Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 351/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Andrzej Wróbel (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania J. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O.
o zwrot nienależnie pobranego zasiłku chorobowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w O.
z dnia 21 października 2008 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację ubezpieczonego
J. B. od wyroku Sądu Rejonowego w O. z dnia 21 sierpnia 2008 r.
2. zasądza od ubezpieczonego J. B. na rzecz Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. kwotę 120 zł (sto
dwadzieścia) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Decyzją z dnia 4 marca 2008 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w
O. pozbawił J. B. prawa do zasiłku chorobowego za okres od 15 grudnia 2006 r. do
14 czerwca 2007 r. i zobowiązał go do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku
chorobowego za wskazany okres.
J. B. odwołał się od tej decyzji podnosząc, iż w kwestionowanym przez ZUS
okresie pobierania zasiłku chorobowego nie wykonywał on pracy zarobkowej, a nie
był poinformowany, że otrzymując dochód z tytułu członkostwa w OSP może stracić
zasiłek chorobowy.
W odpowiedzi na odwołanie ZUS podtrzymał swoje dotychczasowe
stanowisko i wniósł o oddalenie odwołania wskazując na fakt, że podczas
pobierania zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy, wypłacanego przez
firmę E.-T. Sp. z o.o. w O. ubezpieczony wykonywał prace na podstawie umowy
zlecenia zawartej z Urzędem Miasta w J. za którą otrzymywał wynagrodzenie.
Sąd Rejonowy w O. wyrokiem z dnia 21 sierpnia 2008 r. oddalił odwołanie.
W toku przeprowadzonego postępowania dowodowego ustalono, że ubezpieczony
w okresie od 15 grudnia 2006 r. do 14 czerwca 2007 r. pobierał zasiłek chorobowy,
wypłacany przez płatnika Firmę E.-T.Sp. z o.o. w O. . Zasiłek chorobowy
otrzymywał z powodu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy,
w wyniku którego doznał stłuczenia kręgów odcinka lędźwiowego kręgosłupa.
W okresie pobierania zasiłku chorobowego ubezpieczony miał zawartą z
Urzędem Miasta w J. umowę zlecenia dotyczą utrzymania w stałej gotowości
sprzętu Ochotniczej Straży Pożarnej w J. której jest członkiem. W ramach umowy
zlecenia ubezpieczony był obowiązany utrzymywać w stałej sprawności technicznej
pojazd oraz inny sprzęt przeciwpożarowy, usuwać we własnym zakresie drobne
awarie pojazdu i sprzętu, obsługiwać i konserwować urządzenia specjalne
zamontowane na pojeździe, prawidłowo i czytelnie wypełniać karty drogowe,
utrzymywać w należytym porządku pomieszczenia strażnicy, utrzymywać w stałej
sprawności urządzenia i przeprowadzać remonty profilaktyczne. Ubezpieczony
realizował obowiązki wynikające z tej umowy przychodząc do strażnicy z synem R.
B. Sprzęt, który konserwował w okresie zwolnienia lekarskiego nie wymagał
większych napraw.
3
W okresie od 15 grudnia 2006 r. do 15 czerwca 2007 r. ubezpieczony
uczestniczył w akcjach OSP w J.. w dniach 14 stycznia 2007 r., dwukrotnie w dniu
19 stycznia 2007 r., 15 kwietnia 2007 r., 21 kwietnia 2007 r., w akcji od 21 kwietnia
do 23 kwietnia 2007 r., w akcji od 24 kwietnia do 26 kwietnia 2007 r., 11 maja 2007
r., 13 maja 2007 r. i 29 maja 2007 r. Ubezpieczony uczestniczył w akcjach jako
kierowca. Obsługiwał też motopompę. Po zakończeniu akcji wszyscy strażacy
uczestniczący w akcji porządkowali sprzęt, sprzątali strażnicę, myli samochód.
Ubezpieczony po akcji w której uczestniczył jako kierowca, musiał sprawdzić
sprawność sprzętu, samochodu.
Organ rentowy ustalił, iż z tytułu umowy zlecenia były odprowadzane składki
na ubezpieczenie zdrowotne J. B..
Zdaniem Sądu Rejonowego regularne uczestnictwo ubezpieczonego w
akcjach ratowniczych, realizacja umowy łączącej go z Urzędem Miasta w J.
świadczą, że ubezpieczony w okresie pobierania zasiłku chorobowego wykonywał
pracę zarobkową, za którą otrzymywał wynagrodzenie, a to zgodnie z art. 17 ust. 1
ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa stanowi podstawę do utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały
okres zwolnienia lekarskiego.
Od powyższego wyroku apelację złożył ubezpieczony zaskarżając go w
całości i wnosząc o jego zmianę i poprzedzających go decyzji ZUS i ustalenie, że
przysługuje mu zasiłek chorobowy za okres od 15 grudnia 2006 r. do 14 czerwca
2007 r. a tym samym stwierdzenie braku podstaw do zwrotu wypłaconego za ten
okres zasiłku chorobowego.
Wyrokowi zarzucił naruszenie prawa materialnego - art. 84 § 1 i § 2 pkt 1
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych poprzez uznanie, że przepis ten nie
ma zastosowania w niniejszej sprawie, że wydanie decyzji o zwrocie nienależnie
pobranego zasiłku chorobowego nie jest uzależnione od uprzedniego pouczenia o
zakazie wykonywania pracy zarobkowej, art. 66 ust. 2 ustawy z dnia 25 czerwca
1999 r. o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa poprzez jego
zastosowanie w sprawie bez oceniania czy świadczenie zostało pobrane
nienależnie z winy odwołującego oraz art. 17 ust. 1 tejże ustawy poprzez uznanie
że odwołujący wykonywał pracę zarobkową, a także naruszenie prawa
4
procesowego.
Sąd Okręgowy w O., IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
wyrokiem z dnia 21 października 2008 r. uwzględnił apelację ubezpieczonego.
Uzasadniając swoje stanowisko Sąd drugiej instancji zwrócił przede
wszystkim uwagę na tę okoliczność, że nie można zgodzić się ze stanowiskiem
Sądu Rejonowego iż „regularne uczestnictwo ubezpieczonego w akcjach
ratowniczych, realizacja umowy łączącej go z Urzędem Miasta świadczą, że
ubezpieczony w okresie pobierania zasiłku chorobowego wykonywał pracę
zarobkową". Sąd Okręgowy stwierdził, że ocena materiału dowodowego, która nie
uwzględnia faktu że ubezpieczony jest strażakiem Ochotniczej Straży Pożarnej w J.
i to wieloletnim (od lat 70-dziesiątych), nie wydaje się prawidłowa. Uznał, że udział
ubezpieczonego w pracy tej straży jest udziałem społecznym, a nie pracą
zarobkową, przy czym nie zmienia charakteru tej pracy fakt, iż Urząd Gminy, chcąc
w jakiś sposób docenić tą pracę, uznał za stosowne dać dwóm strażakom w tym
ubezpieczonemu drobne kwoty (180 czy 250 zł miesięcznie) za dbanie o sprzęt i w
tym celu zawarł z nimi umowy zlecenia, co trwało od 1992 r.
Wyrok ten został zaskarżony przez organ rentowy skargą kasacyjną.
Skarżący wniósł o uchylenie i zmianę w całości zaskarżonego wyroku i oddalenie
odwołania. Jako podstawę skargi wskazano naruszenie prawa materialnego
wskutek błędnej wykładni art. 17 ust. 1 w związku z art. 66 ustawy z dnia 25
czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa, polegającej na przyjęciu, iż udział w pracy Ochotniczej
Straży Pożarnej jest udziałem społecznym a nie wykonywaniem pracy zarobkowej
w związku z czym brak jest podstaw do pozbawienia ubezpieczonego prawa do
zasiłku chorobowego i do jego zwrotu. Konieczność rozpoznania skargi
uzasadniono faktem wystąpienia w sprawie istotnego zagadnienia prawnego a
mianowicie, czy udział ubezpieczonego w pracy Ochotniczej Straży Pożarnej i
otrzymywanie z tego tytułu wynagrodzenia jest udziałem społecznym w związku z
czym ubezpieczony nie ma obowiązku zwrotu zasiłku chorobowego za okres w
którym wykonywał pracę społeczne, czy jest pracą zarobkową powodującą utratę
do zasiłku chorobowego zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
5
W uzasadnieniu skargi podkreślono, przywołując orzecznictwo Sądu
Najwyższego, że pracą zarobkową jest każda aktywność ludzka zmierzająca do
osiągnięcia zarobku. Stwierdzono także, że skoro istotą wypłacanego z
ubezpieczenia społecznego zasiłku chorobowego jest rekompensata zarobku
utraconego na skutek choroby, to chory powinien powstrzymać się od wszelkiej
pracy zarobkowej i podjąć odpowiednie leczenie zmierzające do odzyskania pełnej
zdolności do pracy. Zwrócono uwagę na „konieczność ścisłego stosowania
przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, w których przeważa - z uwagi na
bezwzględnie obowiązujący charakter norm prawnych - formalistyczne ujęcie
uprawnień ubezpieczonych.”
Ponadto skarżący podkreślił, że ubezpieczony w kwestionowanym okresie
brał udział w akcjach ratunkowych, co wiąże się z otrzymywaniem ekwiwalentu
pieniężnego w wysokości ustalonej w uchwale rady gminy. Konkludując skarżący
stwierdzał, że trudno przyznać rację Sądowi drugiej instancji, iż praca w ochotniczej
straży pożarnej miała charakter społeczny, skoro ubezpieczony za wykonane
czynności uzyskiwał regularny dochód.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawiera zarzutu naruszenia przepisów postępowania,
co skutkuje tym, że Sąd Najwyższy jest związany dokonanymi przez Sąd Okręgowy
ustaleniami faktycznymi.
W zakresie naruszenia prawa materialnego skarga kasacyjna organu
rentowego zarzuca wyrokowi Sądu Okręgowego naruszenie art. 17 ust. 1 w
związku z art. 66 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, wskutek błędnej
wykładni polegającej na przyjęciu, iż udział w pracy Ochotniczej Straży Pożarnej
jest udziałem społecznym a nie wykonywaniem pracy zarobkowej.
Stosownie do art. 17 ust 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ubezpieczony
wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub
wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia
6
traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Przepis ten
formułuje dwie odrębne przesłanki utraty prawa do zasiłku: wykonywanie w okresie
orzeczonej niezdolności do pracy zarobkowej i wykorzystywanie zwolnienia od
pracy w sposób niezgodny z jego celem. Przesłanki te nie muszą zachodzić
jednocześnie. Skarżący zarzuca, że Sąd Okręgowy sprzecznie z art. 17 przyjął, iż
„udział w pracy Ochotniczej Straży Pożarnej jest udziałem społecznym a nie
wykonywaniem pracy zarobkowej”.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że wskazane w
art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w
razie choroby i macierzyństwa dwie sytuacje (przesłanki) utraty prawa do zasiłku
chorobowego mają charakter niezależny (odrębny). Wystarczy więc, że w czasie
orzeczonej niezdolności do pracy ubezpieczony wykonuje „pracę zarobkową” i nie
jest niezbędne badanie czy była ona niezgodna z celem zwolnienia lekarskiego.
Wykonywanie pracy zarobkowej niezależnie od jej wpływu na stan zdrowia stanowi
samodzielną negatywną przesłankę prawa do zasiłku (por. np. wyrok z dnia 6
lutego 2008 r., II UK 10/07, LEX nr 448871). Z drugiej strony prawo do świadczeń
zostanie wyłączone w każdej sytuacji, gdy dochodzi do wykorzystywania zwolnienia
od pracy w sposób niezgodny z jego celem, bez potrzeby ustalania, czy takie
niezgodne z celem wykorzystywanie zwolnienia miało charakter pracy zarobkowej,
czy innych czynności, podejmowanych bez zarobkowego uzasadnienia.
Sąd Okręgowy nietrafnie utożsamił kwestię udziału powoda w akcjach
ratowniczych z wykonywaniem przez niego na podstawie umowy zlecenia odpłatnie
prac konserwatorskich. Co się tyczy pierwszego rodzaju działalności, to zgodnie z
art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (j.t. -
Dz.U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1229) członek ochotniczej straży pożarnej, który
uczestniczył w działaniu ratowniczym lub szkoleniu pożarniczym organizowanym
przez Państwową Straż Pożarną lub gminę, otrzymuje ekwiwalent pieniężny,
którego wysokość ustala rada gminy w drodze uchwały. Działalność taka, o ile nie
wypełnia ona jednocześnie drugiej przesłanki utraty prawa do zasiłku chorobowego
z art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa, nie prowadziłaby w zasadzie do utraty prawa do
zasiłku chorobowego. Wprawdzie w orzecznictwie Sądu Najwyższego
7
prezentowany jest pogląd, że praca zarobkowa w rozumieniu art. 17 ust. 1
omawianej ustawy nie musi być wykonywana w pełnym wymiarze, jako że tę
negatywną przesłankę odnosi się do niezdolnego do pracy i pełny wymiar czasu
pracy mógłby w ogóle podważać zasadność orzeczonej niezdolności do pracy (por.
wyrok z dnia 6 lutego 2008 r., II UK 10/07, LEX nr 448871), a także, że nie chodzi w
tym przypadku o odwołanie się do wykonywania pracy na podstawie stosunku
pracy lub innego stosunku zatrudnienia w szerokim tego słowa znaczeniu. Nie
chodzi więc w szczególności o wykonywanie pracy podporządkowanej, czy
zależności służbowej, co jest charakterystyczne dla stosunku pracy. Jest to więc
"praca" w potocznym tego słowa znaczeniu, w tym także wykonywanie różnych
czynności ma podstawie różnych stosunków prawnych o charakterze
cywilnoprawnym, a także prowadzenie własnej działalności gospodarczej,
samozatrudnienie (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 maja
1996 r., III AUr 388/96, Prawo Pracy 1997 nr 2, s. 43; wyrok Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 20 stycznia 1999 r., III AUa 945/98, (OSA 1999 nr 11-12, poz.
58; wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2000 r., II UKN 513/99,
OSNAPiUS 2001 nr 20, poz. 627; z dnia 19 lipca 2001 r., II UKN 494/00, OSNP
2003 nr 9, poz. 234, z dnia 20 stycznia 2005, I UK 154/04, OSP 2006 nr 4, poz. 43).
Praca powinna być świadczona osobiście, choć nie musi to być praca fizyczna (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1999 r., II UKN 236/99, OSNAPiUS
2001 nr, poz. 237; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23 maja 1997 r., III
AUa 155/97, Prawo Pracy 1997 nr 7, s. 45). Odnosząc się do „zarobkowego"
charakteru pracy w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie
zauważono, że przepisy bynajmniej nie wymagają, aby praca była podjęta „w celu
zarobkowym". Jest to zresztą kwestia mało istotna w przypadku, gdy wykonywanie
określonych czynności przynosi rzeczywisty dochód (zarobek). W tym przypadku
problem, czy praca została podjęta „w celu" uzyskania tego dochodu traci na
znaczeniu jako dotyczący motywów zachowania. Nie ma też znaczenia kwestia, że
określone czynności mogą być wykonywane odpłatnie lub nieodpłatnie. Ważne jest,
jak były wykonywane w rzeczywistości (por. wyrok z dnia 20 stycznia 2005 r., I UK
154/04, OSP 2006 nr 4, poz. 43).
Przenosząc te rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy trzeba mieć na
8
uwadze, że jakkolwiek art. 28 ust. 1 ustawy o ochronie przeciwpożarowej
przewiduje dla członków ochotniczej straży pożarnej ekwiwalent pieniężny, to
trudno w jego przypadku mówić o „zarobku” jako świadczeniu wzajemnym z tytułu
„pracy” polegającej na udziale w akcji ratowniczej. Jest to raczej, jak wynika z art.
28 ust. 3 ustawy o ochronie przeciwpożarowej świadczenie mające na celu
zrekompensowanie członkowi ochotniczej straży pożarnej wynagrodzenia
utraconego ze względu na nieobecność w pracy. Ustawa określa także wysokość
tego ekwiwalentu stanowiąc, że za każdą godzinę udziału w działaniu ratowniczym
lub szkoleniu pożarniczym nie może on przekraczać 1/175 przeciętnego
wynagrodzenia (art. 28 ust. 2 ustawy o ochronie przeciwpożarowej). Z tego powodu
udział w akcjach ratowniczych, jakkolwiek uprawniający do otrzymania tak
ustalonego ekwiwalentu, nie może być uznany za pracę zarobkową, ze względu na
szczególny społeczny charakter funkcjonowania ochotniczych straży pożarnych.
W sprawie ustalono jednak także, że „Urząd Gminy, chcąc w jakiś sposób
docenić udział społeczny ubezpieczonego w pracach ochotniczej straży pożarnej,
uznał za stosowne dać dwóm strażakom w tym ubezpieczonemu drobne kwoty
(180 czy 250 zł miesięcznie) za dbanie o sprzęt i w tym celu zawarł z nimi umowy
zlecenia, co trwało od 1992 r.”. W świetle przytoczonego wyżej orzecznictwa należy
uznać, że wywody Sądu Okręgowego, iż „nie wydaje się zasadnym przyjęcie, że
tak niewielkie kwoty mogłyby zmienić charakter wykonywanej przez
ubezpieczonego pracy ze społecznej, na zarobkową” nie są trafne. Zawarto
bowiem umowy zlecenia, w których określono obowiązki stron, w tym odpłatność
dla zleceniobiorcy. Mając na uwadze treść art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa trzeba
taką działalność uznać za pracę zarobkową, której wykonywanie w okresie
orzeczonej niezdolności do pracy skutkuje utratą prawa do zasiłku chorobowego.
Z przytoczonych motywów, na podstawie art. 39815
k.p.c. orzeczono jak w
sentencji.
/tp/