Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 28 kwietnia 2010 r., III CZP 2/10
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku "F.I.L." S.A. w upadłości likwidacyjnej w
K. reprezentowanej przez syndyka masy upadłości przy uczestnictwie Donaty P.-J.
o stwierdzenie upadku zabezpieczenia, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 28 kwietnia 2010 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Krakowie postanowieniem z dnia 29
grudnia 2009 r.:
„Czy umorzenie postępowania na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c. skutkuje
upadkiem zabezpieczenia na podstawie art. 744 k.p.c.?”
podjął uchwałę:
Umorzenie postępowania na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c. nie powoduje
przewidzianego w art. 744 k.p.c. upadku zabezpieczenia polegającego na
obciążeniu nieruchomości hipoteką przymusową wpisaną do księgi
wieczystej przed ogłoszeniem upadłości.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Krakowie prawomocnym postanowieniem z dnia 17 lutego
2009 r. zabezpieczył – przed wszczęciem postępowania – roszczenie powódki o
nakazanie pozwanej złożenia oświadczenia woli przez obciążenie nieruchomości
pozwanej hipoteką przymusową do kwoty 305 440 zł. W dniu 23 marca 2009 r.
hipoteka ta została wpisana do księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości
obciążonej.
Postanowieniem z dnia 5 maja 2009 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-
Śródmieścia ogłosił upadłość pozwanej, obejmującą likwidację jej majątku.
W związku z tym, Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 9 czerwca
2009 r., na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c., umorzył postępowanie w sprawie o
nakazanie pozwanej złożenia oświadczenia woli, a postanowieniem z dnia 5
października 2009 r. – na wniosek syndyka masy upadłości pozwanej – stwierdził
upadek udzielonego zabezpieczenia, powołując się na art. 744 § 1 k.p.c.
Sąd Apelacyjny w Krakowie, rozpoznając zażalenie powódki powziął poważne
wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym przedstawionym do
rozstrzygnięcia. Zauważył, że art. 744 § 1 k.p.c. nie uzależnia upadku
zabezpieczenia od przyczyny umorzenia postępowania, można zatem uznać, że
upadek zabezpieczenia następuje w każdym przypadku umorzenia postępowania, a
zatem również w sytuacji określonej w art. 1821
§ 1 k.p.c.
Jednocześnie jednak Sąd Apelacyjny wskazał na argumenty podważające
trafność tego zapatrywania. Przy wykładni art. 744 § 1 w zakresie, w jakim odnosi
się on do przypadku uregulowanego w art. 1821
§ 1 k.p.c., nie można pominąć
przepisów ustawy z dnia 23 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze
(jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm. – dalej: "Pr.u.n."), w
szczególności art. 146 ust. 3, zgodnie z którym postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia, które zostały już wykonane przed ogłoszeniem upadłości, zostają
utrzymane w mocy po jej ogłoszeniu. W rozpoznawanej sprawie umorzenie
postępowania nastąpiło jedynie ze względu na niedopuszczalność dochodzenia
wierzytelności w postępowaniu rozpoznawczym, gdyż powódka może dochodzić
zaspokojenia wierzytelności tylko w ramach postępowania upadłościowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 744 § 1 k.p.c., w razie prawomocnego zwrotu albo odrzucenia
pozwu lub wniosku, oddalenia powództwa lub wniosku albo umorzenia
postępowania, zabezpieczenie upada. Przewidziany w tym przepisie upadek
zabezpieczenia następuje ex lege, bez konieczności wydania w tym przedmiocie
orzeczenia, na wniosek obowiązanego sąd może jednak wydać postanowienie
stwierdzające upadek zabezpieczenia (art. 7541
§ 3 w związku z art. 744 § 3 k.p.c.).
W piśmiennictwie trafnie wskazuje się, że orzeczenie takie może być potrzebne
obowiązanemu – tak jak w konkretnym stanie faktycznym – do uzyskania
wykreślenia hipoteki przymusowej z księgi wieczystej.
Sens rozwiązania przyjętego w art. 744 § 1 k.p.c. jest oczywisty. Udzielone
zabezpieczenie nie może trwać, gdy postępowanie, którego przedmiotem było
zabezpieczone roszczenie, zostało prawomocnie zakończone w sposób negatywny
dla uprawnionego. Automatyczny upadek zabezpieczenia następuje w takim
wypadku niezależnie od tego, czy do zakończenia postępowania doszło z przyczyn
procesowych (zwrot pozwu, umorzenie postępowania, odrzucenie pozwu), czy też
merytorycznych (oddalenie powództwa). Wątpliwości budzi natomiast kwestia, czy
skutek ten następuje także w razie umorzenia postępowania na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c., tj. ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego, jeżeli
postępowanie dotyczy masy upadłości, z brzmienia bowiem art. 744 § 1 k.p.c. nie
wynika, aby upadek zabezpieczenia z mocy prawa następował w zależności od
przyczyny umorzenia postępowania.
Poszukując odpowiedzi na to pytanie trzeba mieć na względzie ratione legis
art. 1821
k.p.c., dodanego na podstawie art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 16 listopada
2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 235, poz. 1699), która weszła w życie z dniem 20 marca 2007 r.
Wprowadzenie tego przepisu podyktowane zostało – na co wskazuje uzasadnienie
projektu powołanej ustawy – potrzebą uporządkowania skutków ogłoszenia
upadłości podmiotu postępowania cywilnego ze względu na rodzaj upadłości. W
myśl art. 1821
§ 1 k.p.c., ogłoszenie upadłości likwidacyjnej wobec pozwanego
wyłącza możliwość kontynuowania przeciwko niemu sprawy dotyczącej majątku
wchodzącego w skład masy upadłości; jedynym sposobem dochodzenia
wierzytelności upadłościowych w takim wypadku jest zgłoszenie ich do masy i
ustalenie przez sędziego komisarza. Przyjmując takie rozwiązanie ustawodawca
znowelizował jednocześnie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., który nie stanowi już podstawy
zawieszenia postępowania w razie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej w stosunku
do strony pozwanej. Przyznał też powodowi prawo ponownego wytoczenia
powództwa – w terminie trzech miesięcy po prawomocnej odmowie uznania
wierzytelności, uchyleniu, prawomocnym zakończeniu albo umorzeniu
postępowania upadłościowego, bądź też zmianie postanowienia o ogłoszeniu
upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego na postanowienie o
ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu – z zachowaniem skutków,
jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem i bez konieczności
powtórzenia postępowania dowodowego (art. 1821
§ 2 i 3 k.p.c.).
Z tych unormowań wynika, że umorzenie postępowania w następstwie
ogłoszenia upadłości likwidacyjnej pozwanego ma na celu nie zakończenie
postępowania ze względu na niemożliwość realizacji roszczenia w ogóle, lecz
umożliwienie powodowi skorzystania z innego – właściwego w takim wypadku –
sposobu uzyskania zaspokojenia. Na rzecz takiego rozumienia znaczenia art. 1821
k.p.c. przemawiają dotychczasowe wypowiedzi Sądu Najwyższego dotyczące
wykładni tego przepisu, w których akcentowano wąski – uwzględniający istotę
postępowania upadłościowego – zakres przedmiotowy jego zastosowania, a także
odrębności odróżniające tę podstawę umorzenia postępowania od innych podstaw
przewidzianych w Kodeksie postępowania cywilnego (por. wyrok z dnia 16
października 2008 r., III CSK 120/08, nie publ. oraz postanowienia z dnia 14 maja
2009 r., I CSK 14/09, nie publ. i z dnia 16 lipca 2009 r., I CSK 14/09, nie publ. oraz
z dnia 3 kwietnia 2008 r., II CSK 561/07, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 38). Istotna z
punktu widzenia rozważanego zagadnienia prawnego odmienność konieczności
umorzenia postępowania z przyczyny wskazanej w art. 1821
§ 1 k.p.c. nie wynika –
jak wspomniano – z niedopuszczalności dochodzenia określonego roszczenia w
ogóle, lecz z potrzeby wdrożenia właściwego sposobu jego zaspokojenia. Ideę tę
realizuje także art. 1821
§ 2 k.p.c., umożliwiający powodowi ponowne dochodzenia
roszczenia w drodze procesu, w warunkach bliskich kontynuacji umorzonego
wcześniej postępowania.
Wprowadzając nową podstawę umorzenia postępowania, określoną w art.
1821
§ 1 k.p.c., ustawodawca nie zsynchronizował tego przepisu z brzmieniem art.
744 § 1 k.p.c., obowiązującym – w swoim zasadniczym kształcie – od 1965 r.,
przytoczone argumenty nakazują jednak przyjąć, że umorzenie postępowania na tej
podstawie nie prowadzi automatycznie do upadku udzielonego zabezpieczenia.
Przyjęcie odmiennego zapatrywania nie dałoby się pogodzić z regułą wyrażoną w
art. 1821
§ 2 k.p.c., zgodnie z którą, w przypadku ponownego wytoczenia
powództwa, zachowane zostają skutki, jakie ustawa wiąże z poprzednio
wytoczonym powództwem.
Na rzecz zaprezentowanej wykładni art. 744 § 1 k.p.c. przemawiają również
argumenty wynikające z przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego,
określających wpływ ogłoszenia upadłości na inne postępowania. Istotne znaczenie
ma w tym kontekście art. 146 ust. 3 – w brzmieniu obowiązującym od dnia 2 maja
2009 r., ustalonym ustawą z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo
upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz
ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 53, poz. 434) – odnoszący się
wprost do relacji pomiędzy postępowaniem upadłościowym a postępowaniem
zabezpieczającym. Zgodnie z tym przepisem, po ogłoszeniu upadłości
niedopuszczalne jest wykonanie wydanego przed ogłoszeniem upadłości dłużnika
postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia wynikającego z wierzytelności
podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, z wyjątkiem zabezpieczenia roszczeń
alimentacyjnych oraz roszczeń o rentę z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie
ciała lub rozstrój zdrowia albo utratę żywiciela oraz o zamianę uprawnień objętych
treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę. Z treści tego unormowania wynika
jednoznacznie, że zabezpieczenia, które – co miało miejsce w ustalonym stanie
faktycznym – zostały wykonane przed ogłoszeniem upadłości, pozostają w mocy po
jej ogłoszeniu.
Należy także wskazać na szczególną pozycję w postępowaniu upadłościowym
wierzyciela, którego roszczenie zostało zabezpieczone hipoteką przymusową;
przysługuje mu prawo zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia przed innymi
wierzycielami. Zgodnie z art. 236 ust. 2 Pr.u.n., wierzytelność zabezpieczona
hipoteką jest umieszczana na liście wierzytelności z urzędu, stosownie zaś do art.
336 ust. 1 zdanie pierwsze Pr.u.n., sumy uzyskane z likwidacji rzeczy,
wierzytelności i praw obciążonych hipoteką przeznacza się – z zachowaniem
przepisów ustawy – na zaspokojenie wierzycieli, których wierzytelności były
zabezpieczone na tych rzeczach lub prawach. Nie ulega wątpliwości, że wierzyciel
zabezpieczony hipoteką nie mógłby skorzystać z prawa odrębnego zaspokojenia,
gdyby umorzenie postępowania na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c. powodowało
skutek w postaci upadku zabezpieczenia.
Umorzeniu na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c. podlegają tylko postępowania w
sprawach, w których dochodzone roszczenia mogą podlegać procedurze
zgłoszenia i uznawania wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, a więc
takie, które w doktrynie określa się mianem wierzytelności upadłościowych.
Roszczenie o zobowiązane do złożenia oświadczenia woli – jak wyjaśnił Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 października 2008 r., III CSK 120/08 –
nie należy do tego rodzaju wierzytelności. Wynika z tego, że postanowienie Sądu
Okręgowego w Krakowie z dnia 9 czerwca 2009 r. o umorzeniu postępowania
wydane zostało z naruszeniem art. 1821
§ 1 k.p.c., okoliczność ta nie stoi jednak na
przeszkodzie rozstrzygnięciu przedstawionego zagadnienia prawnego. Zagadnienie
to wynikło w toku postępowania o stwierdzenie upadku zabezpieczenia, w ramach
którego zasadność prawomocnego umorzenia postępowania nie podlega już
kontroli.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak
w uchwale (art. 390 k.p.c.).