Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 184/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa "A." Spółki z o.o.
przeciwko M.S.
o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 stycznia 2009 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 31 lipca 2008 r. Sąd Okręgowy w W., uwzględniając
powództwo A. spółki z.o.o. przeciwko M.S., uznał za bezskuteczną w stosunku do
strony powodowej, w celu umożliwienia jej zaspokojenia określonej w sentencji
wyroku wierzytelności, umowę darowizny spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu mieszkalnego, bliżej opisanego w wyroku, zawartą w dniu 23 grudnia 2003 r.
pomiędzy dłużniczką B.S. a pozwaną.
Sąd ustalił między innymi, że w dniu 22 kwietnia 2002 r. została zawarta
umowa kredytu długoterminowego na okres 60 miesięcy w kwocie 100 000 zł
pomiędzy Spółdzielczą Kasą Oszczędnościowo-Kredytową a B.S. Ponieważ
sytuacja finansowa B.S. uległa pogorszeniu, zwróciła się ona do kredytodawcy
pismem z dnia 8 sierpnia 2002 r. z prośbą o odroczenie spłaty rat kredytu na 3
miesiące. W dniu 23 grudnia 2003 r. B.S. podarowała swojej córce M.S.
spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego. Pismem z dnia 25
czerwca 2004 r. Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo - Kredytowa wypowiedziała
B.S. umowę kredytu, a w dniu 9 sierpnia 2004 r. wezwała ją do zapłaty kwoty
85 853,06 zł tytułem należności wynikającej z tej umowy. W dniu 19 listopada 2004
r. Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo - Kredytowa przelała powyższą
wierzytelność na rzecz strony powodowej, która w dniu 21 stycznia 2005 r.
uzyskała w sprawie [...] Sądu Okręgowego w W. na swoją rzecz nakaz zapłaty
kwoty 84 859,21 zł z odsetkami i kosztami procesu przeciwko B.S. i dwojgu
współdłużnikom solidarnym. Egzekucja przedmiotowej wierzytelności prowadzona
na wniosek strony powodowej okazała się bezskuteczna.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że skarga
pauliańska jest uzasadniona bowiem strona powodowa wykazała przysługującą jej
w procesie legitymację czynną składając tytuł wykonawczy w postaci
prawomocnego nakazu zapłaty z dnia 21 stycznia oraz wykazała, między innymi
przy zastosowaniu domniemania z art. 527 § 3 k.c., że dłużniczka dokonując
darowizny spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego działała
3
ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, którym był poprzednik prawny strony
powodowej.
W wyniku apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 15 stycznia
2009 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił powództwo oraz orzekł o
kosztach procesu.
Sąd drugiej instancji przyjął za własne ustalenia faktyczne Sądu
Okręgowego oraz jego ocenę, że dłużniczka dokonując darowizny spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego działała ze świadomością
pokrzywdzenia swojego ówczesnego wierzyciela: Spółdzielczej Kasy
Oszczędnościowo - Kredytowej. Uznał natomiast za uzasadniony zarzut braku po
stronie powodowej przymiotu wierzyciela stwierdzając, że stała się ona
wierzycielem dopiero w dniu 19 listopada 2004 r. w wyniku przelewu wierzytelności,
a więc po przeszło 11 miesiącach od dokonania zakwestionowanej czynności
prawnej. Wskazał, że zgodnie z art. 509 k.c. przedmiotem przelewu jest
wierzytelność, a więc prawo podmiotowe do żądania od dłużnika świadczenia i w
zasadzie przedmiotem przelewu może być każda wierzytelność, chyba że zakazuje
tego ustawa, umowa bądź sprzeciwia się temu właściwość zobowiązania. To
ostatnie zastrzeżenie dotyczy wierzytelności o charakterze ściśle osobistym, a do
takich należy między innymi prawo zaskarżenia przez wierzyciela czynności
dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, przewidziane w art. 527 k.c.
Należy więc przyjąć, zdaniem Sądu Apelacyjnego, że wraz z przelewem nie
nastąpiło przejście na stronę powodową uprawnienia pierwotnego wierzyciela,
pokrzywdzonego przez dokonaną czynność darowizny, do domagania się
ubezskutecznienia tej czynności prawnej. Sąd drugiej instancji stwierdził, że skoro
w chwili dokonywania przez dłużniczkę rozporządzenia majątkiem strona
powodowa nie była wierzycielem, którego czynność ta mogła pokrzywdzić, nie
sposób też przyjąć by po stronie dłużniczki w chwili dokonywania darowizny istniała
świadomość pokrzywdzenia strony powodowej. Z tych względów Sąd Apelacyjny
oddalił powództwo uznając, że strona powodowa nie wykazała by po jej stronie
powstało roszczenie pauliańskie z art. 527 k.c. do żądania ubezskutecznienia
umowy darowizny z dnia 23 grudnia 2003 r.
4
W skardze kasacyjnej opartej na pierwszej podstawie strona powodowa
zarzuciła błędną wykładnię: art. 527 § 1 k.c. przez przyjęcie, że uprawnienie
przewidziane w tym przepisie stanowi wierzytelność, art. 509 § 2 w zw. z art. 509
§ 1 k.c. przez przyjęcie, że uprawnienie przewidziane w art. 527 k.c. i nast. jest
uprawnieniem ściśle osobistym i nie jest zbywalne, art. 509 § 2 k.c. przez przyjęcie,
że przelew wierzytelności z tytułu umowy kredytu nie obejmuje z mocy samego
prawa przysługującego cedentowi uprawnienia do żądania uznania czynności
prawnej za bezskuteczną, przewidzianego w art. 527 k.c. i nast.
W oparciu o powyższe wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie
apelacji, zasądzenie od pozwanej na rzecz strony powodowej kosztów
postępowania za drugą instancję, zasądzenie od pozwanej na rzecz strony
powodowej zwrotu spełnionego przez stronę powodową świadczenia w wysokości
6317 zł, obciążenie Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w W. kosztami opłaty od
apelacji w kwocie 4243 zł i zasądzenie od niego na rzecz strony powodowej zwrotu
spełnionego świadczenia w wysokości 4243 zł oraz zasądzenie od pozwanej na
rzecz strony powodowej kosztów postępowania kasacyjnego, ewentualnie
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
przy uwzględnieniu wniosku o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Pozwana w piśmie procesowym wniesionym po terminie przewidzianym do
złożenia odpowiedzi na skargę kasacyjną, wnosiła o oddalenie skargi kasacyjnej
i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przewidziana w art. 527 k.c. tzw. skarga pauliańska jest uprawnieniem
wierzyciela służącym do ochrony przed krzywdzącymi go działaniami dłużnika.
Ma umożliwić wierzycielowi realizację jego prawa podmiotowego, którym jest
przysługująca mu wierzytelność. Wprawdzie w doktrynie nie ma zgodności
poglądów co do charakteru uprawnienia wierzyciela przewidzianego w art. 527 k.c.
i jest ono uznawane bądź za roszczenie bądź za prawo kształtujące, jednak
nie ulega wątpliwości, że uprawnienie to nie jest wierzytelnością, a jedynie jest
prawem ściśle z wierzytelnością związanym. Nie ma zatem podstaw, jak uczynił to
Sąd Apelacyjny, do rozważania na gruncie art. 509 § 1 k.c., czy może być ono
5
przedmiotem przelewu. Zgodnie bowiem z art. 509 § 1 k.c. przedmiotem przelewu
mogą być tylko wierzytelności i tylko ich dotyczą wymienione w tym przepisie
zastrzeżenia wyłączające możliwość dokonania przelewu, w tym „właściwość
zobowiązania”. Skoro uprawnienie wierzyciela przewidziane w art. 527 k.c. nie jest
wierzytelnością, jest oczywiste, że art. 509 § 1 k.c. w ogóle nie może mieć doń
zastosowania. Tym samym uprawnienie to nie może być samodzielnym
przedmiotem przelewu.
Nie oznacza to jednak, jak błędnie przyjął Sąd Apelacyjny, że nie ma do
niego zastosowania także art. 509 § 2 k.c. Jest przeciwnie: uprawnienie to, jako
ściśle związane z wierzytelnością, nie funkcjonujące autonomicznie w obrocie,
przechodzi z mocy prawa wraz z wierzytelnością na jej nabywcę, zgodnie z art. 509
§ 2 k.c. W tym zakresie poglądy doktryny i orzecznictwa są jednolite. W literaturze
wyraźnie wskazuje się, że zgodnie z art. 509 § 2 k.c. wierzytelność przechodzi na
nabywcę ze wszystkimi właściwościami, przywilejami i brakami, w szczególności na
nabywcę przechodzą także prawa uboczne związane z wierzytelnością i służące do
jej zabezpieczenia, w tym skarga pauliańska. Także Sąd Najwyższy zajął takie
stanowisko w wyroku z dnia 28 listopada 2006 r. IV CSK 224/06 (nie publ.)
stwierdzając, że w braku odmiennego zastrzeżenia stron, na podstawie art. 509 § 2
k.c., oprócz wyraźnie wymienionego roszczenia o odsetki, przechodzą na cedenta
z mocy prawa, np. roszczenie o zaległe odsetki, roszczenie odszkodowawcze,
o zapłatę kar umownych, roszczenia wynikające z art. 477 § 2 k.c., z art. 546 i art.
354 § 1 k.c., uprawnienie wierzyciela do wyboru świadczenia w zobowiązaniu
przemiennym, uprawnienie wierzyciela do wezwania dłużnika do wykonania
zobowiązania (art. 455 k.c.) oraz możliwość zaskarżenia czynności zdziałanych
z pokrzywdzeniem wierzyciela. Również u podstaw rozstrzygnięcia jakie zapadło
w wyroku z dnia 26 września 2008 r. V CSK 105/08 (nie publ.) legło stanowisko,
że zgodnie z art. 509 § 2 k.c. na nabywcę wierzytelności przechodzi z mocy prawa
przewidziane w art. 527 k.c. uprawnienie do zaskarżenia czynności dłużnika
zdziałanych z pokrzywdzeniem wierzycieli.
Stanowisko to nie może budzić wątpliwości zważywszy na ścisłe,
funkcjonalne związanie uprawnienia przewidzianego w art. 527 k.c.
z wierzytelnością, brak jego samodzielności oraz cel jakiemu służy. Wykładnia
6
przyjęta przez Sąd Apelacyjny prowadziłaby do skutków całkowicie
nieracjonalnych: po dokonaniu cesji wierzytelności, nie przechodzące na nabywcę
uprawnienie z art. 527 k.c. nie przysługiwałoby w istocie ani zbywcy ani nabywcy.
Zbywca bowiem nie miałby już wierzytelności, a zatem nie mógłby realizować tego
uprawnienia, a nabywca, choć posiadałby wierzytelność, nie mógłby jej chronić
w drodze akcji pauliańskiej, skoro jej nie nabył wraz z wierzytelnością. Jest to
wykładnia nie do przyjęcia, pomijająca nie tylko treść art. 509 § 2 k.c., ale też jego
cel, a także cel art. 527 i nast. k.c.
Należy zatem przyjąć, że zgodnie z art. 509 § 2 k.c., na nabywcę
wierzytelności przechodzi także przewidziane w art. 527 k.c. uprawnienie do
zaskarżenia czynności dłużnika zdziałanych z pokrzywdzeniem wierzycieli.
Słusznie zatem skarżący zarzucił naruszenie art. 527 § 1 oraz art. 509 § 1
i § 2 k.c. przez błędną wykładnię, co skutkowało uchylenie zaskarżonego wyroku na
podstawie art. 39815
k.p.c. i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).