 k.c., naruszeniem art. 361 k.c.,
naruszeniem art. 227 w związku z art. 47912
§ 1 zdanie drugie k.p.c., naruszeniem
art. 230 k.p.c. w związku z art. 47914
§ 2 k.p.c. i naruszeniem art. 233 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty można ująć w dwie grupy.
Jedną tworzą te, które dotyczą naruszenia art. 227 w związku z art. 47912
§ 1
zdanie drugie k.p.c. oraz naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. i art. 361 k.c., a drugą te,
które dotyczą naruszenia art. 230 k.p.c. w związku z art. 47914
§ 2 k.p.c.
i naruszenia art. 471 w związku z art. 410 § 2 oraz art. 405 i 414 k.c.
Pierwsze zmierzają do zanegowania zaskarżonego wyroku w części nie
4
uwzględniającej roszczenia powódki o zapłatę kwoty 100 000 zł tytułem
odszkodowania za szkodę wynikłą z wymuszonej sprzedaży nieruchomości
położonej w T., a drugie do jego zanegowania w części nie uwzględniającej
roszczenia powódki o zapłatę kwoty 70 000 zł tytułem zwrotu części wynagrodzenia
za nie wykonaną przez pozwanych usługę księgową.
2. Prawidłowo Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się naruszenia przez Sąd
Okręgowy art. 227 w związku z art. 47912
§ 1 zdanie drugie k.p.c. wskutek
oddalenia niektórych wniosków dowodowych powódki. Oddalenie przez Sąd
Okręgowy wniosku powódki o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z dziedziny
wyceny nieruchomości było w pełni uzasadnione bezprzedmiotowością tego
dowodu w świetle dokonanych już wyjaśnień okoliczności sprawy przez Sąd
Okręgowy, wskazujących na brak związku sprzedaży nieruchomości
z nieprawidłowym obliczeniem podatku przez pozwanych. Trafnie Sąd Apelacyjny
wskazał, że dopuszczenie tego dowodu spowodowałoby jedynie zwłokę, o której
mowa w art. 217 § 2 k.p.c. Należy podzielić również ocenę Sądu Apelacyjnego,
że pozostałe, objęte rozpatrywanym obecnie zarzutem wnioski dowodowe powódki
zostały przez Sąd Okręgowy oddalone zgodnie z art. 47912
§ 1 zdanie drugie k.p.c.
Chybiony jest też zarzut powódki, że leżące u podstaw zaskarżonego wyroku
ustalenie, iż – ujmując rzecz ogólnie - sprzedaży nieruchomości położonej w T.
dokonano z przyczyn nie związanych z nieprawidłowym obliczeniem podatku przez
pozwanych, nastąpiło z naruszeniem art. 233 § 1 k.p.c. Ze względu na funkcje
Sądu Najwyższego jako sądu kasacyjnego podstawą skargi kasacyjnej nie może
być - jak wynika z art. 3983
§ 3 k.p.c. - sama możliwość dokonania w sprawie
odmiennych ustaleń faktycznych lub odmiennej oceny dowodów, Sąd Najwyższy
bowiem, inaczej niż sąd apelacyjny, nie rozpoznaje w granicach zaskarżenia
sprawy na nowo. Podstawę skargi kasacyjnej może stanowić tylko dokonanie przez
sąd drugiej instancji ustaleń faktycznych lub przeprowadzenie oceny dowodów z
naruszeniem właściwych norm prawnych (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), np. przez
wyjście poza granice swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.), ale takiego
naruszenia przepisu art. 233 § 1 k.p.c. skarżąca nie wykazała (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 czerwca 2006 r., V CSK 70/06, OSNC 2007, nr 4, poz. 59, i
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 160/07, LEX nr 439205).
5
Skarga kasacyjna powódki przedstawia w istocie jej „własną wersję stanu
faktycznego sprawy".
Na tle powyższego, nie zakwestionowanego skutecznie ustalenia leżącego
u podstaw zaskarżonego wyroku, nie może budzić wątpliwości stanowisko Sądu
Apelacyjnego o braku związku przyczynowego w rozumieniu art. 361 § 1 k.c.
pomiędzy skutkami sprzedaży nieruchomości w sferze majątku powódki
a nieprawidłowym obliczeniem przez pozwanych wysokości należnego od powódki
podatku dochodowego.
3. Istotą zarzutu naruszenia art. 471 w związku z art. 410 § 2 oraz art. 405
i 414 k.c. jest twierdzenie, że - inaczej niż przyjął Sąd Apelacyjny - możliwe jest
dochodzenie przez powódkę części wypłaconego pozwanym wynagrodzenia jako
świadczenia nienależnego dlatego, że nie wykonali oni w części swego
świadczenia.
W związku z tym zarzutem nasuwa się przede wszystkim spostrzeżenie,
że przyjęte przez skarżącą założenie o częściowym niewykonaniu przez
pozwanych świadczenia, do którego zobowiązali się oni w umowie zawartej
z powódką, jest dowolne. Z dokonanych w sprawie ustaleń jednoznacznie wynika,
że naruszenie przez pozwanych umowy zawartej z powódką nie polegało na tym,
że nie wykonali oni części swego świadczenia, lecz na tym, że jakkolwiek spełnili
je w całości, to jednak w pewnym zakresie nieprawidłowo. Twierdzenie powódki,
że wykazała ona, w jakim zakresie pozwani nie wykonali swego świadczenia, czego
jednak Sąd Apelacyjny, naruszając art. 230 k.p.c. w związku z art. 47914
§ 2 k.p.c.,
nie uznał, musi wiec być ocenione jako gołosłowne.
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania umowy wzajemnej przez
jedną ze stron druga strona może w zależności od rodzaju naruszenia umowy lub
typu umowy odstąpić od niej (por. np. art. 491, 493 i 560 § 1 k.c.) lub ją
wypowiedzieć (por. np. art. 746 k.c., dotyczący umowy zlecenia, która jeżeli ma
treść odpowiadającą art. 487 § 2 k.c., powinna być kwalifikowana jako umowa
wzajemna), z określonymi konsekwencjami, mogącymi polegać nie tylko na
domaganiu się naprawienia szkody, ale i na żądaniu zwrotu spełnionego
świadczenia (por. w szczególności art. 494 k.c.) lub uwolnieniu się od obowiązku
6
uiszczenia wynagrodzenia za nie wykonaną jeszcze część świadczenia (por. np.
art. 746 k.c.). W sprawie jednak niewątpliwie nie doszło do złożenia przez powódkę
oświadczenia, które by uzasadniało jakieś inne konsekwencje niż polegające na
naprawieniu szkody. Dlatego – jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny w ślad za Sądem
Okręgowym – powódka mogła dochodzić od pozwanych tylko opartego na art. 471
k.c. roszczenia o odszkodowanie za szkodę spowodowaną nienależytym
wykonaniem umowy, części zaś wynagrodzenia wypłaconego pozwanym
wskazanej w pozwie nie można uznać za taką szkodę, w każdym razie powódka
tego nie dowiodła.
Podstaw do żądania przez powódkę zwrotu części wynagrodzenia
uiszczonego pozwanym nie dostarczają także powołane w skardze kasacyjnej
przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wprawdzie art. 414 k.c. postanawia,
że przepisy niniejszego tytułu, tj. normującego bezpodstawne wzbogacenie, nie
uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody, to zaś ogólne jego
sformułowanie mogłoby sugerować dopuszczalność zbiegu roszczenia z tytuły
bezpodstawnego wzbogacenia nie tylko z roszczeniem o naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym, ale i roszczeniem o naprawienie szkody
będącej następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
I w niektórych wypowiedziach zarówno piśmiennictwa, jak orzecznictwa zbieg ten
dopuszcza się (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 grudnia
1996 r., I ACr 680/96, niepubl., wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia
28 marca 2000 r. r., I ACa 1113/99, niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 grudnia 2005 r., V CK 389/05, LEX nr 371835, a także wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 29 czerwca 2005 r., V CK 836/04, LEX nr 180893). Należy jednak podzielić
przeważający w piśmiennictwie i orzecznictwie pogląd, odrzucający co do zasady
dopuszczalność zbiegu roszczenia z tytuły bezpodstawnego wzbogacenia
z roszczeniami z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
i zacieśniający tym samym zastosowanie art. 414 k.c., zgodnie z zamiarem
projektodawców kodeksu cywilnego, tylko do roszczeń z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia i roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem
niedozwolonym. W odniesieniu do roszczeń z tytułu niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej niedopuszczalność
7
zbiegu z roszczeniem z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wynika jednoznacznie
z art. 494 i 495 k.c. W świetle wymienionych przepisów w razie niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej wierzycielowi
przysługuje albo roszczenie oparte na przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu
albo roszczenie oparte na przepisach o odpowiedzialności kontraktowej. Podobnie
rzecz przedstawia się w wypadkach niewykonania lub nienależytego wykonania
innych zobowiązań. Ogólniejszy charakter założenia przyjętego w art. 494 i 495 k.c.
potwierdzają w szczególności przepisy art. 395 § 2, art. 560 § 2, art. 574, 675, 705,
718, 740, 742, 766, 844 i 871 k.c. Gdy więc wierzycielowi w danym przypadku
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przysługuje roszczenie
oparte na przepisach o odpowiedzialności kontraktowej, może on dochodzić tylko
tego roszczenia. Dopuszczenie wówczas możliwości dochodzenia także roszczenia
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (nienależnego świadczenia) podważałoby
sens szczegółowych unormowań stosunków obligacyjnych, uwzględniających ich
specyfikę. Jednocześnie wskazuje się na niemożność konstruowania w ogóle
roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (nienależnego świadczenia)
wewnątrz stosunków zobowiązaniowych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31
stycznia 1969 r., II CR 530/68, OSNC 1969, nr 12, poz. 224, uchwały Sądu
Najwyższego: z dnia 27 listopada 1985 r., III CZP 65/85, LEX nr 8738, i z dnia
27 kwietnia 1995 r., III CZP 46/95, OSNC 1995, nr 7-8, poz. 114, oraz wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 18 lipca 1997 r., II CKN 289/97, Lex Polonica nr 1611647,
z dnia 12 marca 1998 r., I CKN 522/97, OSNC 1998, nr 11, poz. 176, z dnia
19 lutego 2002 r., IV CKN 786/00, LEX nr 54363, z dnia 31 stycznia 2003 r.,
IV CKN 1716/00, LEX nr 78283, z dnia 24 lutego 2005 r., III CK 454/04, LEX
197625, z dnia 6 lipca 2006 r., III CSK 66/05, LEX nr 196956, z dnia 30 stycznia
2007 r., IV CSK 221/06, LEX nr 369185, i z dnia 14 marca 2008 r., IV CSK 460/07,
LEX nr 453070).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną, a o kosztach postępowania kasacyjnego orzekł zgodnie z art. 98
w związku z art. 108 § 1 i art. 39821
k.p.c.