Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 432/09
POSTANOWIENIE
Dnia 18 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku Jadwigi M.
przy uczestnictwie Jacka N.
o wpis użytkowania nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 18 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 19 grudnia 2008 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni złożyła w dniu 11 grudnia 2007 r. w Sądzie Rejonowym w
P. wniosek o wpis w księdze wieczystej [...] na swoją rzecz prawa nieodpłatnego
użytkowania nieruchomości położonej w P. przy ul. R.[...]. Do wniosku dołączyła akt
notarialny z dnia 13 lutego 2001 r. zawierający umowę darowizny między nią a
Tomaszem M. i oświadczenie obdarowanego o ustanowieniu prawa użytkowania
nieruchomości na jej rzecz.
Postanowieniem z dnia 12 lutego 2008 r., referendarz sądowy wniosek
oddalił. Na to orzeczenie wnioskodawczyni w dniu 25 lutego 2008 r., złożyła
skargę.
Postanowieniem z dnia 19 maja 2008 r. Sąd Rejonowy w P. oddalił wniosek
o wpis w księdze wieczystej [...] prawa użytkowania nieruchomości na rzecz
wnioskodawczyni. Podstawę rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego stanowiły
następujące ustalenia faktyczne:
W księdze wieczystej [...] prowadzonej dla nieruchomości gruntowej
położonej w P. przy ul. R.[...], jako właściciel ujawniony jest Jacek N., który został
wpisany na podstawie umowy sprzedaży z dnia 29 grudnia 2005 r.
W § 4 umowy darowizny zawartej w formie aktu notarialnego z dnia
13 lutego 2001 r., zostało ustanowione przez Tomasza M. na darowanej mu
nieruchomości, która obecnie jest objęta księgą wieczystą prawo nieodpłatnego
użytkowania na okres 41 lat na żądanie darczyńcy i w wykonaniu polecenia
darczyńcy Jadwigi M. Strony wyraziły zgodę, aby wpis tego prawa w księdze
wieczystej mógł nastąpić w każdym czasie na żądanie osoby uprawnionej lub
zobowiązanego.
Sąd Rejonowy oddalając wniosek o wpis powołał się na art. 6269
k.p.c.
zgodnie z którym wniosek o wpis podlega oddaleniu, jeżeli brak jest podstaw do
jego dokonania albo istnieją ku temu przeszkody. Podniósł, że przeszkodą do
ujawnienia prawa użytkowania ustanowionego na rzecz wnioskodawczyni przez
Tomasza M. jest aktualna treść księgi wieczystej, według której nie jest on już
właścicielem nieruchomości mającej być obciążoną powyższym prawem. W ocenie
3
Sądu do wpisu użytkowania na rzecz wnioskodawczyni niezbędne jest
oświadczenie aktualnego właściciela o ustanowieniu tego prawa.
Powyższe postanowienie wnioskodawczyni zaskarżyła apelacją, którą
postanowieniem z dnia 19 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił. Wskazał, że
sąd wieczystoksięgowy oddala wniosek o wpis, jeżeli przed jego dokonaniem w
miejsce osoby, której prawo ma być wpisem dotknięte, została wpisana inna osoba.
Zdaniem Sądu, osoba, której prawo miało być dotknięte wnioskowanym wpisem,
nie jest już wpisana do księgi wieczystej jako uprawniona do ustanowienia prawa
użytkowania i nie ma podstaw do jednoczesnego jej wpisania wraz z tym wpisem.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego,
tj. art. 34 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn.
tekst: Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm.), oraz na naruszeniu przepisów
postępowania a to art. 6268
§ 2 k.p.c. wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 34 ustawy o księgach wieczystych i hipotece wpis może
nastąpić, gdy osoba, której prawo ma być wpisem dotknięte, jest lub zostaje
jednocześnie wpisana do księgi wieczystej jako uprawniona. Jednakże do
ujawnienia właściciela wystarcza, aby następstwo prawne po osobie wpisanej jako
właściciel zostało wykazane odpowiednimi dokumentami. Przepis ten zapewnia
ciągłość wpisów, polegającą na tym, że dopuszczalność wpisu jest uzależniona od
uprzedniego lub równoczesnego ujawnienia osoby, której prawo ma być wpisem
dotknięte. Wyjątek od tej zasady stanowi wpis właściciela, do ujawnienia którego
wystarczy wykazanie następstwa prawnego odpowiednimi dokumentami. Chodzi tu
o dokumenty stanowiące dowód sukcesji uniwersalnej lub singularnej w prawa
osoby wpisanej, która w istocie nie jest już właścicielem, ponieważ w wyniku
pozaksięgowych zmian własności powstała niezgodność stanu prawnego,
ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Wykładni art. 34 dokonał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia
30 grudnia 1992 r., III CZP 157/92 (OSNCP 1993, nr 5, poz. 84), stwierdzając, że
chociaż przepis ten odnosi się w zasadzie do nabycia własności w drodze
czynności prawnej, to jednak obejmuje on również wypadki nabycia własności
4
z mocy prawa, gdy przesłanką tego nabycia jest status poprzedniego właściciela.
Wymagania art. 34 zd. 2 nie należy rozumieć tylko w znaczeniu bezpośredniego
następstwa (np. przez spadkobranie, nabycie na podstawie umowy). Mają one na
względzie wykazanie ustalonej przez prawo materialne kolejności w przebiegu
nabywania własności ujawnionej w księdze wieczystej. W sprawie, art. 34 u.k.w.h.,
już z tego względu nie stanowił przeszkody do dokonania wpisu, że w chwili
toczenia się postępowania wieczystoksięgowego osoba, która miała być nim
dotknięta - właściciel Jacek N. był ujawniony w księdze wieczystej nr [...] (por. np.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1996 r., III CZP 50/96, OSNC 1996 nr
11 poz. 146).
Zgodnie zaś z art. 6268
§ 2 k.p.c. rozpoznając wniosek o wpis, sąd bada
jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść
księgi wieczystej. Przepis ten jest odpowiednikiem uchylonego art. 46 ust. 1
u.k.w.h. co daje podstawę do przyjęcia, że cały dorobek orzecznictwa i literatury
dotyczący wykładni art. 46 u.k.w.h. zachowuje aktualność w obecnym stanie
prawnym.
Jeżeli ma być wpisane prawo rzeczowe ograniczone, a podstawą wpisu jest
czynność prawna uzasadniająca jego powstanie, to sąd wieczystoksięgowy musi
zbadać tę czynność pod względem jej skuteczności materialnej. Taki pogląd
ugruntowany jest w orzecznictwie Sądu Najwyższego, przyjmującym, że czynność
materialna stanowiąca podstawę wpisu powinna być badana przez sąd nie tylko
pod względem formalnoprawnym, ale także pod względem jej skuteczności
materialnej (orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1963 r., III CR 177/62,
OSNCP 1964, nr 2, poz. 36; z dnia 18 listopada 1971 r„ III CRN 338/71, OSNCP
1972, nr 6, poz. 110 z glosą S. Breyera, OSPiKA 1973, nr 1, poz. 5 i z dnia
10 listopada 1995 r., III CZP 158/95, OSNC 1995, nr 4, poz. 47, z dnia 22 marca
1955 r., II CO 116/54, OSN 1956, nr 1, poz. 15, uchwała Sądu Najwyższego z dnia
22 maja 1996 r. III CZP 50/96, OSNC 1996, nr 11, poz. 141).
Określony w art. 6268
§ 2 k.p.c. zakres kognicji sądu, jakkolwiek w swoisty
sposób ograniczony, nie ma tym samym charakteru czysto formalnego. Sąd ten
bada bowiem nie tylko formę, ale także treść załączonych do wniosku dokumentów
(por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1984 r. IV CR 343/84, OSNCP
5
1985, poz. 92, z dnia 17 listopada 2005 r., IV CSK 5/05, LEX nr 186707 oraz z dnia
27 kwietnia 2001 r., III CKN 372/00, LEX nr 52359).
Przeszkoda materialnoprawna do dokonania wpisu zachodzi wówczas, gdy
wniosek o dokonanie wpisu spełnia wymagania formalne, lecz załączony do niego
dokument, jako podstawa wpisu, w zestawieniu ze stanem prawnym wynikającym
z księgi wieczystej, czyni wpis bezzasadnym. Fakt, że nieruchomość zmieniła
właściciela nie stanowi przeszkody do dokonania wpisu użytkowania (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z 22 maja 1996 r., III CZP 50/96). Użytkowanie jest
ograniczonym prawem rzeczowym, które jest niezbywalne (art. 254 k.c.).
Użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej wygasa najpóźniej wraz z jej
śmiercią. Ratio legis tego unormowania jest alimentacyjna funkcja użytkowania
ustanowionego na rzecz osoby fizycznej. Użytkowanie ustanowione na rzecz osoby
fizycznej ma zasadniczo służyć jej utrzymaniu.
Rozporządzenia nieruchomością pozostają bez wpływu na istnienie
użytkowania, skoro zostało skutecznie ustanowione. Ważność tę ocenia się według
przepisów obowiązujących w dacie dokonywania danej czynności prawnej. Prawo
nieodpłatnego użytkowania powstało w wyniku złożonego w formie aktu
notarialnego oświadczenia zawartego § 4 umowy darowizny z dnia 13 lutego
2001 r. Zostało w ten sposób ustanowione przez Tomasza M. na darowanej mu
nieruchomości na okres 41 lat na żądanie darczyńcy i w wykonaniu polecenia
darczyńcy. Strony wyraziły zgodę, aby wpis tego prawa w księdze wieczystej mógł
nastąpić w każdym czasie na żądanie osoby uprawnionej lub zobowiązanego.
Z odpowiedniego zastosowania przepisów o przeniesieniu własności
(art. 155- 171 k.c.) wynika, że do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego
na nieruchomości potrzebna jest umowa między właścicielem i nabywcą.
Na podstawie tych przepisów stwierdzić zatem trzeba, że użytkowanie
w przedmiotowej sprawie spełnia wymagania ustawowe, a tym samym, że zostało
ustanowiona skutecznie.
Jakkolwiek nowy właściciel nie miał możliwości zapoznania się z istniejącym
ograniczeniem, albowiem w § 1 umowy sprzedaży zawartej w formie aktu
notarialnego zostało wskazane, że przedmiotowa nieruchomość nie jest obciążona
innymi ograniczonymi prawami rzeczowymi ani prawami i roszczeniami osobistymi,
6
ale nabywcę chroni rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Jednakże, dla
dopuszczalności wpisu nie ma znaczenia fakt ewentualnego powoływania się na
działanie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Sąd w postępowaniu
wieczystoksięgowym nie zajmuje się w ogóle kwestią rękojmi.
Jeżeli w wyniku dokonania wpisu użytkowania stan prawny wynikający
z księgi wieczystej będzie niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym, osobie,
której prawo zostanie tym wpisem dotknięte, przysługiwać może roszczenie
o uzgodnienie stanu prawnego wynikającego z księgi z rzeczywistym stanem
prawnym (art. 10 u.k.w.h.).
Z tych względów orzeczenie Sądu Okręgowego nie może się ostać i podlega
uchyleniu (art. 39815
k.p.c.).