Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 221/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 października 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa K. Z.
przeciwko Z. K.
o uznanie czynności za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 8 października 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 listopada 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1,3 i 4 (pierwszym,
trzecim i czwartym) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy uznał za bezskuteczną umowę darowizny nieruchomości
lokalowej (bliżej oznaczonej w pozwie) zawartą przez dłużników powoda K. Z. z
pozwaną Z. K., a ponadto zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 41.172.95
zł z odsetkami, oddalając powództwo w pozostałym zakresie. W ten sposób
podzielił zasadność roszczenia powoda opartego na przepisach o skardze
pauliańskiej (art. 527 k.c.). Rozstrzygnięcie swoje oparł na następujących
ustaleniach faktycznych.
Pozwana (obdarowana) jest matką B. K. i teściową B. K. Nakazem zapłaty z
dnia 28 grudnia 2004 r. zobowiązano m.in. B. K. (dłużniczkę) do zapłaty na rzecz
powoda kwoty 52.118,58 zł z odsetkami, następnie temu nakazowi nadano klauzulę
wykonalności, także przeciwko małżonkowi dłużniczki B. K. z ograniczeniem jego
odpowiedzialności do majątku wspólnego małżonków. W dniu 17 listopada 2004 r.
małżonkowie K. zawarli umowę darowizny z Z. K. (teściową dłużniczki), obejmująca
nieruchomość lokalową oraz udziałami w częściach wspólnych budynku i w
działkach gruntu. Wartość darowanego lokalu i związanych z nim praw strony
określiły na kwotę 97.500 zł. Nieruchomość lokalowa była obciążona na rzecz
niewystępującego w sporze banku hipoteką kaucyjną do kwoty 184.852,20 zł.
Hipoteka ta zabezpieczała wierzytelność kredytową tego banku wynikającą
z umowy kredytowej z dnia 26 listopada 2001 r., w której kredytobiorcami byli
małżonkowie K. W treści umowy darowizny kredytobiorcy zobowiązali się do
spłacania kredytu hipotecznego na dotychczasowych zasadach. Małżonkowie
nadal zamieszkiwali w darowanym lokalu i spłacali kredyt, zaciągnięty na jego
nabycie. W dniu 15 maja 2006 r. pozwana sprzedała nieruchomość lokalową
objętą darowizną małżonkom G. za kwotę 255.000 zł i z otrzymanej przez nią sumy
kwota 69.300 zł została zapłacona na rzecz banku z tytułu spłaty zadłużenia
kredytowego.
W ocenie Sądu pierwszej, instancji wystąpiły wszystkie przesłanki uznania
umowy za bezskuteczną, przewidziane w art. 527 k.c. (istnienie chronionej
wierzytelności w dacie dokonywania darowizny, stan pokrzywdzenia wierzycieli).
3
Darmy charakter kwestionowanej umowy miał ten skutek, że znalazł zastosowanie
przepis art. 528 k.c., uprawniający wierzyciela do żądania uznania umowy
darowizny za bezskuteczną, chociażby pozwana (obdarowana) nie wiedziała
i nawet przy dochodzeniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć,
że dłużnik działał z pokrzywdzeniem wierzycieli. Art. 528 k.c. – jako dalej idący
wyłącza zastosowanie art. 527 § 3 k.c.
Sąd pierwszej instancji uznał także za uzasadnione żądanie wierzyciela
o zapłatę na podstawie art. 415 k.c. W związku z tym, że pozwana sprzedała
nieruchomość lokalową przed datą wniesienia powództwa na podstawie art. 527
k.c., nie znajdują zastosowania przepisy art. 405 i n. k.c. Powód wykazał natomiast
wszystkie przesłanki deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej.
Sąd Apelacyjny uznał za uzasadnioną w całości apelację pozwanej.
W ocenie Sądu, brak było zasadniczej przesłanki skuteczności żądania powoda
przewidzianej w art. 527 § 2 k.c. (spowodowanie stanu niewypłacalności dłużnika
lub powiększenie tego stanu). Zaskarżona darowizna nie doprowadziła do żadnej
negatywnej zmiany w sferze praw powoda (wierzyciela), ponieważ darowany lokal
był obciążony w dacie zawarcia zaskarżonej umowy obciążony hipoteką kaucyjną
na rzecz banku w wysokości 188.000 zł. Kwota ta dwukrotnie przekraczała
określoną w umowie darowizny wartość lokalu. Preferencyjny charakter
zabezpieczenia hipotecznego powoduje to, że wierzytelności objęte hipoteką
korzystają z pierwszeństwa zaspokojenia przed innymi wierzytelnościami.
W konsekwencji wierzyciel jako wierzyciel osobisty dłużniczki B. K., niemający
zabezpieczenia rzeczowego, doprowadziwszy do korzystnego dla siebie wyroku i
wszczęcia egzekucji z nieruchomości lokalowej obciążonej hipoteką, nie miałby w
ogóle możliwości zaspokojenia swojej wierzytelności z tej nieruchomości. Przy
ocenie wystąpienia stanu pokrzywdzenia wierzyciela w rozumieniu art. 527 § 3 k.c.
należy zatem również uwzględniać fakt obciążenia hipoteką nieruchomości zbytej
przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej.
Według Sądu Apelacyjnego, ocena istnienia przesłanki pokrzywdzenia
wierzyciela dokonywana jest z uwzględnieniem stanu istniejącego w dacie
wystąpienia z powództwem oraz zamknięcia rozprawy (art. 316 § 2 k.p.c.). Stan taki
musi być skutkiem zaskarżonej czynności prawnej. W związku z tym,
4
że nieruchomość lokalowa została sprzedana przez pozwaną w maju 2006 r., dla
ustalenia stanu pokrzywdzenia miarodajna jest zatem data zaskarżonej czynności
oraz data sprzedaży lokalu. W tej pierwszej dacie hipoteka nie była jeszcze
w żadnym stopniu spłacona, a powód nie udowodnił tego, aby było inaczej. W dacie
sprzedaży lokalu (w maju 2006 r.) z kredytu zabezpieczonego hipoteką pozostała
do spłaty kwota 65.000 zł, istniało zatem w tym czasie zadłużenie kredytowe, przy
czym wierzytelność hipoteczna mogła być jeszcze odpowiednio powiększona
o dalsze pozycje (opłaty manipulacyjne, koszty egzekucyjne i in.). Skoro na
powodzie (wierzycielu) spoczywał ciężar udowodnienia faktu pokrzywdzenia
a przedmiot darowizny był obciążony hipoteką, to powód powinien wykazać, jak
kształtowała się wartość lokalu w poszczególnych okresach, a także to, w jakim
stosunku należność hipoteczna została już spłacona.
Nie było podstaw do uwzględnienia roszczenia powoda o zapłatę, ponieważ
brak było stanu pokrzywdzenia wierzyciela jako zasadniczej przesłanki
skuteczności skargi pauliańskiej. Sąd Apelacyjny nie doszukał się także przesłanek
odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanej na podstawie art. 415 k.c.
W obszernej skardze kasacyjnej powoda podniesiono zarzuty naruszenia
prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 w zw. z art. 382 k.p.c., art. 234 k.p.c., art. 382
k.p.c. w zw. z art. 244 k.p.c., art. 328 § 2 k.c. Jako zarzuty naruszenia prawa
materialnego wskazywano naruszenie art. 527 § 1-3 k.c., art. 528 k.c., art. 529 k.c.
i art. 6 k.c. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku w części zaskarżonej
i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania,
ewentualnie – o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonym zakresie
i uwzględnienie powództwa w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zarzut naruszenia art. 234 k.p.c. nie może być brany pod uwagę,
ponieważ Sąd drugiej instancji nie naruszył reguły związania Sądu domniemaniami
prawnymi, przewidzianymi w przepisach o skardze pauliańskiej., tj. w art. 527 § 3
k.c. i art. 529 k.c. Przepis art. 527 § 3 k.c. wprowadza domniemanie istnienia
wiedzy po stronie osoby trzeciej o działaniu dłużnika in fraudem creditoris, co
ułatwia wykazanie wierzycielowi jednej z tzw. subiektywnych przesłanek skargi
pauliańskiej (art. 527 § 1 k.c.; osoba trzecia wiedziała o działaniu dłużnika ze
5
świadomością pokrzywdzenia wierzycieli lub przy zachowaniu należytej staranności
mogło się o tym dowiedzieć). Przepis art. 529 k.c. przewiduje domniemanie
działania dłużnika z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli przy założeniu istnienia
podstawy tego domniemania w postaci niewypłacalności dłużnika w chwili
dokonywania darowizny lub doprowadzenia do niewypłacalności w wyniku umowy
darowizny. Oddalenie powództwa wierzyciela (w części dotyczącej żądania uznania
umowy darowizny za bezskuteczną) nastąpiło z racji ustalenia istnienia obciążenia
hipotecznego przedmiotu kwestionowanej darowizny (nieruchomości lokalowej), co
eliminowało – w ocenie Sądu – stan pokrzywdzenia tego wierzyciela w rozumieniu
art. 527 § 2 k.c. Istnienie obciążenia hipotecznego zadecydowało o przyjęciu przez
Sąd Apelacyjny braku z jednej tzw. obiektywnych przesłanek skargi pauliańskiej
(stanu pokrzywdzenia wierzyciela, art. 527 § 2 k.c.).
Wbrew sugestii skarżącego, nie można skutecznie zarzucać Sądowi drugiej
instancji, że bezpodstawnie przyjął wzruszenie przez pozwaną wspomnianych
domniemań prawnych. Należy zaznaczyć, że nie są to - jak wywodzi skarżący –
ogólne „domniemania istnienia pokrzywdzenia wierzyciela”, ale domniemania
wskazanych w art. 527 § 3 k.c. i art. 529 k.c. tzw. subiektywnych przesłanek
skuteczności skargi pauliańskiej. Wypadnie też zauważyć, że w art. 528 k.c. nie
ustanowiono jednak stosownego domniemania prawnego, ale przewidziano
zwolnienie wierzyciela z wykazania wymienionej w tym przepisie przesłanki
subiektywnej skargi pauliańskiej.
Nie było podstaw do stwierdzenia naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., ponieważ
uzasadnienie zaskarżonego wyroku spełnia wymaganie formalne przewidziane
w tym przepisie. Przytoczona motywacja naruszenia przepisu art. 328 § 2 k.p.c.
mogłaby służyć wykazywaniu naruszenia innych przepisów prawa procesowego.
Motywacja prawna zarzutów naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 382
k.p.c., art. 382 k.p.c. i art. 244 k.p.c. zmierza w istocie do podważenia przyjętego
przez Sąd Apelacyjny stanowiska o nieistnieniu stanu pokrzywdzenia powoda
(wierzyciela) z racji obciążenia przedmiotu kwestionowanej darowizny hipoteką
kaucyjną. Motywacja ta mogłaby być zatem brana pod uwagę w związku
z zarzutem naruszenia art. 527 § 2 k.c. (pkt 2 uzasadnienia wyroku Sądu
Najwyższego).
6
2. Skarżący stara się wykazać wystąpienie przesłanki obiektywnej skargi
pauliańskiej w postaci pokrzywdzenia wierzyciela (art. 527 § 2 k.c.), mimo faktu
ustanowienia na przedmiocie darowizny (nieruchomości lokalowej) hipoteki
kaucyjnej na rzecz banku. W judykaturze Sądu Najwyższego fakt ustanowienia
hipoteki, obejmującej nieruchomość będącą przedmiotem zaskarżonej umowy,
należy brać pod uwagę dla oceny tego, czy w wyniku zawarcia umowy dłużnika
z osobą trzecią doszło w istocie do pokrzywdzenia wierzyciela w rozumieniu art.
527 § 2 k.c. Może się bowiem okazać, że przyczyną nieefektywności ewentualnej
egzekucji wierzyciela wobec osoby trzeciej (art. 532 k.c.) byłoby właśnie aktualne
obciążenie hipoteczne, ustanowione na rzecz innej osoby, korzystającej
z określonych preferencji egzekucyjnych (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
31 stycznia 2007 r., II CSK 384/06, nieopubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia
14 lutego 2008 r., II CSK 503/07, nieopubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia
13 października 2006 r., III CSK 58/06, OSNC 2007, z. 9, poz. 138; utrata przez
przedmiot nielojalnej czynności prawnej dłużnika waloru egzekucyjnego) dla
wierzyciela pauliańskiego. Stanowisko Sądu Najwyższego w omawianym zakresie
akceptowane jest także w literaturze.
Rzecz jasna, istotne znaczenie dla ustalenia stanu pokrzywdzenia ma nie
tylko sam fakt istnienia obciążenia hipotecznego, ale także czas ustalenia rozmiaru
wierzytelności hipotecznej wierzyciela rzeczowego i jej relacja do wartości
przedmiotu obciążonego hipoteką oraz do wysokości chronionej wierzytelności
pauliańskiej. Należy zgodzić się ze stanowiskiem Sądu drugiej instancji, że ocena
istnienia przesłanki pokrzywdzenia wierzycieli musi być dokonywana
z uwzględnieniem stanu pojawiającego się w dacie wystąpienia z powództwem
pauliańskim oraz w dacie zamknięcia rozprawy (art. 316 § 2 k.p.c.; tak też np.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2001 r. V CKN 280/00, nieopubl.). To
samo odnosi się do sytuacji, w której przedmiot zaskarżonej czynności prawnej
dłużnika został obciążony hipoteką na rzecz innej osoby. Nie można zatem
podzielić poglądu, że w razie dalszej sprzedaży lokalu objętego darowizną (w maju
2008 r.) dla ustalenia stanu pokrzywdzenia wierzycieli miarodajna będzie „data
zaskarżonej czynności oraz data sprzedaży lokalu” (s. 5 uzasadnienia
zaskarżonego wyroku). Sprzedaż lokalu nie tworzyło przecież nowej sytuacji w
7
zakresie ochrony pauliańskiej wierzyciela. Wierzyciel może zatem poszukiwać
ochrony prawnej także po dokonaniu wspomnianej sprzedaży (sprzedaż w 2006 r.,
wytoczenie powództwa – w 2007 r.), a więc wówczas, gdy doszło już do kolejnego
rozporządzenia przedmiotem wcześniejszej darowizny (lokalem) na rzecz innych
osób i osoby te nie mogą być legitymowane biernie w procesie pauliańskim (art.
531 § 2 k.c.). Ochrona pauliańska wierzyciela pozostaje przecież aktualna przez
czas określony w art. 534 k.c.
Sąd Apelacyjny ustalał wysokość obciążenia hipotecznego, zgodnie
z przyjętym założeniem, w chwili (dacie) sprzedaży lokalu, tj. w maju 2006 r.
Tymczasem obciążenie to (i inne niezbędne parametry decydujące o stanie
pokrzywdzenia wierzyciela) mogły być już inne w chwili wytoczenia powództwa
(w 2007 r.), na co szeroko wskazywano w skardze kasacyjnej. Z tej racji należało
zaskarżony wyrok uchylić i przekazać sprawę Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.). Sąd ten bowiem przedwcześnie
przyjął, że nie nastąpiła jedna z tzw. obiektywnych przesłanek skargi pauliańskiej,
tj. stan pokrzywdzenia wierzyciela w rozumieniu art. 527 § 2 k.c.
3. Należy zwrócić uwagę na kwestię ciężaru dowodu wspomnianej
przesłanki obiektywnej. Mają tu zastosowanie ogólne reguły rozkładów ciężaru
dowodu (art. 6 k.c.). Należy przyjąć, że fakt wystąpienia pokrzywdzenia wierzyciela
(powoda) wykazuje wierzyciel podobnie, jak pozostałe (obiektywne i subiektywne)
przesłanki skargi (art. 527 k.c.). Wykazuje on zatem także związek funkcjonalny
między nielojalną czynnością prawną dłużnika a stanem jego majątku w postaci
pojawienia się niewypłacalności lub powiększenia się tej niewypłacalności.
Przepis art. 533 k.c. określa sytuację osoby trzeciej (dłużnika pauliańskiego) po
uznaniu czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela (możliwość
podjęcia przez osobę trzecią tzw. obrony następczej, tj. po zapadnięciu wyroku
pauliańskiego). W toku trwającego procesu pauliańskiego osoba trzecia może
kwestionować istnienie obiektywnych i subiektywnych przesłanek skargi
(tzw. obrona pierwotna). Może m. in. twierdzić, ze z racji istnienia obciążenia
hipotecznego na rzecz innego wierzyciela egzekucja wierzyciela pauliańskiego
z przedmiotu zaskarżonej darowizny (art. 532 k.c.) byłaby nieefektywna. Oznacza
to, że osoba trzecia może kwestionować wspomniany związek funkcjonalny,
8
wskazując na inne przyczyny braku skutecznej ochrony wierzytelności powoda niż
stan wypłacalności dłużnika. Ciężar dowodu tych innych przyczyn nieefektywności
egzekucji wierzyciela pauliańskiego obciążać zatem powinien osobę trzecią, jeżeli
podejmuje ona wstępną obronę wobec wierzyciela i kwestionuje wystąpienie
związku funkcjonalnego między zaskarżoną czynnością prawną i stanem
niewypłacalności dłużnika (podnosi nieefektywność egzekucji z przedmiotu
zaskarżonej czynności prawnej). Ma tu zastosowanie ogólne reguła - excipiendo
reus fit actor – z konsekwencjami prawnymi tej reguły także w zakresie rozkładu
ciężaru dowodu.
Z treści art. 527 § 2 k.c. wynika, że wierzyciel pauliański powinien udowodnić
jedynie związek między zaskarżoną czynnością dłużnika a stanem jego
niewypłacalności (verba legis: „jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się
niewypłacalny”) i tylko w tym zakresie obciąża go ciężar dowodu omawianej
obiektywnej przesłanki skargi pauliańskiej (art. 6 k.c.). Oznacza to, że na osobie
trzeciej spoczywa ciężar dowodu wystąpienia innej, realnej przyczyny
nieefektywności egzekucji wierzyciela pauliańskiego i wpływu tej przyczyny na tę
nieefektywność (np. częściowo, całkowita). Powinien on zatem wykazać, np. fakt
istnienia określonego obciążenia hipotecznego eliminującego skuteczność
egzekucji wierzyciela i utrzymywanie się określonego pułapu zadłużenia dłużnika
wobec wierzyciela hipotecznego w chwili wytoczenia powództwa o uznanie
czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną oraz w chwili zamknięcia rozprawy
(art. 316 § 2 k.p.c.).
W konsekwencji należy stwierdzić, że zasięg przedmiotowy ciężaru dowodu
został ujęty przez Sąd Apelacyjny zdecydowanie za szeroko (s. 5 uzasadnienia
zaskarżonego wyroku) i dlatego należy podzielić zarzut naruszenia art. 6 k.c.
w odniesieniu do przesłanki wykazania nieefektywności egzekucji wierzyciela
z innych przyczyn niż sama niewypłacalność dłużnika.
4. Uznanie umowy darowizny z dnia 17 listopada 2004 r. za bezskuteczną
(art. 532 k.c.) otwiera możliwość zgłaszania odpowiednich roszczeń pieniężnych
wobec osoby trzeciej (strony pozwanej). W judykaturze Sądu Najwyższego
przyjmuje się możliwość przyznania wierzycielowi wobec tej osoby ochrony prawnej
9
na podstawie art. 405 i nast. k.c. (por. ostatnio uchwała Sądu Najwyższego z dnia
12 czerwca 2008 r., III CZP 55/08, OSNC 2009, z. 7/8, poz. 95 i powołane tam
orzecznictwo). Wspomniana ochrona aktualizuje się wówczas, gdy osoba trzecia
odpłatnie zbywa na rzec innej dalszej osoby przedmioty majątkowe objęte
zaskarżoną czynnością prawną dłużnika. Zbycie takie może nastąpić także jeszcze
przed wytoczeniem osobie trzeciej procesu na podstawie art. 527 § 1 k.c. W treści
uchwały z dnia 12 czerwca 2008 r. wspomina się wprawdzie „o zbyciu przez osobę
trzecią w toku procesu wytoczonego na podstawie art. 527 § 1 k.c.”, ale uchwała ta
zapadła w wyniku przedstawienia przez Sąd Apelacyjny pytania o określonej treści.
Sformułowane w uchwale racje przyznania wierzycielowi pauliańskiemu ochrony
prawnej na podstawie art. 405 i n. k.c. pozostają aktualne także w razie wytoczenia
procesu pauliańskiego po dokonaniu odpłatnego zbycia przez osobę trzecią
przedmiotu zaskarżonej czynności prawnej dłużnika (nieruchomości) na rzecz
dalszej osoby (art. 531 § 2 k.c.; por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
30 września 2004 r., IV CK 30/04, nie opubl.).
Z przedstawionych względów, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok
w części objętej skargą (pkt 1, 3 i 4 wyroku) i w tym zakresie przekazał sprawę
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).