Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 23 września 2009 r., I CSK 121/09
Utrata mocy zapisu na sąd polubowny ze względu na ogłoszenie
upadłości powoduje umorzenie postępowania toczącego się z udziałem
upadłego przed sądem polubownym (art. 142 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.).
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Skarbu Państwa reprezentowanego
przez Ministra Skarbu Państwa przeciwko "E." S.A. w upadłości w W. o uchylenie
wyroku sądu polubownego, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie
Cywilnej w dniu 23 września 2009 r. skarg kasacyjnych obu stron od postanowienia
Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 września 2008 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Warszawie do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 3 lutego 2006 r. Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie
Gospodarczej oddalił powództwo Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa o
zasądzenie od strony pozwanej "E." S.A. w W. na jego rzecz kwoty 95 609 785,72
dolarów amerykańskich. W wyniku skargi strony powodowej, Sąd Okręgowy w
Warszawie, po przyjęciu, że została ona pozbawiona możności obrony swoich
praw, wyrokiem z dnia 17 sierpnia 2007 r. uchylił wskazany wyrok Sądu
Arbitrażowego.
Po wydaniu wyroku przez Sąd Okręgowy w Warszawie, w dniu 21 sierpnia
2007 r., doszło do ogłoszenia upadłości pozwanej spółki z możliwością zawarcia
układu i z pozostawieniem zarządu własnego upadłego co do jego majątku.
Kolejnym postanowieniem tego Sądu z dnia 5 lutego 2008 r. strona pozwana
została pozbawiona zarządu własnego masą upadłości i ustanowiony został
zarządca mienia wchodzącego do tej masy.
W związku z zaistniałą sytuacją Sąd Apelacyjny w Warszawie w toku
postępowania apelacyjnego prowadzonego na skutek apelacji strony pozwanej od
wyroku Sądu Okręgowego uznał, że w sprawie ma zastosowanie art. 142 ustawy z
dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze
zm. – dalej: "Pr.u.n.") i postanowieniem z dnia 17 września 2008 r. uchylił
zaskarżony wyrok Sądu pierwszej instancji i postępowanie w sprawie przeciwko
"E." S.A. w upadłości umorzył.
Od postanowienia Sądu Apelacyjnego obie strony złożyły skargi kasacyjne, w
których zażądały jego uchylenia i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania. Strona powodowa zarzuciła naruszenie art. 386 § 3 k.p.c. w związku z
art. 142 Pr.u.n., natomiast strona pozwana, podnosząc naruszenie wymienionych
przepisów, zgłosiła także zarzut naruszenia art. 355 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 142 Pr.u.n., zapis na sąd polubowny dokonany przez upadłego
traci moc z dniem ogłoszenia upadłości, a toczące się postępowania ulegają
umorzeniu. W związku z tym powstaje zagadnienie, czy na podstawie tego przepisu
umorzeniu podlegają wyłącznie toczące się w chwili ogłoszenia upadłości
postępowania przed sądem polubownym, czy też są nim także objęte postępowania
przed sądem powszechnym. Według Sądu Apelacyjnego, z przytoczonego przepisu
wynika – wobec utraty mocy zapisu na sąd polubowny – nakaz umorzenia
wszelkich, bez wyjątku, postępowań sądowych oraz administracyjnych toczących
się z udziałem upadłego, który tego zapisu dokonał. Obie strony trafnie jednak
zakwestionowały to stanowisko.
Nie ulega wątpliwości, że utrata mocy omawianego zapisu ze względu na
ogłoszenie upadłości strony, która go dokonała, pociąga za sobą
niedopuszczalność wszczęcia i prowadzenia postępowania przed sądem
polubownym. W literaturze podkreśla się, że komplikacja problemów
materialnoprawnych i procesowych łączących się z ogłoszeniem upadłości dłużnika
przeciwstawia się rozstrzyganiu sporów przez sąd polubowny po zaistnieniu tego
zdarzenia, przede wszystkim dlatego, że realizacja celów postępowania
upadłościowego wymaga, aby spór z udziałem upadłego został rozpoznany i
rozstrzygnięty ściśle z literą prawa materialnego i procesowego. Jednym z tych
celów jest równomierne i proporcjonalne zaspokojenie roszczeń wierzycieli z całego
majątku dłużnika, tymczasem postępowanie przed sądem polubownym znamionuje
się znaczną elastycznością, która w wypadku upadłości jednej ze stron nie jest
pożądana. Nie jest także obojętna możliwość orzekania przez sąd polubowny na
zasadzie słuszności. Z tych właśnie powodów ustawodawca przewidział w art. 142
Pr.u.n. utratę mocy obowiązującej zapisu na sąd polubowny z dniem ogłoszenia
upadłości dłużnika, który zapisu dokonał; w konsekwencji postępowanie toczące się
przed tym sądem powinno zostać umorzone. Jeżeliby sąd polubowny postąpił
inaczej, to wydany wyrok podlegałby uchyleniu w postępowaniu wszczętym na
skutek wniesienia skargi o jego uchylenie (art. 1206 § 1 pkt 1 k.p.c.).
W razie natomiast wniesienia do sądu powszechnego sprawy dotyczącej
sporu objętego zapisem na sąd polubowny, strona pozwana albo uczestnik
postępowania nieprocesowego nie mogliby skutecznie zgłosić zarzutu istnienia
takiego zapisu, jeżeli stracił on moc na podstawie art. 142 Pr.u.n. Tym samym
niedopuszczalne byłoby odrzucenie pozwu lub wniosku o wszczęcie postępowania
nieprocesowego (art. 1165 § 1 i 2 k.p.c.; zob. też postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 25 marca 2009 r., V CSK 390/08, nie publ.). W ten sposób uwidacznia się
ratio legis unormowania art. 142 Pr.u.n., a także i art. 147 Pr.u.n. w odniesieniu do
upadłości likwidacyjnej, ponieważ ma ono na względzie ochronę wierzycieli przed
rozstrzygnięciem sprawy po ogłoszeniu upadłości przez sąd inny niż państwowy.
Powstaje jednak pytanie, jak ocenić sytuację, w której ostateczny
(prawomocny) wyrok sądu polubownego został wydany przed dniem ogłoszenia
upadłości strony. Innymi słowy, czy wówczas ogłoszenie upadłości strony rzutuje na
tok postępowania ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, treść art. 142 Pr.u.n. nie uzasadnia
dokonywania jakichkolwiek wyłączeń z punktu widzenia rodzaju postępowań
sądowych lub etapu postępowania, w którym znalazła się sprawa tocząca się z
udziałem upadłego, dlatego postępowanie wywołane złożeniem skargi o uchylenie
wyroku sądu polubownego musi być umorzone. Sąd Apelacyjny podkreślił
jednocześnie, że wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta mają moc
prawną równą z wyrokiem sądu lub ugodą zawartą przed sądem dopiero po ich
uznaniu przez sąd albo po stwierdzeniu przez sąd ich wykonalności (art. 1212 § 1
k.p.c.). W sytuacji, o której mowa w art. 142 Pr.u.n., sąd państwowy nie może
jednak stwierdzić wykonalności wyroku sądu polubownego, jeżeli po wydaniu tego
wyroku, a przed stwierdzeniem jego wykonalności ogłoszono upadłość jednej ze
stron, postępowanie bowiem o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu
polubownego także podlega umorzeniu.
Rozważając zagadnienie wpływu ogłoszenia upadłości na inne postępowania
sądowe – bez rozróżniania, czy chodzi o upadłość z możliwością zawarcia układu,
czy o upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego – w literaturze zajęto
jednolite stanowisko, że wyrok sądu polubownego wydany przed ogłoszeniem
upadłości jest w pełni skuteczny. Stanowisko to nie zostało jednak szerzej
uzasadnione.
Interpretując art. 142 Pr.u.n. w ramach wykładni językowej, należy zwrócić
uwagę, że składa się on z dwóch członów. W pierwszym przewidziano, że zapis na
sąd polubowny dokonany przez upadłego traci moc z dniem ogłoszenia upadłości, a
w drugim stwierdzono, że toczące się już postępowania ulegają umorzeniu. Sąd
Apelacyjny dokonał swego rodzaju rozszczepienia analizowanego przepisu, Skarb
Państwa trafnie więc podkreślił w skardze kasacyjnej, że na podstawie art. 142
Pr.u.n. nie powinno się konstruować dwóch norm prawnych, z których jedna odnosi
się jedynie do utraty mocy wszystkich zapisów na sąd polubowny, poczynionych
przez upadłego dłużnika, a druga dotyczy umorzenia wszelkich postępowań
toczących się z jego udziałem. (...)
Wykładnia językowa art. 142 Pr.u.n. wymaga, aby jej przedmiotem była całość
tekstu normatywnego. Zastosowany przez ustawodawcę w tym artykule,
poprzedzony przecinkiem spójnik „a” nie oznacza, że występujące po nim zdanie
jest zakresowo odrębne od zdania poprzedzającego; przeciwnie, spójnik ten łączy
oba zdania w jedną logiczną i merytoryczną całość. Ścisły związek tych zdań
odzwierciedla sens i znaczenie zapisu na sąd polubowny dla danego postępowania,
a zatem także utraty mocy tego zapisu dla dalszego bytu postępowania przed
sądem polubownym.
Za takim stanowiskiem przemawia również formuła art. 1197 § 3 in principio
k.p.c. wskazująca, że wyrok sądu polubownego powinien określać zapis na sąd
polubowny, na podstawie którego wydano wyrok. Przemawia ona za wnioskiem, że
ścisły związek istnieje tylko między zapisem na sąd polubowny i postępowaniem
przed tym sądem, nie ma zaś takiego związku w odniesieniu do postępowania ze
skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Należy podkreślić, że postępowanie
toczące się na podstawie tej skargi nie jest w jakimkolwiek stopniu kontynuacją
postępowania przed sądem polubownym. Skarga o uchylenie inicjuje odrębne
postępowanie, a jej uwzględnienie może nastąpić tylko w razie wystąpienia podstaw
przewidzianych w art. 1206 k.p.c. Postępowanie w sprawie skargi o uchylenie
wyroku sądu polubownego może zatem toczyć się nawet w razie braku zapisu na
sąd polubowny, nieważności lub bezskuteczności tego zapisu, czy też w wypadku
utraty przez niego mocy według prawa właściwego (art. 1206 § 1 pkt 1 k.p.c.). Ze
względu na te właśnie okoliczności strony mogą żądać uchylenia wyroku sądu
polubownego. (...)
Należy zauważyć, że problem utraty mocy przez zapis, tak zresztą jak i
kwestia jego nieistnienia, nieważności, bezskuteczności oraz niewykonalności może
być wyjaśniana w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego
jedynie w razie zgłoszenia przez skarżącego odpowiedniego zarzutu, w
postępowaniu bowiem przed sądem państwowym obowiązuje reguła związania
sądu podstawami tej skargi oraz granicami wniosków stron; jedynie podstawy
wskazane w art. 1206 § 2 k.p.c. uwzględniane są z urzędu. Strona powodowa,
skarżąc wyrok Sądu Arbitrażowego nie powoływała się na podstawę wymienioną w
art. 1206 § 1 pkt 1 k.p.c. Możliwość powołania się na przyczynę utraty mocy przez
zapis na sąd polubowny, wynikającą z art. 142 Pr.u.n., nie wchodziła zresztą w
ogóle w rachubę, skoro do ogłoszenia upadłości strony przeciwnej doszło już po
wydaniu wyroku przez Sąd Arbitrażowy, a nawet po wydaniu wyroku kasatoryjnego
przez Sąd Okręgowy. W tej sytuacji, skoro pozwana spółka jako strona, która przed
sądem państwowym sprawę przegrała, zaskarżyła wyrok Sądu Okręgowego
apelacją, to rzeczą Sądu drugiej instancji była ocena zasadności tej apelacji oraz
skuteczności zaskarżonego orzeczenia Sądu polubownego. Do kontroli
merytorycznej zaskarżonego wyroku Sądu pierwszej instancji jednak nie doszło,
gdyż wyrok ten został uchylony ze względów procesowych, a postępowanie w
sprawie – umorzone. W konsekwencji nastąpił powrót sporu do stanu
poprzedniego, co oznacza, że wyrok Sądu Arbitrażowego z dnia 3 lutego 2006 r.
oddalający powództwo Skarbu Państwa pozostaje w obrocie prawnym, jakkolwiek
do czasu jego uznania nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Umorzenie
postępowania ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego nie tylko pozbawia
zainteresowaną stronę możliwości skontrolowania zaskarżonego wyroku przez sąd
państwowy, lecz jednocześnie wprowadza stan niepewności co do skuteczności
tego wyroku. Zakończenie tego postępowania rozstrzygnięciem merytorycznym nie
przesądzi, że spór między stronami nie będzie kontynuowany, jeżeli bowiem
doszłoby do prawomocnego uchylenia wyroku Sądu Arbitrażowego, to wówczas
pojawi się kwestia, czy Sąd ten, w razie odpowiedniego żądania Skarbu Państwa,
będzie nadal kompetentny do rozstrzygnięcia sporu między stronami (zob. art. 1211
k.p.c.), czy też ponowne postępowanie przed tym Sądem należy na podstawie art.
142 Pr.u.n. umorzyć. Dopóki jednak nie dojdzie do prawomocnego uwzględnienia
skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, dopóty zagadnienie to – w realiach
procesowych sprawy – jasna bezprzedmiotowe.
Do identycznego rozwiązania prowadzi również wykładnia systemowa. Należy
zwrócić uwagę na tytuł działu V „Wpływ ogłoszenia upadłości na postępowanie
sądowe i administracyjne”, który wbrew pozorom nie przesądza wykładni art. 142
Pr.u.n. Strona pozwana trafnie podkreśliła, że nie można abstrahować od tego, iż
każdy przepis tego działu reguluje określony wycinek problematyki wpływu
upadłości na różnorodne postępowania sądowe i administracyjne, przy czym żaden
z nich nie wskazuje na wpływ upadłości na postępowania sądowe lub
administracyjne in genere. (...) Nie inaczej jest w odniesieniu do art. 142 Pr.u.n.,
dlatego brak podstawy do przyjęcia, że przepis ten dotyczy wszystkich postępowań
bez szczególnego wyróżnienia. Przeciwnie, należy przyjąć, że w przepisie tym
znajduje się norma odnosząca się do postępowania przed sądem polubownym ze
względu na specyfikę i odrębność tego postępowania. Chodzi tu jednak o
postępowanie sądowe, dlatego też ulokowanie art. 142 Pr.u.n. w dziale V jest
logicznie i merytorycznie uzasadnione. (...)
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).