Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 206/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. R. i Z. R. przeciwko "M.(..)" Spółce Akcyjnej w M.
o ustalenie własności rurociągu ciepłowniczego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 stycznia 2010 r., skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 12 lutego 2009 r., sygn. akt V ACa (…),
1. oddala skargę kasacyjną,
2. oddala wniosek powodów o zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny – po rozpoznaniu sprawy z powództwa M. R. i Z. R. przeciwko
spółce „M.(…)” S.A. z siedzibą w M., na skutek apelacji powodów od wyroku Sądu
Okręgowego - Sądu Gospodarczego w z dnia 24 września 2008 r. – wyrokiem z dnia 12
lutego 2009 r. zmienił zaskarżony wyrok i ustalił, że własność rurociągu ciepłowniczego
w M. biegnącego od zaworu początkowego K-3, znajdującego się w kotłowni przy ul. R.,
2
wzdłuż ulicy F. oraz Ż. do zaworu końcowego K-15 wymiennikowni ciepła przy ulicy Ż.,
przysługuje powodom.
Istotne elementy stanu faktycznego stanowiącego podstawę orzeczenia
przedstawiały się następująco.
Na podstawie Zarządzenia Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 10 września
1982 r. utworzone zostało przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą „P. M. I. P. W.” z
siedzibą w M. w celu prowadzenia robót w zakresie instalacji wewnętrznych i
zewnętrznych rurociągów technologicznych oraz instalacji przygotowywanych i
zamawianych dla potrzeb budownictwa mieszkaniowego i przemysłu węglowego. W tym
czasie w M. istniało też przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą M.(…) Z.(…) „M.(…)”.
W latach 1983 – 1984 „P. M. I. P. W.” wybudowało sieć ciepłowniczą od kotłowni
usytuowanej przy M.(…) Z.(…) „M.(…)” do wymiennikowni ciepła na swoim terenie. Sieć
ta została ujęta w ewidencji środków trwałych przedsiębiorstwa będącego jej inwestorem
i była przez nie konserwowana. Sporny ciepłociąg przebiegał także przez działki
stanowiące własność Skarbu Państwa oraz osób trzecich.
Z dniem 1 kwietnia 1990 r., na podstawie Zarządzenia Ministra Przemysłu z dnia
29 marca 1990 r., na bazie M.(…) Z.(…) „M.(…)” utworzono przedsiębiorstwo
państwowe pod nazwą M. F. „M.(…)”. Przedmiotem jego działania były produkcja, usługi
oraz handel w zakresie urządzeń mechanicznych. Następcą prawnym tego
przedsiębiorstwa jest obecnie pozwana „M.(…)” S.A. z siedzibą w M.
Aktem notarialnym z dnia 31 sierpnia 1992 r. Minister Przemysłu i Handlu, na
podstawie art. 37 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm. – dalej: „u.pr.p.p.”), w
imieniu Skarbu Państwa sprzedał Przedsiębiorstwo „P. M. I. P. W.” w M., stanowiące
zespół składników materialnych w rozumieniu art. 55 1
k.c., spółce „E.(…) – M.(…)” sp. z
o.o. w M., która w 1994 r. przekształciła się w spółkę akcyjną pod firmą „M.(…)” S.A. z
siedzibą w M. Ciepłociąg wybudowany przez „P. M. I. P. W.” figurował w ewidencji
środków trwałych „M.(…)” S.A. i spółka ta sprawowała nad nim pieczę. Ciepłociągiem
tym dostarczana była energia cieplna z kotłowni „M.(…)” S.A. do „M.(…)” S.A. oraz do
innych przyłączonych do niego odbiorców.
W 2002 r. „M.(…)” S.A. została postawiona w stan likwidacji, w związku z czym
likwidator przystąpił do sprzedaży składników majątkowych jej przedsiębiorstwa. W dniu
2 czerwca 2003 r. sprzedał powodowi część infrastruktury technicznej, w tym zakładową
3
sieć ciepłowniczą, tzw. wewnętrzną, a w dniu 4 lipca 2003 r. sieć zewnętrzną, czyli
rurociąg doprowadzający ciepło do zakładu, za cenę 3 000 zł. Ciepłociąg objęty umową
z dnia 4 lipca 2003 r. stanowi sporną magistralę ciepłowniczą. W dniu 1 września 2003 r.
powód zawarł z pozwaną umowę sprzedaży ciepła, zgodnie z którą rozliczanie ilości
pobranego ciepła miało odbywać się na podstawie wskazań urządzenia pomiarowego.
Urządzenie to zostało zainstalowane przy wymiennikowni ciepła znajdującej się przy
zakładzie byłej spółki „M.(…)” S.A., oznaczonej jako K-15. W 2003 r. powód złożył
pozwanej ofertę sprzedaży spornego ciepłociągu, lecz pozwana jej nie przyjęła;
odrzuciła też ofertę dzierżawy.
W dniu 1 maja 2005 r. powodowie zawiązali spółkę cywilną, do której powód
tytułem wkładu wniósł m.in. sporny ciepłociąg. W 2007 r. ciepłociąg ten został odcięty od
instalacji pozwanej, a dostawcą ciepła za jego pomocą jest obecnie Przedsiębiorstwo E.
C.
Sąd Apelacyjny uznał, że skoro wytwórcą energii cieplnej były M. Z. „M.(…)”, a
następnie pozwana „M.(…)” S.A., to sporny ciepłociąg z chwilą podłączenia do kotłowni
poprzednika prawnego pozwanej wszedł w skład jego przedsiębiorstwa i przestał być
częścią składową gruntów, przez które przebiegał (art. 49 k.c.). Poprzednik prawny
pozwanej nie nabył jednak prawa własności tego urządzenia, gdyż nie stało się ono
częścią składową jego instalacji (art. 47 § 2 k.c.). Trzeba zatem przyjąć – stwierdził Sąd
Apelacyjny – że sporny ciepłociąg stanowił własność „P. M. I. P. W.”, które go
wybudowało. W czasie budowy obowiązywały przepisy ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r.
o gospodarce energetycznej (Dz.U. Nr 21, poz. 96 ze zm.) i wydanego na jej podstawie
zarządzenia Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 24 sierpnia 1964 r. w sprawie zasad
przyłączania do wspólnej sieci urządzeń do wytwarzania, przetwarzania, przesyłania,
rozdzielania i odbioru energii elektrycznej i cieplnej oraz paliw gazowych (M.P. Nr 62,
poz. 286 ze zm.). Zgodnie z § 18 ust. 1 tego zarządzenia, urządzenia przyłącza i odcinki
sieci bez względu na to, czyim kosztem zostały wykonane, stanowiły własność Państwa
i przechodziły w zarząd i użytkowanie zarządzającego wspólną siecią. Przepisy te
pozostawały jednak bez znaczenia dla statusu spornego ciepłociągu, Trybunał
Konstytucyjny bowiem w uchwale z dnia 4 grudnia 1991 r., W 4/91 (OTK Zb. Urz. 1991,
nr 1, poz. 22), uznał, że regulacja zawarta w § 18 ust. 1 zarządzenia jest niezgodna z
powołaną ustawą z dnia 6 kwietnia 1984 r. o gospodarce energetycznej. Poza tym,
regulacja ta dotyczyła osób fizycznych, a nie jednostek gospodarki uspołecznionej, a
taki status miało wówczas „P. M. I. P. W.”, które było inwestorem ciepłociągu. Pod
4
rządem art. 128 k.c. prawo własności mienia państwowego przysługiwało wyłącznie
Skarbowi Państwa, który jedynie wyposażał przedsiębiorstwa państwowe w mienie
niezbędne do ich funkcjonowania. Przepis ten został uchylony z dniem 1 października
1990 r. przez art. 1 pkt 23 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks
cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) i od tej daty Skarb Państwa mógł rozporządzać mieniem
stanowiącym nadal jego własność, a pozostającym w zarządzie przedsiębiorstw
państwowych, na rzecz innych podmiotów na mocy ustaw prywatyzacyjnych. Sprzedaż
„P. M. I. P. W.” dokonana w dniu 31 sierpnia 1992 r. obejmowała – podkreślił Sąd
Apelacyjny – wszystkie jego składniki majątkowe i niemajątkowe, a więc także sporny
ciepłociąg. W konsekwencji, jego właścicielem została „E.(…) – M.(…)” spółka z o.o., a
po jej przekształceniu – „M.(…)” S.A. w M. Następnie, na podstawie umowy sprzedaży z
dnia 4 lipca 2003 r., własność ciepłociągu nabył powód, a na podstawie umowy spółki –
powodowie. Sąd Apelacyjny uznał, że powodowie mają interes prawny w żądaniu
ustalenia prawa własności spornego rurociągu ciepłowniczego (art. 198 k.p.c.).
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwana, powołując się na
podstawę określoną w art. 3983
§ 1 k.p.c., wnosiła o jego uchylenie i oddalenie
powództwa ewentualnie przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W ramach
powołanej podstawy kasacyjnej wskazała na naruszenie: art. 551
k.c. w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 25 września 2003 r. w związku z art. 552
, art. 49 i art. 47
k.c. przez przyjęcie, że sporny ciepłociąg wszedł w skład „P. M. I. P. W.” w M., mimo że
wszedł on w skład Z. M. „M.(…)” i z racji połączenia z kotłownią tych Zakładów stał się
częścią składową ich instalacji, art. 37 ust. 1 pkt 1 u.pr.p.p. w związku z art. 551
k.c.
przez przyjęcie, że Minister Przemysłu i Handlu umową z dnia 31 sierpnia 1992 r.
sprzedał sporny ciepłociąg spółce „E.(…)”, mimo że wchodził on w skład Z. M. „M.(…)”, i
ewentualnie także art. 49 w związku z art. 191 k.c. przez przyjęcie, że doszło do
zerwania z regułą wyrażoną w art. 191 k.c., mimo że ciepłociąg wybudowany przez „P.
M. I. P. W.” przebiega także przez działki stanowiące własność Skarbu Państwa oraz
osób trzecich.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dokonując oceny prawnej stanu faktycznego przyjętego za podstawę
zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny powołał się na uchwałę składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2006 r., III CZP 105/05 (OSNC 2006, nr 10, poz.
159), zgodnie z którą przepis art. 49 k.c. nie stanowi samoistnej podstawy prawnej
5
przejścia urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu,
prądu elektrycznego oraz innych podobnych urządzeń na własność właściciela
przedsiębiorstwa przez ich połączenie z siecią należącą do tego przedsiębiorstwa.
Powołana uchwała zapadła na gruncie art. 49 k.c. w pierwotnym brzmieniu, który
stanowił, że urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary,
gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części
składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.
W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że wejście urządzeń
wymienionych w art. 49 k.c. w skład przedsiębiorstwa jest jedynie przesłanką ich
wyłączenia spod działania zasady superficies solo cedit wyrażonej w przepisach art. 48 i
191 k.c. Kwestia własności tych urządzeń pozostaje natomiast poza zakresem art. 49
k.c., który nie określa, do kogo urządzenia te będą należały i na podstawie jakiego tytułu
prawnego. Wejście w skład przedsiębiorstwa jest przy tym kwestią faktu, czyli
fizycznego połączenia z siecią przedsiębiorstwa. Od chwili wejścia w skład
przedsiębiorstwa, własność wspomnianych urządzeń nie jest już pochłaniana przez
własność nieruchomości, wobec czego urządzenia te muszą być zakwalifikowane jako
rzeczy ruchome zarówno jako samoistne rzeczy ruchome, jak i części składowe takich
rzeczy. Przez połączenie z siecią stają się one składnikiem przedsiębiorstwa w
rozumieniu art. 551
k.c., a tym samym elementem sieci jako zbioru rzeczy (universitas
rerum). Sformułowanie „wchodzą w skład przedsiębiorstwa” nie oznacza jednak, że
właścicielowi przedsiębiorstwa musi przysługiwać względem przyłączonych urządzeń
prawo własności. Decydujące znaczenie dla określenia statusu prawnego omawianych
urządzeń ma stopień ich fizycznego i funkcjonalnego powiązania z siecią należącą do
przedsiębiorstwa. Urządzenia, które zostają tak dalece związane z instalacją należącą
do sieci, że spełniają określone w art. 47 § 2 k.c. warunki do uznania ich za część
składową, uzyskują status części składowej tej instalacji, skutkiem czego
dotychczasowy właściciel traci ich własność na rzecz przedsiębiorcy sieciowego. Jeżeli
natomiast nie dochodzi do tak ścisłego związania z instalacją, że przyłączane
urządzenia uzyskują przymiot części składowej, wówczas – mimo połączenia z siecią
należącą do przedsiębiorstwa – pozostają one własnością dotychczasowego
właściciela. O tym, jaki tytuł prawny do przyłączonych urządzeń będzie przysługiwał w
takim wypadku przedsiębiorcy sieciowemu, zdecyduje umowa stron, a jeżeli do jej
zawarcia nie dojdzie właściciel przedsiębiorstwa sieciowego będzie jedynie
posiadaczem przyłączonych urządzeń.
6
Ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731 – dalej: „ustawa nowelizująca”), która
weszła w życie z dniem 3 sierpnia 2008 r., a więc przed wydaniem zaskarżonego
wyroku, art. 49 k.c. został znowelizowany. Zgodnie z jego nowym brzmieniem,
urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii
elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych
nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa (§ 1); osoba, która poniosła
koszty budowy urządzeń, o których mowa w § 1, i jest ich właścicielem, może żądać,
aby przedsiębiorca, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za
odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej. Ż
żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca (§
2).
Pomimo zmiany stanu prawnego większość tez przyjętych w omawianej uchwale
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego nie utraciła aktualności. Założenia, jakie
przyjął ustawodawca wprowadzając regulację zawartą w art. 49 § 2 k.c., powodują
jednak konieczność odstąpienia od konstrukcji części składowej instalacji. Ustawodawca
przesądził bowiem, że urządzenia wymienione w § 1 tego artykułu z chwilą, gdy przez
fizyczne połączenie z siecią przestają być częścią składową nieruchomości, zachowują
status samoistnych rzeczy ruchomych, które mogą być przedmiotem odrębnej własności
i odrębnego obrotu. Świadczy o tym użyte w § 2 sformułowanie „osoba, która poniosła
koszty budowy urządzeń, o których mowa w § 1, i jest ich właścicielem”. Dodatkowym
argumentem na rzecz tej tezy jest treść wprowadzonego ustawą nowelizującą art. 3053
§
1 k.c., zgodnie z którym „służebność przesyłu przechodzi na nabywcę przedsiębiorstwa
lub nabywcę urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c.”. Nie można w tej sytuacji
podtrzymywać przyjętej w uzasadnieniu omawianej uchwały koncepcji urządzeń jako
części składowych instalacji należących do przedsiębiorstwa.
Konkludując, trzeba stwierdzić, że urządzenia wymienione w art. 49 § 1 k.c. z
chwilą ich fizycznego połączenia z siecią należącą do przedsiębiorstwa przestają być
częścią składową nieruchomości i stają się samoistnymi rzeczami ruchomymi, które
mogą być przedmiotem odrębnej własności i odrębnego obrotu. Może zatem dojść do
przeniesienia własności tych urządzeń w drodze umowy na rzecz przedsiębiorcy lub
osoby trzeciej; można też oddać je w leasing lub najem.
7
W świetle art. 49 § 2 k.c. sfinansowanie kosztów budowy urządzeń, które po
połączeniu z siecią są samoistnymi rzeczami ruchomymi, ma zasadnicze znaczenie dla
określenia, kto jest ich właścicielem. Jest tak dlatego, że wykazanie faktu poniesienia
kosztów budowy urządzeń – gdy nie należą już do części składowych nieruchomości, bo
wchodzą w skład przedsiębiorstwa – przesądza o ich własności jako rzeczy ruchomych.
Legitymacja do dochodzenia przewidzianego w art. 49 § 2 zdanie pierwsze k.c.
roszczenia o nabycie własności wspomnianych urządzeń przysługuje w pierwszej
kolejności osobie, która poniosła koszty ich budowy i jest ich właścicielem. Jeżeli osoba
ta przeniesie własność urządzeń jako rzeczy ruchomych (czyli po ich połączeniu z
siecią) na rzecz osoby trzeciej, legitymowany z art. 49 § 2 zdanie pierwsze k.c. będzie
ich nabywca. Zgodnie natomiast z art. 49 § 2 zdanie drugie k.c., z żądaniem
przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca. Trzeba
dodać, że w art. 49 § 2 k.c. zawarte zostało zastrzeżenie, zgodnie z którym
przewidziane w nim roszczenie przysługuje, „chyba że w umowie strony postanowiły
inaczej”.
Jeżeli koszty budowy urządzeń poniósł przedsiębiorca sieciowy, staje się on – po
ich połączeniu z siecią – właścicielem tych urządzeń jako samoistnych rzeczy
ruchomych, w art. 49 § 2 k.c. jest bowiem mowa o urządzeniach, o których stanowi art.
49 § 1 k.c., czyli urządzeniach, które nie należą do części składowych nieruchomości. W
takim wypadku przedsiębiorca jest właścicielem urządzeń, bo sfinansował ich budowę,
natomiast właściciel nieruchomości, na której zostały one posadowione nie jest już ich
właścicielem, bo nie stanowią części składowej jego nieruchomości, gdyż wejście w
skład przedsiębiorstwa uchyla stosowanie zasady superficies solo cedit.
Ustawa nowelizująca nie zawiera przepisów wprowadzających, niemniej nie
powinno ulegać wątpliwości, że znowelizowany art. 49 k.c. dotyczy również sytuacji, w
których odnośne urządzenia zostały wybudowane i podłączone do sieci przed dniem 3
sierpnia 2008 r. Samo bowiem podłączenie do sieci jedynie wyłącza te urządzenia spod
działania zasady superficies solo cedit, a nie rodzi skutku w postaci przeniesienia ich
własności lub ustanowienia innego prawa na rzecz przedsiębiorcy sieciowego.
Retroaktywność art. 49 k.c. nie narusza przy tym reguły wyrażonej w art. 3 k.c., gdyż
wynika z celu regulacji, jakim było uporządkowanie stanu prawnego związanego z
podłączaniem wymienionych w tym przepisie urządzeń do sieci przedsiębiorstwa.
Charakter retroaktywny miały również regulacje zawarte w art. 66 ustawy z dnia 10
kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne ( tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625 ze
8
zm.) i w art. 31 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i
zbiorowym odprowadzaniu ścieków (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858 ze zm.;
zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2006 r., I CSK 83/05, nie publ.).
Przechodząc od powyższych rozważań natury ogólnej na grunt niniejszej sprawy
za pozbawiony racji trzeba uznać podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut, że sporny
ciepłociąg stał się częścią składową instalacji Z. M. „M.(…)” w M., w związku z czym
dotychczasowy właściciel utracił jego własność na rzecz tychże Zakładów, będących
poprzednikiem prawnym skarżącej. Zarzut ten nawiązuje do wspomnianej już koncepcji
części składowej instalacji, która nie może być przyjmowana, ponieważ nie uzyskała
aprobaty ustawodawcy. Wręcz przeciwnie, z chwilą podłączenia przedmiotowego
ciepłociągu do sieci poprzednika prawnego pozwanej stał się on samoistną rzeczą
ruchomą, której właścicielem było „P. M. I. P. W.” w M., a następnie „E. – M.” spółka z
o.o. w M. Nie było przy tym przeszkód prawnych do przeniesienia własności tego
urządzenia w trybie art. 37 ust. 1 pkt 1 u.pr.p.p. na rzecz „E. – M.” spółki z o.o., a
następnie – po jej przekształceniu w spółkę akcyjną i postawieniu w stan likwidacji – w
drodze umowy sprzedaży na rzecz powoda. Stanowiło ono bowiem samoistną rzecz
ruchomą, która mogła być odrębnym przedmiotem obrotu cywilnoprawnego. Nie można
też podzielać poglądu skarżącej, że przedmiotowy ciepłociąg pozostaje nadal częścią
składową nieruchomości, ponieważ nie wszedł w skład ani przedsiębiorstwa
poprzedników prawnych powodów, ani przedsiębiorstwa poprzedników prawnych
skarżącej, a stało się tak dlatego że żaden z nich nie uzyskał tytułu prawnego do
korzystania z tego urządzenia. Zapatrywanie to pozostaje w sprzeczności z
przedstawioną na wstępnie rozważań wykładnią art. 49 k.c. i przyjętymi za podstawę
zaskarżonego wyroku ustaleniami, z których wynika, że sporny ciepłociąg jest
podłączony do sieci i nadal jest nim dostarczana energia cieplna z Przedsiębiorstwa
Energetyki Cieplnej. Dokonanej oceny nie zmienia przy tym podnoszona przez skarżącą
okoliczność, że sporny ciepłociąg przebiega także przez nieruchomości stanowiące
własność osób trzecich.
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną jako pozbawioną uzasadnionych podstaw. Ze względu na to,
że odpowiedź na skargę została wniesiona po upływie terminu określonego w art. 3987
§
1 k.p.c., wniosek powodów o zasądzenie od pozwanej kosztów postępowania
kasacyjnego ulegał oddaleniu.