Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 18 sierpnia 2009 r.
I UZP 9/09
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn, Romualda
Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 18 sierpnia 2009 r.
sprawy z odwołania Andrzeja K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w Ł. o zasiłek chorobowy, na skutek zagadnienia prawnego przekazane-
go postanowieniem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Łodzi z dnia 12 maja 2009 r. [...]
„Czy przy ustaleniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego, przysługującego
ubezpieczonemu niebędącemu pracownikiem - do wymienionego w art. 48 ust. 1
ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tj. Dz.U. z 2005 r. nr 31 poz. 267 ze
zm.) „okresu 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym po-
wstała niezdolność do pracy” - wlicza się także przychód z poprzednich okresów do-
browolnego ubezpieczenia chorobowego oraz wynagrodzenie uzyskane przez ubez-
pieczonego z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia pracowniczego, jeżeli podlegał
on obowiązkowemu ubezpieczeniu w okresie przerwy trwającej dłużej niż 30 dni w
ubezpieczeniu dobrowolnym, przy zachowanej ciągłości ubezpieczenia chorobowego
z różnych tytułów ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego ubezpieczonego prowadzą-
cego pozarolniczą działalność gospodarczą nie wlicza się wynagrodzenia za
pracę uzyskanego w okresie 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających
miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy; wlicza się natomiast przy-
chód uzyskany w poprzednim okresie dobrowolnego ubezpieczenia chorobo-
wego z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, jeżeli w
ubezpieczeniu chorobowym - bez względu na jego tytuł - nie wystąpiły przerwy
2
przekraczające 30 dni (art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świad-
czeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macie-
rzyństwa, jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
Na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi postanowieniem z dnia 12 maja 2009 r. przedstawił Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne o następującej treści: „czy przy
ustaleniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego ubezpieczonemu
niebędącemu pracownikiem - do wymienionego w art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 25
czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.)
„okresu 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała
niezdolność do pracy” - wlicza się także przychód z poprzednich okresów dobrowol-
nego ubezpieczenia chorobowego oraz wynagrodzenie uzyskane przez ubezpieczo-
nego z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia pracowniczego, jeżeli podlegał on obo-
wiązkowemu ubezpieczeniu w okresie przerwy trwającej dłużej niż 30 dni w ubezpie-
czeniu dobrowolnym, przy zachowaniu ciągłości ubezpieczenia chorobowego z róż-
nych tytułów ?”.
Powyższe wątpliwości powstały przy rozpoznawaniu apelacji organu rentowe-
go od wyroku Sądu Rejonowego dla Łodzi Śródmieścia-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi z dnia 28 maja 2009 r., którym to wyrokiem Sąd Rejonowy
zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w Ł. z dnia 4 listopada
2008 r. w ten sposób, że przyznał ubezpieczonemu Andrzejowi K. prawo do zasiłku
chorobowego za okres od dnia 2 lipca 2008 r. do dnia 31 sierpnia 2008 r. w wysoko-
ści ustalonej od podstawy wymiaru stanowiącej przychód za okres 12 miesięcy po-
przedzających miesiąc, w którym postała niezdolność do pracy. Z ustaleń faktycz-
nych Sądu Okręgowego wynikało, że ubezpieczony podlegał nieprzerwanie dobro-
wolnemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalno-
ści od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 18 marca 2008 r., od dnia 19 marca 2008 r. do
dnia 20 czerwca 2008 r. - jako pracownik - objęty był obowiązkowym ubezpiecze-
niem chorobowym, a od dnia 21 czerwca 2008 r. podlegał ponownie dobrowolnemu
ubezpieczeniu chorobowemu, prowadząc pozarolniczą działalność gospodarczą.
3
Niezdolność do pracy powstała w dniu 2 lipca 2008 r., kiedy ubezpieczony ponownie
objęty został dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym. Sąd Okręgowy w zaistnia-
łym stanie faktycznym przedstawił dwie koncepcje dotyczące zasad ustalenia pod-
stawy wymiaru zasiłku chorobowego. Według pierwszej, do której sam się przychyla,
nie można do podstawy świadczenia uwzględnić wynagrodzenia osiąganego przez
ubezpieczonego w miesiącach, w których był objęty obowiązkowym ubezpieczeniem
chorobowym, bowiem nie dotyczy ono okresu ubezpieczenia, w trakcie którego po-
wstała niezdolność do pracy. Wskazał przy tym na przepis art. 36 ust. 4 w związku z
art. 48 ust. 2 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w
razie choroby i macierzyństwa. Natomiast tę podstawę wymiaru należy ustalić jako
przychód osiągnięty przez ubezpieczonego w pierwszym niepełnym miesiącu kalen-
darzowym ubezpieczenia (czerwiec 2008 r.). Nie ma zatem zastosowania przepis art.
48 ust. 1 o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa.
Według drugiego poglądu, wynikającego także ze stanowiska Sądu Rejono-
wego, przychód w rozumieniu art. 48 ust. 1 powyższej ustawy to także wynagrodze-
nie za pracę uzyskane przez ubezpieczonego w okresie przerwy w dobrowolnym
ubezpieczeniu chorobowym, gdyż zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy wliczeniu do okresu
nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego podlegają wszystkie okresy tego ubez-
pieczenia, bez względu na tytuł podlegania temu ubezpieczeniu. Istotne znaczenie
ma tu uchwała Sądu Najwyższego, I UZP 5/08, z której wynika, że jeżeli przerwy w
podleganiu ubezpieczeniu chorobowemu nie przekraczały 30 dni, to przy ustalaniu
podstawy wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego ubezpieczonemu niebędą-
cemu pracownikiem, którą stanowi przychód za okres 12 miesięcy kalendarzowych
poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy, uwzględnia się
przychód z tego okresu nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego w rozumieniu
art. 4 ust. 2 tej ustawy. Sąd Okręgowy uznał, że takie stanowisko jest nieprawidłowe,
gdyż sumowanie okresów ubezpieczenia ma na celu jedynie wyeliminowanie okre-
sów „wyczekiwania” wynikających z art. 4 ust. 1 omawianej ustawy i nie dotyczy
ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego. Oznaczałoby to bowiem całkowite
oderwanie wysokości świadczenia od przychodu wypracowanego w okresie ubezpie-
czenia, w trakcie którego powstała niezdolność do pracy. To z kolei podważałoby
kompensacyjną funkcję zasiłku chorobowego.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pie-
niężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, powoływa-
nej dalej jako ustawa zasiłkowa, ubezpieczony nabywa prawo do zasiłku chorobowe-
go; (1) po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego - jeżeli pod-
lega obowiązkowo temu ubezpieczeniu; (2) po upływie 90 dni nieprzerwanego ubez-
pieczenia chorobowego - jeżeli jest ubezpieczony dobrowolnie. Punkt 2 ust. 1 tego
artykułu w pierwotnym brzmieniu przewidywał dla ubezpieczonego dobrowolnie
okres 180 dni nieprzerwanego ubezpieczenia, a nowelizacja dokonana ustawą z dnia
6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 237, poz.1654), z dniem 1 stycznia 2009 r., skróciła go do 90 dni. W myśl
zacytowanego przepisu prawo do świadczeń z tytułu choroby uzależnione jest od
przebycia w ubezpieczeniu określonego czasu. Czas ten, nazywany „okresem wy-
czekiwania lub karencji” (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 października
2002 r., III UZP 8/02, OSNP 2003 nr 8, poz. 205), uzależnia nabycie prawa do zasił-
ku od pozostawania przez wymagany czas w ubezpieczeniu chorobowym. Z kolei
art. 4 ust. 2 ustawy zasiłkowej pozwala na wliczenie poprzedniego okresu ubezpie-
czenia do „okresów wyczekiwania”, jeżeli przerwa między nimi nie przekroczyła 30
dni lub była spowodowana urlopem wychowawczym, urlopem bezpłatnym albo od-
bywaniem czynnej służby wojskowej przez żołnierza niezawodowego. Pojęcie nie-
przerwanego ubezpieczenia chorobowego („okresu wyczekiwania”) powinno być jed-
nolite dla każdego celu wynikającego z przepisów ustawy zasiłkowej, jeśli z jej prze-
pisów nie wynika nic innego. W tym zakresie Sąd Najwyższy podziela pogląd wyra-
żony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2008 r., I UZP 5/08 (OSNP
2009 nr 5-6, poz. 70), gdzie podkreślono, że nie ma uzasadnienia stanowisko o od-
miennych sposobach ustalania okresu „nieprzerwanego ubezpieczenia” dla prawa do
zasiłku oraz dla jego wysokości, bowiem nie sposób wywieść tego z przepisów
ustawy zasiłkowej. Odwołano się tam także do trafnych argumentów dotyczących
równego traktowania osób ubezpieczonych objętych obowiązkowymi i dobrowolnymi
ubezpieczeniami chorobowymi, które z tytułu opłacania składek na te ubezpieczenia
w takiej samej procentowo stawce powinny być równo traktowane, bez zróżnicowań
dyskryminujących lub faworyzujących tak, aby zasiłek chorobowy spełniał funkcję
ustawowego świadczenia gwarantującego uzyskanie proporcjonalnych - do przy-
5
chodu stanowiącego podstawę pobranych składek na ubezpieczenie chorobowe -
środków utrzymania na wypadek wystąpienia ryzyka ubezpieczeniowego (choroby
wykluczającej uzyskiwanie przychodów z pracy lub prowadzenia pozarolniczej dzia-
łalności gospodarczej). Konsekwencją tego jest wyrażone w powyższej uchwale sta-
nowisko, iż nieprzekraczające 30 dni przerwy w podleganiu ubezpieczeniu chorobo-
wemu nie prowadzą do rozpoczynania na nowo (lub od początku) nowego ubezpie-
czenia chorobowego, bo okresy takich przerw (uznane za legalne i usprawiedliwione
w konkretnych okolicznościach danej sprawy), nie przerywają tego ubezpieczenia w
rozumieniu przepisów ustawy zasiłkowej, które jest nieprzerwanym ubezpieczeniem
chorobowym w rozumieniu art. 4 ust. 2 , a także art. 36 ust. 4 w związku z art. 48 ust.
1 i 2 ustawy zasiłkowej.
Z ustalonego stanu faktycznego niniejszej sprawy wynika, że ubezpieczony
podlegał nieprzerwanie dobrowolnemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowa-
dzenia pozarolniczej działalności gospodarczej od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 18
marca 2008 r., od dnia 19 marca 2008 r. do dnia 20 czerwca 2008 r. - jako pracownik
- objęty był obowiązkowym ubezpieczeniem chorobowym, a od dnia 21 czerwca
2008 r. powrócił do poprzedniego tytułu ubezpieczenia. W istocie zatem ubezpiecze-
nie chorobowe faktycznie trwało w sposób nieprzerwany od dnia 1 stycznia 1999 r.,
chociaż na podstawie różnych tytułów ubezpieczenia. W takiej zaś sytuacji, w której
ubezpieczenie chorobowe trwa nieprzerwanie w sensie dosłownym, a jedynie prze-
platają się w nim tytuły ubezpieczenia, tym bardziej uznać należy, że jest to okres
nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego w rozumieniu poprzednio przywoła-
nych przepisów ustawy zasiłkowej. Przerwanie okresu ubezpieczenia następuje je-
dynie w okresie niepodlegania żadnemu ubezpieczeniu, a nie wtedy, kiedy zmienia
się tytuł ubezpieczenia. Tak jak przerwa w ubezpieczeniu chorobowym nieprzekra-
czająca 30 dni nie powoduje rozpoczynania na nowo okresu ubezpieczenia (por.
uchwała I UZP 5/08), tak też nie powoduje takich następstw zmiana tytułu ubezpie-
czenia. Jednakże takie stanowisko nie wyczerpuje całości przedstawionego zagad-
nienia prawnego
W myśl art. 48 ust. 1 ustawy zasiłkowej podstawę wymiaru zasiłku chorobo-
wego przysługującego ubezpieczonemu niebędącemu pracownikiem stanowi przy-
chód za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym po-
wstała niezdolność do pracy. Natomiast ust. 2 tego artykułu stanowi, że przy ustala-
niu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego ubezpieczonemu nie-
6
będącemu pracownikiem stosuje się odpowiednio, między innymi, przepisy art. 36
ust. 2 - 4. Z art. 36 ust. 4 wynika, że podstawę wymiaru zasiłku chorobowego ustala
się z uwzględnieniem wynagrodzenia uzyskanego u płatnika składek w okresie nie-
przerwanego ubezpieczenia chorobowego, w trakcie którego powstała niezdolność
do pracy. Istotne znaczenie dla wysokości zasiłku chorobowego ma zatem nie tylko
ustalenie okresu nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego, lecz także wyjaśnie-
nie, jaki przychód ubezpieczonego niebędącego pracownikiem, uzyskany w okresie
12 miesięcy kalendarzowych nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego z różnych
tytułów, stanowi podstawę wymiaru zasiłku chorobowego.
Z dosłownego brzmienia przywołanego art. 48 ust. 1 ustawy zasiłkowej wy-
nika, że w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego ubezpieczonego niebędącego
pracownikiem nie może zostać uwzględnione wynagrodzenie za pracę osiągnięte w
okresie 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc powstania niezdolno-
ści do pracy. W przepisie tym posłużono się pojęciem „przychód”. Przychód w rozu-
mieniu ustawy zasiłkowej to kwota stanowiąca podstawę wymiaru składek na ubez-
pieczenie chorobowe ubezpieczonego niebędącego pracownikiem, po odliczeniu
kwoty odpowiadającej 13,71 % podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie choro-
bowe, co wprost wynika z art. 3 pkt 4. Nie budzi zatem wątpliwości, że w zakresie
tego pojęcia ustawodawca nie ujął wynagrodzenia za pracę, bowiem stanowi ono
odrębną kategorię wymienioną w pkt 3 tego artykułu. Zatem sama wykładnia języ-
kowa art. 48 ust. 1 ustawy zasiłkowej prowadzi do wniosku przedstawionego wyżej o
braku podstaw do uwzględnienia wynagrodzenia za pracę w podstawie wymiaru za-
siłku chorobowego ubezpieczonego niebędącego pracownikiem.
Nie ma natomiast przeszkód, aby w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego
ująć przychód uzyskiwany przez ubezpieczonego z okresu 12 miesięcy kalendarzo-
wych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy z tytułu
prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, mimo zastąpienia przez pe-
wien czas tego tytułu ubezpieczenia innym tytułem. Przemawia także za tym odpo-
wiednie stosowanie art. 36 ust. 4 ustawy zasiłkowej. Podstawę wymiaru zasiłku cho-
robowego ustala się z uwzględnieniem wynagrodzenia (tutaj przychodu) uzyskanego
u płatnika składek w okresie nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego, w trakcie
którego powstała niezdolność do pracy. Skoro istniało nieprzerwane ubezpieczenie
chorobowe, takim przychodem u płatnika składek (osoby zobowiązanej do opłacenia
7
składek na własne ubezpieczenie) jest każdy przychód osiągnięty z tytułu tej działal-
ności w powyższym okresie.
Taka wykładnia powyższego przepisu uwzględnia także cel, jakiemu służy za-
siłek chorobowy polegający na kompensowaniu dochodów utraconych na skutek nie-
zdolności do pracy (por. uzasadnienie uchwały I UZP 5/08). Są to zatem dochody z
aktualnej aktywności zawodowej, a nie dochody uzyskiwane z wcześniejszego źródła
zarobkowania. Określony przepisami ustawy okres 12 miesięcy kalendarzowych ma
jedynie na celu usprawiedliwione uśrednienie wysokości zasiłku chorobowego, z
uwzględnieniem przychodu (w rozumieniu art. 3 pkt 4) z tytułu prowadzenia działal-
ności gospodarczej, nie uzasadnia natomiast sięgania do wynagrodzenia pracowni-
czego, uzyskanego w tym okresie. Także w odniesieniu do pracowników Sąd Naj-
wyższy w wyroku z dnia 16 maja 2006 r., I UK 291/05 (OSNP 2007 nr 11-12, poz.
169) przyjął, że podstawę wymiaru zasiłku chorobowego ustala się z uwzględnieniem
wynagrodzenia uzyskanego przez pracownika u tego pracodawcy, z którym łączył go
stosunek pracy w okresie powstania niezdolności do pracy. W uzasadnieniu tego
stanowiska Sąd Najwyższy odwołał się do wykładni historycznej oraz wskazał, że
biorąc pod uwagę cel, jakiemu służy zasiłek chorobowy polegający bez wątpienia na
rekompensacie wynagrodzenia, które pracownik utracił z powodu niezdolności do
pracy w związku z chorobą, nie ma podstaw do stwierdzenia, iż na wysokość tego
świadczenia powinno mieć wpływ wynagrodzenie osiągane w ramach stosunków
pracy zakończonych przed powstaniem niezdolności do pracy. Kompensowane z
ubezpieczenia społecznego może być bowiem to wynagrodzenie, którego faktycznie
pracownik nie uzyskuje w związku z chorobą, czyli należne od aktualnego praco-
dawcy, a nie takie, które ubezpieczony osiągał w przeszłości, przed zajściem zda-
rzenia chronionego ubezpieczeniem chorobowym. Podkreślił także, że aktualne
brzmienie art. 36 ust. 4 ustawy zasiłkowej również przemawia za koniecznością
stwierdzenia, że intencją ustawodawcy nie było nałożenie obowiązku ustalania pod-
stawy wymiaru zasiłku chorobowego na podstawie wynagrodzenia uzyskiwanego u
innego pracodawcy, niż ten, z którym ubezpieczony pozostaje aktualnie w stosunku
pracy.
Z tych względów Sąd Najwyższy na mocy art. 390 k.p.c. podjął uchwałę o tre-
ści wynikającej z sentencji.
========================================