Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 września 2009 r.
I UK 109/09
Na podstawie art. 83 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) kontroli sądu pow-
szechnego (sądu ubezpieczeń społecznych) podlegają również decyzje wydane
na podstawie art. 83a ust. 2 tej ustawy, gdyż nie są one wymienione w jej art. 83
ust. 4. W takiej sprawie sąd ubezpieczeń społecznych powinien ocenić prawi-
dłowość zastosowania przez organ rentowy odpowiednich przepisów Kodeksu
postępowania administracyjnego.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Małgorzata
Gersdorf, Józef Iwulski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 wrześ-
nia 2009 r. sprawy z odwołania Stanisławy M. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpie-
czenia Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w K. o ustalenie nieistnienia ubez-
pieczenia społecznego rolników, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyro-
ku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8 października 2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 23 stycznia 2008 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Kielcach oddalił odwołanie Stanisławy M. od decyzji Kasy Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) Oddziału Regionalnego w K. z dnia 21
czerwca 2007 r., na mocy której organ rentowy stwierdził podleganie przez nią ubez-
pieczeniu społecznemu rolników od 1 listopada 2001 r. do 31 marca 2002 r. oraz od
19 listopada do 20 grudnia 2004 r. i jednocześnie określił, że do opłacania składek z
tego tytułu (w wysokości 426,20 zł) wraz z odsetkami (w wysokości 355 zł) zobowią-
zani są Stanisława M. i Stanisław M.
2
Sąd pierwszej instancji ustalił, że Stanisława M. (wraz z mężem) od 1984 r. po-
siada gospodarstwo rolne o powierzchni 1,49 ha w miejscowości O. W okresie od 20
listopada 1996 r. do 30 kwietnia 1997 r. oraz od 18 listopada 1999 r. do 31 marca
2000 r. ubezpieczona była zarejestrowana w Powiatowym Urzędzie Pracy w K. jako
osoba bezrobotna z prawem do zasiłku. Na mocy decyzji Wójta Gminy S. od dnia 1
kwietnia 2000 r. ubezpieczona rozpoczęła prowadzenie działalności gospodarczej
(już wcześniej w okresie od 1 maja 1995 r. do 15 listopada 1996 r. oraz od 1 maja
1997 r. do 31 października 1999 r. prowadziła tę działalność) w zakresie usług par-
kingu niestrzeżonego oraz sprzedaży pamiątek. Z tego tytułu została objęta ubezpie-
czeniem społecznym. Ubezpieczona dwukrotnie zawieszała prowadzenie działalno-
ści gospodarczej (w okresach od 1 listopada 2001 r. do 5 lutego 2002 r. i od 19 listo-
pada do 20 grudnia 2004 r.), po czym podejmowała ją ponownie. W dniu 22 marca
2001 r. wystąpiła do KRUS o objęcie jej ubezpieczeniem społecznym rolników z
mocy ustawy, podając, że nie podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu. Organ
rentowy decyzją z dnia 12 maja 2001 r. objął wnioskodawczynię ubezpieczeniem
rolniczym w okresach przez nią wskazanych, czyli od 1 stycznia 1993 r. do 4 paź-
dziernika 1994 r.; od 1 do 7 listopada 1994 r.; od 1 do 7 listopada 1995 r.; od 16 do
19 listopada 1996 r.; od 1 listopada do 31 grudnia 1999 r. i od 4 grudnia 2000 r. „do
nadal”. W dniu 15 października 2004 r. do organu rentowego wpłynęło zaświadczenie
o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej, z którego wynikało, że ubezpie-
czona prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą. Dlatego decyzją z dnia 8
grudnia 2004 r. KRUS wyłączył Stanisławę M. z ubezpieczenia społecznego rolników.
Wprawdzie odwołanie ubezpieczonej od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego w Kielcach z dnia 12 maja 2005 r., ale Sąd Apelacyjny w Krakowie wy-
rokiem z dnia 24 stycznia 2007 r. [...] - uwzględniając apelację ubezpieczonej - uchylił
ten wyrok oraz poprzedzającą go decyzję i przekazał sprawę organowi rentowemu
do ponownego rozpoznania. Z kolei decyzją z dnia 9 sierpnia 2005 r. Zakład Ubez-
pieczeń Społecznych Oddział w Kielcach stwierdził, że wnioskodawczyni podlega
ubezpieczeniom społecznym w okresie od 1 kwietnia 2000 r. do 31 października
2001 r. oraz od 5 lutego 2002 r. do 18 listopada 2004 r. z tytułu prowadzenia działal-
ności gospodarczej.
W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy uznał, że wnioskodawczyni nie spełnia
określonego w art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.) warunku, jakim jest
3
roczny, nieprzerwany okres podlegania rolniczemu ubezpieczeniu w pełnym zakresie
przed podjęciem pozarolniczej działalności gospodarczej, gdyż od 18 listopada 1999
r. do 31 marca 2000 r. podlegała ubezpieczeniu społecznemu z tytułu zarejestrowa-
nia w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna z prawem do zasiłku. Jednakże od 1
listopada 2001 r. do 31 marca 2002 r. oraz od 19 listopada 2004 r. do 20 grudnia
2004 r. wnioskodawczyni podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników w pełnym
zakresie bowiem w tym czasie nie prowadziła działalności gospodarczej, zaś z dniem
20 grudnia 2004 r. ostatecznie zaniechała jej prowadzenia i została wykreślona z ewi-
dencji. Zatem w tych okresach, nie podlegając innemu ubezpieczeniu społecznemu i
nie mając ustalonego prawa do emerytury lub renty, wnioskodawczyni spełniała prze-
słanki objęcia jej jako posiadacza gospodarstwa rolnego o powierzchni powyżej 1 ha
ubezpieczeniem społecznym rolników z mocy prawa na podstawie art. 7 ust. 1 i art.
16 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
W apelacji od wyroku Sądu pierwszej instancji ubezpieczona podnosiła między
innymi, że organ rentowy nie wykazał jakoby decyzja z dnia 12 maja 2001 r. (o obję-
ciu ubezpieczeniem rolniczym we wskazanych okresach) została uchylona za zgodą
strony lub też, że zachodziły przesłanki do wznowienia postępowania w trybie Ko-
deksu postępowania administracyjnego.
Wyrokiem z dnia 8 października 2008 r. [...] Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił
apelację ubezpieczonej. Sąd drugiej instancji podtrzymał pogląd Sądu Okręgowego,
że skoro wnioskodawczyni w okresie od 18 listopada 1999 r. do 31 marca 2000 r.
była zarejestrowana w urzędzie pracy jako bezrobotna z prawem do zasiłku i z tego
tytułu podlegała ubezpieczeniom społecznym, to po rozpoczęciu działalności gospo-
darczej w dniu 1 kwietnia 2000 r. nie podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników
od co najmniej 1 roku poprzedzającego bezpośrednio datę rozpoczęcia tej działalno-
ści, a w konsekwencji nie spełniła warunku, o którym mowa w art. 5a ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników. Dlatego Sąd pierwszej instancji trafnie przyjął, że
zaprzestanie prowadzenia przez ubezpieczoną pozarolniczej działalności miało ten
skutek, że wnioskodawczyni - będąc posiadaczem gospodarstwa rolnego o po-
wierzchni przekraczającej 1 ha - spełniała ustawowe przesłanki podlegania ubezpie-
czeniu społecznemu rolników w pełnym zakresie z mocy ustawy. Zdaniem Sądu Ape-
lacyjnego, chybiony jest zarzut apelującej sprowadzający się do tezy, że art. 39 ust. 4
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie może być podstawą wydania nowej
decyzji w przedmiocie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników wobec
4
osoby, co do której taka decyzja już wcześniej zapadła. W istocie przepis ten stanowi,
że w razie zmiany stanu faktycznego lub stanu prawnego, na podstawie którego wy-
dano decyzję o ustaleniu podlegania ubezpieczeniu rolniczemu, wydaje się nową
decyzję. Należy zaś zauważyć, że decyzja z dnia 12 maja 2001 r. została wydana na
podstawie wniosku ubezpieczonej z dnia 22 marca 2001 r., w którym podała ona mię-
dzy innymi, że przed tą datą nie podlegała innemu ubezpieczeniu społecznemu.
Tymczasem nie było to prawdziwe, bowiem od 18 listopada 1999 r. do 31 marca
2000 r. była ona zarejestrowana jako osoba bezrobotna z prawem do zasiłku i dla-
tego została objęta innym tytułem ubezpieczenia. W konsekwencji organ rentowy po
ujawnieniu tej informacji słusznie wydał nową decyzję o podleganiu przez odwołującą
się ubezpieczeniu społecznemu rolników na podstawie art. 39 ust. 4 ustawy. Ta nowa
decyzja dezaktualizuje nie tylko wcześniejszą decyzję organu rentowego, lecz także
jej skutki prawne. Przepis ten w odniesieniu do ustalenia podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników dopuszcza bowiem możliwość stosowania znanej w prawie
ubezpieczeń społecznych instytucji wznowienia postępowania przed organem rento-
wym, do której nie mają zastosowania przepisy Kodeksu postępowania administra-
cyjnego. Błędnie zatem wywodzi ubezpieczona, że niedopuszczalne było weryfiko-
wanie przez organ rentowy jego wcześniejszej decyzji o ustaleniu podlegania ubez-
pieczeniu, tym bardziej że została ona wydana w wyniku wprowadzenia organu ren-
towego w błąd. Organ rentowy nie tylko jest uprawniony do takiej weryfikacji, lecz ma
wręcz obowiązek ustalania, czy zmiana okoliczności nie wskazuje na konieczność
wydania odmiennej decyzji.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego ubezpieczona wniosła skargę kasacyjną, w
której zarzuciła w pierwszej kolejności nieważność postępowania przez naruszenie
art. 379 pkt 1 w związku z art. 1 k.p.c. i w związku z art. 180 § 1 k.p.a. oraz art. 83a
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm., dalej ustawa o s.u.s.), przez „bezpod-
stawne przyjęcie, iż sprawa ma charakter cywilny”. Na wypadek niepodzielenia tego
zarzutu skarżąca zarzuciła obrazę: 1) art. 39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników, przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie; 2) art. 233 §
1 k.p.c., przez „pominięcie okoliczności, że zaskarżona decyzja wydana została z
naruszeniem przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego dotyczących wa-
runków wzruszania decyzji ostatecznej” oraz przyjęcie wadliwego stanowiska, iż do
wznowienia postępowania przed organem rentowym nie mają zastosowania przepisy
5
Kodeksu postępowania administracyjnego; 3) art. 316 k.p.c., przez „orzekanie w spo-
sób sprzeczny z zebranym w aktach sprawy materiałem dowodowym”.
W uzasadnieniu skargi ubezpieczona wywiodła w szczególności, że w judyka-
turze ugruntowane jest stanowisko, zgodnie z którym wyłączenie z ubezpieczenia
społecznego rolników jest niczym nieograniczonym uprawnieniem organu rentowego,
a jego wystarczającą i jedyną podstawą jest art. 39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników. Jednakże - zdaniem skarżącej - regulacja ta nie ma charakteru
samodzielnego, gdyż z „systemu prawa” wynika, że stosuje się ją w zakresie nieure-
gulowanym przez ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych. Brzmienie tego prze-
pisu tylko pozornie uprawnia do twierdzenia, że może być on samoistną podstawą
prawną dowolnej zmiany każdej decyzji w dowolnym czasie. Taką szerszą podstawę
daje natomiast art. 83a ust. 2 ustawy o s.u.s., który uprawnia organ rentowy do sto-
sowania przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego (w tym art. 155 k.p.a.).
To z kolei daje podstawę do uznania, że w celu uchylenia decyzji ostatecznej, na
mocy której strona nabyła prawo, konieczna jest jej zgoda, bez której żaden organ, w
tym sąd, nie może takiej decyzji konwalidować jako że jest ona nieważna z mocy
prawa. Zdaniem ubezpieczonej, Sąd nie uwzględnił, że w sprawie wymagało również
rozstrzygnięcia, czy zaskarżona decyzja nie została wydana z naruszeniem przepi-
sów Kodeksu postępowania administracyjnego dotyczących warunków wzruszania
decyzji ostatecznej. Bezsporne jest, że decyzja z dnia 12 maja 2001 r., stwierdzająca
podleganie ubezpieczonej ubezpieczeniu społecznemu rolników, nie była przez ni-
kogo zaskarżana i dlatego była ostateczna, a zatem wiązała organ rentowy z mocy
art. 110 k.p.a. Bez znaczenia jest przy tym, czy decyzja ta była dotknięta jakąkolwiek
wadą, bowiem związanie organu administracji publicznej ostateczną decyzją istnieje
zarówno wtedy, gdy jest ona w jego przekonaniu poprawna, jak i wtedy, gdy dostrze-
gana jest jej wadliwość. Ponadto z zasady związania organu administracji publicznej
własną decyzją wynika, że decyzja taka nie może być zmieniona lub uchylona przez
organ, który ją wydał, chyba że przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego
stanowią inaczej. Zasada związania decyzją rozciąga się także na okres między wy-
daniem decyzji, a jej doręczeniem, bowiem również w tym czasie organ nie może jej
zmienić. Skarżąca podniosła, że decyzja KRUS z dnia 12 maja 2001 r. (stwierdza-
jąca podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników) niewątpliwie była decyzją
ostateczną, kształtującą sytuację prawną ubezpieczonej i jej uchylenie wymagało
spełniania warunków określonych w art. 155 k.p.a. (a więc udzielenia przez nią wy-
6
raźnej zgody). Organ rentowy nie dość, że nie skorzystał z instytucji wznowienia
postępowania, czy też stwierdzenia nieważności prawomocnej decyzji, to jeszcze
wadliwie wydał ponowną decyzję w sprawie już ostatecznie rozstrzygniętej wcze-
śniejszą decyzją. Takie działanie doprowadziło do sytuacji, w której ta sama sprawa
została rozstrzygnięta dwiema decyzjami, z których żadna nie została dotychczas
uchylona ani unieważniona. Zdaniem skarżącej, decyzja z dnia 12 maja 2001 r. była
niewątpliwie decyzją wadliwą, lecz jakakolwiek jej zmiana była możliwa tylko w trybie
art. 155 k.p.a., ewentualnie na podstawie art. 145 i 156 k.p.a. Nie było natomiast
możliwe konwalidowanie skutków wydania wcześniejszej, błędnej decyzji ostatecznej
przez wydanie nowej decyzji w tej samej sprawie. Skarżąca dodała, że sytuacja, w
której organ rentowy najpierw „stwierdza podleganie pod określony system ubezpie-
czeń, a następnie po upływie 3 lat zmienia swoje stanowisko i wydaje całkowicie od-
mienną od poprzedniej decyzję z mocą wsteczną”, godzi w zasadę trwałości decyzji
administracyjnej i ochrony praw nabytych oraz ogólną zasadę pogłębiania zaufania
obywateli do organów państwa wyrażoną w art. 8 k.p.a. Powołując się na art. 83a
ust. 2 ustawy o s.u.s. oraz art. 180 § 1 k.p.a., skarżąca stwierdziła, że właściwy do
rozpoznania jej odwołania był Prezes KRUS, a skoro orzeka on jako organ pierwszej
instancji, to - zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania administracyjnego - przy-
sługiwało jej prawo złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy. Tymczasem
organ rentowy błędnie pouczył skarżącą o prawie wniesienia odwołania do sądu za-
miast do Prezesa KRUS. W ocenie skarżącej, sprawa nie ma charakteru cywilnego,
gdyż sprawy z zakresu ubezpieczenia społecznego dotyczące nieważności postępo-
wania są sprawami administracyjnymi.
Ubezpieczona wniosła o „stwierdzenie nieważności” zaskarżonego wyroku i
jego uchylenie, a także o uchylenie poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego,
bądź o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i poprzedzającego wyroku Sądu Okręgo-
wego w całości i rozstrzygnięcie co do istoty sprawy przez uchylenie decyzji organu
rentowego z dnia 21 czerwca 2007 r. albo o uchylenie zaskarżonego wyroku i prze-
kazanie sprawy do ponownego rozpoznania, a także o zasądzenie kosztów postępo-
wania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
7
Skarga kasacyjna podlega oddaleniu, gdyż wszystkie podniesione w niej za-
rzuty są nietrafne. Przede wszystkim nieuzasadniony jest zarzut nieważności postę-
powania, w ramach którego skarżąca twierdzi, że w rozpoznawanej sprawie droga
sądowa była niedopuszczalna. Zgodnie z art. 83a ust. 1 ustawy o s.u.s., prawo lub
zobowiązanie stwierdzone decyzją ostateczną Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli
po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono
okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na to prawo lub
zobowiązanie. Decyzje ostateczne Zakładu, od których nie zostało wniesione odwo-
łanie do właściwego sądu mogą być z urzędu przez Zakład uchylone, zmienione lub
unieważnione, na zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania admi-
nistracyjnego (art. 83a ust. 2 ustawy o s.u.s.). Z regulacji tej wynika więc, że organ
rentowy ma prawo uchylić, zmienić lub unieważnić wydaną przez siebie ostateczną
decyzję, której strona nie zaskarżyła do sądu ubezpieczeń społecznych - za wyjąt-
kiem decyzji wydanych w postępowaniu o ustalenie uprawnień do emerytur i rent
oraz ich wysokości (art. 83a ust. 4 ustawy o s.u.s.) - w trybie przewidzianym w Ko-
deksie postępowania administracyjnego dla decyzji administracyjnych. Przepis art.
83a ust. 2 ustawy o s.u.s. pozwala na weryfikację w postępowaniu administracyjnym
ostatecznych decyzji administracyjnych wyłącznie z urzędu i to pod warunkiem, że od
takiej decyzji nie zostało uprzednio wniesione odwołanie do właściwego sądu po-
wszechnego.
Należy stwierdzić, że co do trybu zaskarżania decyzji wydanych na podstawie
art. 83a ust. 2 ustawy o s.u.s. występuje poważna wątpliwość prowadząca do roz-
bieżności w orzecznictwie. Przykładowo w powołanym przez skarżącą postanowieniu
Sądu Okręgowego w Elblągu z dnia 27 lutego 2008 r., IV U 3328/07 (LEX nr 346947)
przyjęto, że do decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, od których przysługuje
odwołanie do właściwego sądu powszechnego, nie można zaliczyć decyzji w przed-
miocie stwierdzenia nieważności decyzji. Odmienny pogląd wyrażono w postanowie-
niu Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 10 listopada 2006
r., III SA/Wa 1890/06 (LEX nr 328673), w którym stwierdzono, że od decyzji wyda-
nych na podstawie art. 83a ustawy o s.u.s. (także art. 83a ust. 2 - o taką decyzję cho-
dziło w tej sprawie) przysługuje odwołanie do sądu powszechnego. W orzeczeniu
tym przyjęto, że bez znaczenia jest, iż ustawodawca - jako tryb właściwy do wzno-
wienia, uchylenia lub unieważnienia decyzji - wskazał tryb przewidziany przepisami
8
Kodeksu postępowania administracyjnego. Zasadnicze znaczenie dla ustalenia wła-
ściwości rzeczowej sądu ma bowiem przedmiot sprawy, a nie tryb, w jakim organ ren-
towy podjął rozstrzygnięcie. Decyzje podejmowane w trybach nadzwyczajnych, słu-
żących do weryfikacji decyzji ostatecznych z istoty swej muszą odnosić się do przed-
miotu sprawy rozstrzygniętej decyzją ostateczną. Stąd też brak jest podstaw do różni-
cowania właściwości sądów w sprawach dotyczących podlegania ubezpieczeniu spo-
łecznemu rolników i wymiaru składek w zależności od tego, czy zaskarżona decyzja
została wydana w trybie zwykłym, czy też nadzwyczajnym (w sprawie tej sąd admini-
stracyjny odrzucił skargę).
Sąd Najwyższy uważa, że wykładnia przedstawiona we wskazanym wyroku
WSA w Warszawie jest trafna, gdyż przemawiają za nią bardzo mocne argumenty
prawne. Zgodnie z art. 180 § 1 k.p.a., w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych stosuje się przepisy tego Kodeksu, ale tylko wówczas, gdy przepisy szczególne
dotyczące ubezpieczeń społecznych nie ustalają odmiennych zasad postępowania w
tych sprawach. Nie ulega wątpliwości, że takimi szczególnymi przepisami są regula-
cje zawarte w ustawie o s.u.s., która w art. 83 ust. 2 ustanawia regułę zaskarżania
decyzji podejmowanych przez organ rentowy w indywidualnych sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych do sądu powszechnego (sądu ubezpieczeń społecznych).
Tej podstawowej zasady - kwalifikującej sprawę z odwołania wniesionego od decyzji
organu rentowego do sądu powszechnego jako sprawy cywilnej w ujęciu formalnym
w rozumieniu art. 1 k.p.c. - w niczym nie zmienia art. 83a ust. 2 ustawy o s.u.s.
uprawniający organ rentowy do samodzielnego uchylenia, zmiany lub unieważnienia
decyzji ostatecznej na podstawie przepisów Kodeksu postępowania administracyj-
nego. Wyjątki co do trybu zaskarżania decyzji organu rentowego zostały bowiem
ustalone w art. 83 ust. 4 ustawy o s.u.s., zgodnie z którym (jedynie) od decyzji przy-
znającej świadczenie w drodze wyjątku oraz od decyzji odmawiającej przyznania
takiego świadczenia, a także od decyzji w sprawach o umorzenie należności z tytułu
składek na ubezpieczenia społeczne nie przysługuje odwołanie do sądu powszech-
nego, a przysługuje prawo złożenia wniosku do Prezesa ZUS o ponowne rozpatrze-
nie sprawy na zasadach dotyczących decyzji wydanej w pierwszej instancji przez
ministra. Do takiego wniosku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące odwołań od
decyzji, określone w Kodeksie postępowania administracyjnego. Z art. 83 ust. 1 i 4
ustawy o s.u.s. wynika więc, że każda decyzja wydana przez organ rentowy w indy-
widualnej sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych podlega zaskarżeniu do sądu
9
powszechnego, a jedyne wyjątki w tym zakresie dotyczą decyzji, które zostały enu-
meratywnie wymienione w art. 83 ust. 4 ustawy o s.u.s. Z tej przyczyny na podstawie
art. 83 ust. 1 ustawy o s.u.s. kontroli sądu powszechnego podlegają również decyzje
wydane na podstawie art. 83a ust. 2 tej ustawy, gdyż nie są one wymienione w jej art.
83 ust. 4. Zaznaczyć przy tym należy, że (wyjątkowo) w przypadku wydania decyzji
na podstawie art. 83a ust. 2 ustawy o s.u.s. sąd ubezpieczeń społecznych powinien
zbadać prawidłowość zastosowania przez organ rentowy odpowiednich przepisów
Kodeksu postępowania administracyjnego, gdyż stanowią one merytoryczną pod-
stawę tej decyzji. Nie chodzi więc o ocenę sposobu procedowania przez organ ren-
towy, lecz o prawidłowość decyzji (istnienie jej podstaw prawnych).
W istotnych elementach identyczna zasada wynika z przepisów ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników. Zgodnie z art. 36 ust. 3 tej ustawy, od decyzji w
sprawach, o których mowa w ust. 1 pkt 1-9, a także w przypadku niewydania decyzji
przysługuje odwołanie do sądu w terminach i na zasadach określonych w przepisach
Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych. Odwołanie w tym trybie przysługuje więc także od decyzji
w sprawach podlegania ubezpieczeniu oraz ustania ubezpieczenia (art. 36 ust. 1 pkt
1 tej ustawy), czyli również od decyzji wydanych na podstawie art. 39 ust. 4 tej
ustawy. Odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych nie przysługuje natomiast w
sprawach wymienionych w art. 36 ust. 1 pkt 10 tej ustawy, czyli w sprawach, o któ-
rych mowa w jej art. 41a i 55, a więc dotyczących odroczenia terminu płatności na-
leżności z tytułu składek na ubezpieczenie, rozłożenia ich spłaty na raty lub umorze-
nia w całości lub w części, a także umorzenia należności z tytułu nienależnie pobra-
nych świadczeń w całości lub części (art. 41a) oraz przyznania emerytury, renty rolni-
czej z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej rolnikowi lub domownikowi lub
członkom rodziny zmarłego rolnika lub domownika, pomimo niespełnienia warunków
określonych w ustawie (art. 55).
Oznacza to, że zarzut nieważności postępowania z powodu niedopuszczalno-
ści drogi sądowej przed sądem ubezpieczeń społecznych jest bezzasadny, bez
względu na to, czy zaskarżona decyzja została wydana na podstawie art. 39 ust. 4
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (jak przyjął Sąd drugiej instancji), na
podstawie art. 83a ust. 2 ustawy o s.u.s. (jak wskazał organ rentowy i uważa skar-
żąca), czy wreszcie na podstawie art. 83a ust. 1 ustawy o s.u.s. Od każdej z tych
decyzji przysługuje bowiem odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych.
10
Zarzut nieważności postępowania nie jest uzasadniony nawet, gdyby przyjąć
wykładnię przedstawioną w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 3
lipca 2008 r., II GSK 240/08 (LEX nr 493540; LexPolonica nr 1976420), na który po-
wołuje się skarżąca. W wyroku tym (co pomija się w skardze) uznano, że art. 83a
ust. 2 ustawy o s.u.s. powinien być interpretowany w sposób wykluczający możliwość
powstawania kolizji pomiędzy postępowaniem cywilnym, a postępowaniem admini-
stracyjnym (sądowoadministracyjnym), do której mogłoby dojść w następstwie pod-
dania tej samej decyzji organu rentowego kontroli zarówno sądu powszechnego, jak i
kontroli administracyjnej i sądowoadministracyjnej. Jeśli więc ubezpieczony wniósł
odwołanie od decyzji organu rentowego wydanej na podstawie art. 83a ust. 2 ustawy
o s.u.s. do sądu powszechnego i sąd ten rozpoznał odwołanie, to w tej sprawie nie
można już dokonywać kontroli w nadzwyczajnym postępowaniu administracyjnym i
sądowoadministracyjnym. Skarżąca wniosła do sądu ubezpieczeń społecznych od-
wołanie od decyzji z dnia 21 czerwca 2007 r. i zostało ono przez ten sąd rozpoznane.
A więc także według tej wykładni sąd ubezpieczeń społecznych był sądem właści-
wym (droga sądowa przed tym sądem była dopuszczalna), a wyłączona została kon-
trola sądowoadministracyjna.
Rozpoznanie zarzutu naruszenia art. 39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników wymaga rozważenia jaka była w rzeczywistości podstawa prawna
zaskarżonej decyzji z dnia 21 czerwca 2007 r. Sąd drugiej instancji uznał ten przepis
za taką podstawę i dlatego nie oceniał, czy istniały określone w przepisach Kodeksu
postępowania administracyjnego podstawy uchylenia, zmiany lub unieważnienia po-
przedniej decyzji. Tymczasem organ rentowy w treści decyzji jako jej podstawę
prawną wskazał art. 83a ust. 2 ustawy o s.u.s. Powołanie tego przepisu było jednak
błędne w sposób dość oczywisty. Przede wszystkim organ rentowy nie wskazał żad-
nego przepisu Kodeksu postępowania administracyjnego, który dawał podstawę do
wydania tej decyzji. Z uzasadnienia decyzji wynika, że została ona wydana po ujaw-
nieniu przez organ rentowy istotnych okoliczności istniejących przed wydaniem decy-
zji z dnia 12 maja 2001 r., które rzutowały na obowiązek podlegania przez ubezpie-
czoną rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu (chodziło o ujawnienie, że ubezpie-
czona od 18 listopada 1999 r. do 31 marca 2000 r. podlegała ubezpieczeniu społecz-
nemu z tytułu zarejestrowania w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna z prawem do
zasiłku). Rzeczywistą podstawą prawną zaskarżonej decyzji nie był więc art. 83a ust.
2 ustawy o s.u.s., a na gruncie tej ustawy powinien być wskazany art. 83a ust. 1, któ-
11
rego przesłanki były niewątpliwie spełnione. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Naj-
wyższego przyjmuje się bowiem, że w przypadku ponownego ustalenia przez organ
rentowy z urzędu tytułu podlegania (niepodlegania) ubezpieczeniu społecznemu wy-
nikającemu z ujawnienia istotnych okoliczności istniejących przed wydaniem wcze-
śniejszej decyzji ostatecznej (zatajenie faktu podlegania ubezpieczeniu społeczne-
mu), ponownie wydana deklaratoryjna decyzja o niepodleganiu rolniczemu tytułowi
ubezpieczenia społecznego wywołuje skutek z mocą wsteczną (wyroki z dnia 19
września 2007 r., III UK 39/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 330; z dnia 11 marca 2008
r., I UK 256/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 159 oraz z dnia 9 czerwca 2008 r., II UK
312/07, LEX nr 494130).
W tej sytuacji traci na znaczeniu ocena, czy Sąd drugiej instancji prawidłowo
zastosował art. 39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. W myśl tego
przepisu, w razie zmiany stanu faktycznego lub stanu prawnego, na podstawie któ-
rego wydano decyzję o ustaleniu podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników,
wydaje się nową decyzję. W orzecznictwie przyjmuje się, że ta regulacja nie ma za-
stosowania do sytuacji, w której doszło do ujawnienia okoliczności stanowiących od
początku przeszkodę do stwierdzenia podlegania ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków, a ma zastosowanie jedynie do przypadków, gdy po prawidłowym objęciu ubez-
pieczeniem rolniczym zaszły okoliczności wyłączające z tego ubezpieczenia (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2008 r., I UK 256/07, OSNP 2009 nr 11-
12, poz. 159; z dnia 9 czerwca 2008 r., II UK 314/07, LEX nr 494132; z dnia 9
czerwca 2008 r., II UK 312/07, LEX nr 494130 oraz z dnia 9 lipca 2008 r., I UK
380/07, LEX nr 497697, a także wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22
lutego 2005 r., III AUa 307/04, OSP 2005 nr 10, poz. 122, z glosą K. Ślebzaka). We-
dług tych poglądów Sąd drugiej instancji błędnie zastosował art. 39 ust. 4 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników. W ocenie Sądu Najwyższego w składzie rozpo-
znającym niniejszą sprawę wykładnia ta budzi wątpliwości. Bezsprzecznie regulacja
zawarta w tym przepisie wyprzedza stosowanie art. 83a ust. 1 ustawy o s.u.s. (art. 52
ustawy ubezpieczeniu społecznym rolników). Przepis art. 39 ust. 4 jest ograniczony
wyłącznie do jednego rodzaju decyzji o ustaleniu podlegania ubezpieczeniu społecz-
nemu rolników (pozytywnej lub negatywnej). Przede wszystkim zaś z treści tego
przepisu nie wynika, że zmiana stanu faktycznego pozwalająca na wydanie nowej
decyzji musi dotyczyć ujawnienia okoliczności powstałych po wydaniu uprzedniej de-
cyzji. Według treści tego przepisu, ma wystąpić (verba legis) zmiana stanu faktycz-
12
nego, na podstawie którego wydano decyzję o ustaleniu podlegania ubezpieczeniu.
Śmiało więc można bronić poglądu, że jeżeli wydano decyzję o ustaleniu podlegania
ubezpieczeniu społecznemu rolników na podstawie błędnie ustalonego stanu faktycz-
nego, to ujawnienie tego błędu i wskutek tego ustalenie innego stanu faktycznego,
stanowi jego zmianę w rozumieniu tego przepisu. Kategoryczne rozstrzygnięcie tej
wątpliwości nie jest w rozpoznawanej sprawie niezbędne. Nawet, gdyby uznać, że
doszło do naruszenia art. 39 ust. 4 ustawy ubezpieczeniu społecznym rolników, to i
tak zaskarżony wyrok odpowiada prawu (art. 39814
k.p.c.), gdyż zaskarżona decyzja
ma podstawę prawną w art. 83a ust. 1 ustawy o s.u.s.
Pozostałe powołane w skardze zarzuty dotyczące obrazy art. 316 i art. 233 § 1
k.p.c. nie poddają się kontroli kasacyjnej, gdyż nie zostały dostatecznie umotywo-
wane, dotyczą ustalenia faktów i oceny dowodów (art. 3983
§ 3 i art. 39813
§ 2 k.p.c.),
a nadto istotne dla rozstrzygnięcia sprawy ustalenia nie są kwestionowane, a w każ-
dym razie zostały prawidłowo poczynione.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.
========================================