Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 maja 2010 r., II CSK 505/09
Uchwałą zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością niebędąca zmianą umowy spółki można wyłączyć prawo
pierwszeństwa dotychczasowego wspólnika do objęcia udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym, chyba że co innego wynika z umowy
spółki.
Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Ching D.Y. przeciwko "K.F.", spółce z
o.o. w P. o stwierdzenie nieważności uchwały, po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 14 maja 2010 r. skargi kasacyjnej strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 kwietnia 2009 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Poznaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód Ching D.Y. w pozwie przeciwko "K.F.", sp. z o.o. w P. domagał się
stwierdzenia nieważności uchwały nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników tej
spółki z dnia 28 października 2008 r., którą podwyższono kapitał zakładowy
pozwanej spółki. Według powoda, uchwała ta była nieważna jako sprzeczna z
ustawą, a w szczególności z art. 246 § 3, art. 247 § 2 i art. 258 § 1 k.s.h.
Powód Ching D.Y. jest wspólnikiem pozwanej spółki. Z umowy spółki wynika,
że jej kapitał zakładowy wynosi kwotę 200 000 zł i dzieli się na 400 udziałów o
wartości nominalnej 500 zł każdy; wszystkie udziały są równe i niepodzielne, a
każdy wspólnik może posiadać więcej niż jeden udział. Na zgromadzeniu
wspólników jednemu udziałowi odpowiada jeden głos. Powód objął w tej spółce 196
udziałów po 500 zł każdy o łącznej wartości 98 000 zł.
Zgodnie z umową spółki, wspólnicy w drodze uchwały mogą w terminie do
dnia 31 grudnia 2050 r. podwyższać kapitał zakładowy do wysokości 1 000 000 zł.
Takie podwyższenie kapitału zakładowego nie stanowi zmiany umowy spółki;
następuje przez podwyższenie wartości nominalnej udziałów istniejących lub przez
ustanowienie nowych udziałów.
W dniu 28 października 2008 r. odbyło się nadzwyczajne zgromadzenie
wspólników pozwanej spółki, w którym wzięli udział osobiście lub przez
pełnomocników wszyscy wspólnicy. Powód był reprezentowany przez
pełnomocników. Zgromadzenie podjęło uchwałę, zgodnie z którą – bez zmiany
umowy spółki – podwyższono kapitał zakładowy spółki o kwotę 50 000 zł do kwoty
250 000 zł, przez utworzenie 100 nowych udziałów o wartości nominalnej 500 zł
każdy i zaoferowanie ich w całości do wyłącznego objęcia spółce "F.I." S.A. w P.
Zgodnie z uchwałą, obejmowane udziały mogły zostać pokryte wkładem pieniężnym
lub niepieniężnym. Udziały w podwyższonym kapitale zakładowym miały zostać w
całości objęte i pokryte w terminie 35 dni od podjęcia uchwały. Za podjęciem
oddano 204 głosy, a przeciwko 196 głosów, przy braku głosów wstrzymujących się.
Pełnomocnik powoda zgłosił sprzeciw i wniósł o jego zaprotokołowanie. Według
powoda, podjęta uchwała uszczupla prawa udziałowe wspólnika i powinna być
podjęta za zgodą wszystkich wspólników.
Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z dnia 27 stycznia 2009 roku stwierdził,
że uchwała podjęta na nadzwyczajnym zgromadzeniu wspólników spółki "K.F.", w
dniu 28 października 2008 r. jest sprzeczna z ustawą.
Apelację pozwanej spółki od tego wyroku Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22
kwietnia 2009 r. oddalił. Jego zdaniem, dowolna i nieznajdująca uzasadnienia w
treści postanowień umowy spółki jest dokonywana przez stronę pozwaną wykładnia
art. 257 k.s.h. Niewątpliwie dopuszczalne jest podwyższenie kapitału zakładowego
bez zmiany umowy spółki, ale jest to możliwe wyłącznie wtedy, gdy umowa spółki w
sposób jednoznaczny tę kwestię reguluje. W rozpatrywanej sprawie umowa spółki
nie przewidywała możliwości podwyższenia kapitału przez utworzenie udziałów,
oferowanych wyłącznie osobom spoza grona dotychczasowych wspólników. W tej
sytuacji podwyższenie kapitału zakładowego, w sposób przewidziany zaskarżoną
uchwałą, było możliwe tylko z zachowaniem wymogów przewidzianych dla zamiany
umowy spółki. Decydujące znaczenie ma to, że uchwała o podwyższeniu kapitału
zakładowego nieprzewidująca prawa pierwszeństwa uszczupla prawa udziałowe
dotychczasowych wspólników, a w konsekwencji wymaga zgody wszystkich
wspólników, której powód w żadnej formie nie wyraził. Wobec tego zaskarżona
uchwała narusza art. 257, 258 oraz art. 246 § 1 i 3 k.s.h.
W skardze kasacyjnej pozwana spółka zarzuciła naruszenie art. 257 § 1 k.s.h.
przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że uchwała w przedmiocie
podwyższenia kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień
zawartych w umowie spółki, zawierająca postanowienia w przedmiocie utworzenia
nowych udziałów oraz objęcia ich przez podmiot niebędący wspólnikiem spółki,
stanowi zmianę umowy spółki, do której zastosowanie znajdują w szczególności
przepisy art. 246 § 1 i 3 k.s.h., 255 § 1 i 3 k.s.h., art. 258 § 1 w związku z art. 257 §
1 k.s.h. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wskazane w przepisie
art. 258 § 1 k.s.h. uprawnienie wspólników do objęcia nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym jest uprawnieniem definitywnym, a nie
warunkowym, art. 246 § 3 k.s.h. przez przyjęcie, że ma on zastosowanie do
podwyższenia kapitału zakładowego spółki bez zmiany umowy spółki, a także art.
246 § 1 i 3 k.s.h. oraz art. 255 § 1 i 3 k.s.h. przez błędne zastosowanie do
zaskarżonej uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z przepisów kodeksu spółek handlowych wynika, że uchwała o podwyższeniu
kapitału zakładowego w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością może przybrać
dwie postacie. Po pierwsze, podwyższenie kapitału zakładowego jest zawsze
możliwe przez uchwałę zgromadzenia wspólników, która jest zmianą umowy spółki.
Warunki ważnego podjęcia takiej uchwały określają art. 246 § 1 i 3, art. 255 § 1 i 2
oraz art. 256 k.s.h. Zaskarżona uchwała została podjęta w sposób sprzeczny z
wymaganiami określonymi w tych przepisach. Podwyższenie kapitału zakładowego
może jednak nastąpić także w uchwale, która nie jest zmianą umowy spółki. Taka
uchwała jest ważna, jeżeli – jak wynika z art. 257 § 1 k.s.h. – umowa spółki
przewiduje podwyższenie kapitału zakładowego, określając maksymalną wysokość
podwyższenia oraz termin, w którym może to nastąpić. Należy podkreślić, co
jednoznacznie wynika z art. 257 § 1 k.s.h., że podwyższenie w granicach
kwotowych i czasowych wskazanych w umowie spółki nie jest zmianą umowy
spółki. Uchwała o podwyższeniu zapada więc bezwzględną, a nie kwalifikowaną
większością głosów oraz nie musi być zaprotokołowana przez notariusza.
Sąd Apelacyjny, podobnie jaka Sąd pierwszej instancji, uznał, że zaskarżona
uchwała nie spełniała wymagań dla uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego
bez zmiany umowy spółki. Zdaniem obu Sądów, w uchwale o podwyższeniu
kapitału zakładowego niebędącej zmianą umowy spółki możliwe jest wyłączenie
prawa dotychczasowych wspólników do objęcia udziałów w podwyższonym kapitale
zakładowym jedynie wtedy, gdy umowa spółki określa nie tylko wysokość i termin
podwyższenia kapitału, ale zawiera jednocześnie także upoważnienie do
wyłączenia prawa pierwszeństwa w objęciu udziałów. Jeżeli w umowie spółki nie
wyłączono prawa wspólnika do objęcia udziałów w podwyższonym kapitale
zakładowym, to podwyższenie kapitału zakładowego z wyłączeniem prawa
pierwszeństwa dotychczasowych wspólników jest możliwe tylko w drodze uchwały o
zmianie umowy spółki. Taki pogląd nie ma jednak podstaw ani w literalnej, ani w
funkcjonalnej wykładni przepisów kodeksu spółek handlowych regulujących
podwyższenie kapitału zakładowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Spełnienie warunków umożliwiających podjęcie uchwały o podwyższeniu
kapitału zakładowego, która nie jest zmianą umowy spółki, było na tle art. 255 § 1
k.h. kwestią otwartą. Przepis ten przewidywał tylko, że podwyższenie kapitału
zakładowego może następować na mocy dotychczasowych postanowień umowy
spółki. W związku z tym w doktrynie formułowano różne wymagania, jakie musi
spełnić postanowienie umowy spółki, przewidujące podwyższenie kapitału
zakładowego, które mogłoby nastąpić na podstawie dotychczasowych jej
postanowień. Inaczej wygląda sytuacja na tle art. 257 § 1 k.s.h., z którego wynika,
że umowa spółki musi tylko określić górną granicę podwyższenia oraz termin, w
jakim podwyższenie ma nastąpić. Każda uchwała zgromadzenia wspólników
podwyższająca kapitał zakładowy w zakreślonych umową granicach musi więc być
traktowana jako uchwała o podwyższeniu kapitału zakładowego, która nie jest
uchwałą zmieniającą umowę spółki. Nie ma wobec tego podstaw do formułowania
dodatkowych wymagań ważności takiej uchwały, a w szczególności wymagania
zgody wspólnika, którego taka uchwała pozbawia prawa do objęcia udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym.
Wniosek taki potwierdza wyraźnie art. 258 § 1 k.s.h., zgodnie z którym
dotychczasowi wspólnicy mają prawo pierwszeństwa do objęcia nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym w stosunku do swoich dotychczasowych
udziałów, jeżeli co innego nie wynika z umowy spółki lub uchwały o podwyższeniu
kapitału zakładowego. Wystarczy wobec tego, że uchwała o podwyższeniu kapitału
zakładowego wyłącza prawo pierwszeństwa wspólnika i nie może się on na nie
skutecznie powoływać. Jak była o tym mowa, uchwała o podwyższeniu kapitału
zakładowego może być podjęta bez zmiany umowy spółki, a żaden przepis nie
wprowadza zakazu wyłączania w takiej uchwale prawa pierwszeństwa wspólnika do
objęcia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym. Co więcej, należy zwrócić
uwagę, że art. 246 § 3 k.s.h. wymaga zgody wspólnika w razie pozbawianie go
przyznanych mu uprawnień tylko w uchwale, która zmienia umowę spółki.
Taka redakcja przepisów kodeksu spółek handlowych dotyczących
podwyższenia kapitału zakładowego w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i
ochrony prawa wspólnika do objęcia udziałów w podwyższonym kapitale
zakładowym pozwala na sformułowanie dwóch wniosków. Po pierwsze,
pierwszeństwo w objęciu udziałów nie jest uprawnieniem bezwzględnym wspólnika,
gdyż umowa spółki lub uchwała o podwyższeniu kapitału zakładowego może to
prawo wyłączyć. Dopiero jeżeli umowa ani uchwała o podwyższeniu kapitału
zakładowego nie zawiera żadnych postanowień w tym zakresie, wspólnikowi
przysługuje pierwszeństwo objęcia udziałów w podwyższonym kapitale
zakładowym. Po drugie, jeżeli uchwała o podwyższeniu kapitału zakładowego
zawiera postanowienia o wyłączeniu pierwszeństwa wspólnika, nie stanowi to
podstawy do jej uchylenia lub stwierdzenia nieważności. Dotyczy to zarówno
uchwały o podwyższeniu podejmowanej na podstawie dotychczasowych
postanowień umowy spółki, jak i uchwały, która jest zmianą umowy spółki. Z art.
258 § 1 k.s.h. wynika jednoznacznie, że każda uchwała o podwyższeniu kapitału
zakładowego może skutecznie wyłączyć prawo pierwszeństwa wspólnika do objęcia
udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym.
Nie wprowadza również takiego ograniczenia art. 257 § 3 w związku z art. 260
§ 2 k.s.h. Redakcja tego przepisu stwarza podstawy do dwóch różnych interpretacji,
które znajdują odbicie w doktrynie i orzecznictwie. Jedna z nich, uwzględniając
potrzebę ochrony praw dotychczasowych wspólników, podkreśla, że art. 257 § 3
k.s.h. wyklucza możliwość podwyższenia kapitału zakładowego na mocy
dotychczasowych postanowień umowy spółki przez podwyższenie wartości
nominalnej udziałów oraz wyklucza pozbawienie w uchwale o podwyższeniu
dotychczasowych wspólników prawa pierwszeństwa w objęciu nowych udziałów
proporcjonalnie do już objętych (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia
2006 r., III CZP 132/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 148). Pogląd ten oparty jest na
założeniu, że – stosując art. 260 § 2 k.s.h. odpowiednio do oceny wymagań
dotyczących obejmowania udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym, gdy
podwyższenie następuje na mocy dotychczasowych postanowień umowy spółki –
art. 257 § 3 k.s.h. stanowi regulację wyjątkową w stosunku do art. 258 § 1 i art. 257
§ 2 k.s.h. Prowadzi on do wniosku, że uchwała o podwyższeniu kapitału
zakładowego, jeżeli podwyższenie następuje na podstawie dotychczasowych
postanowień umowy spółki, nie może przewidywać podwyższenia kapitału w drodze
podwyższenia wartości nominalnej udziałów oraz zawsze musi gwarantować
dotychczasowym wspólnikom objęcie udziałów w podwyższonym kapitale
proporcjonalnie do już objętych udziałów.
Takie rozumienie wzajemnej relacji pomiędzy art. 257 § 3 w związku z art. 260
§ 2 i art. 257 § 1 i 2 oraz art. 258 § 1 k.s.h., chociaż oparte zostało na założeniu
ochrony interesów dotychczasowych wspólników, nie zasługuje na akceptację.
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że art. 257 § 3 k.s.h. reguluje sposób
obejmowania udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym. Budzi wobec tego
wątpliwości traktowanie tego przepisu jako wyłomu w zasadach określających
sposób podwyższenia kapitału zakładowego, ujętych w art. 257 § 1 i 2 k.s.h. oraz
zmieniających prawo dotychczasowych wspólników do obejmowania udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym, wynikające z art. 258 § 1 k.s.h. Ze względu
na swój zakres, art. 257 § 3 k.s.h. powinien być więc odczytywany nie jako
ograniczenie regulacji zawartych w art. 257 § 1 i 2 oraz art. 258 k.s.h., lecz jako
regulacja szczególna, która może mieć zastosowanie tylko w określonej sytuacji.
Należy go stosować tylko wtedy, gdy podwyższenie następuje przez utworzenie
nowych udziałów, a nie przez podwyższenie wysokości dotychczasowych oraz gdy
uchwała o podwyższeniu nie wyłącza prawa pierwszeństwa w objęciu udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym przez dotychczasowych wspólników.
Wykładnia literalna art. 257 § 3 k.s.h. – szczególnie, że mowa jest w nim tylko o
sposobie obejmowania udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym, a
ustawodawca regulując tę kwestię posłużył się odesłaniem do art. 260 § 2, który
dotyczy specjalnego podwyższenie kapitału zakładowego ze środków spółki – nie
stwarza podstaw do traktowania tego przepisu jako zmieniającego regulacje
zawarte w art. 257 § 1 i 2 oraz art. 258 § 1 k.s.h.
Za proponowaną ścisłą wykładnią art. 257 § 3 k.s.h. przemawiają także
argumenty wynikające z wykładni systemowej. Przepis art. 257 § 1 k.s.h.
wprowadza tylko dwa wymagania, które muszą się znaleźć w umowie spółki, aby
podwyższenie kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych jej
postanowień było dopuszczalne: określenie maksymalnej wysokości podwyższenia
oraz terminu, w którym ma ono nastąpić. Trudno wobec tego uznać, że odesłanie w
art. 257 § 3 k.s.h. do odpowiedniego stosowania art. 260 § 2 k.s.h. ma być
rozumiane jako odstępstwo od elastycznego sposobu podwyższania kapitału
zakładowego przewidzianego w art. 257 § 1 k.s.h. oraz od ważnej zasady
wyrażonej w art. 258 k.s.h. Nie można również zakładać, że przepis ten wyłącza
możliwość podwyższania kapitału zakładowego przez zwiększenie wartości
nominalnej udziałów, gdy ma to nastąpić na mocy uchwały niebędącej zmianą
umowy spółki.
Za rozumieniem art. 257 § 3 k.s.h. jako przepisu, który nie narusza zasad
podwyższenia kapitału zakładowego wynikających z art. 257 § 1 i 2 oraz art. 258 §
1 k.s.h., przemawiają też ważne względy związane z rolą, jaką odgrywa
podwyższenie kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień
umowy spółki. Takie odformalizowane podwyższenie kapitału zakładowego jest
przejawem zgody wspólników na to, aby można było elastycznie zwiększać środki
potrzebne spółce. Jeżeli więc nie wprowadzają jednocześnie do umowy spółki
innych postanowień, godzą się na to, aby uchwała zgromadzenia wspólników mogła
bliżej określić, w granicach zakreślonych w art. 257 § 2 lub art. 258 § 1 k.s.h., w jaki
sposób podwyższenie kapitału zakładowego nastąpi i kto będzie miał prawo do
objęcia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym. Wspólnicy, wyrażając na
to zgodę z góry, mogą jednocześnie zastrzec w umowie, że takie podwyższenie jest
możliwe tylko, gdy nastąpi przez utworzenie udziałów, które wspólnicy obejmą
proporcjonalnie do już posiadanych. Z drugiej strony wspólnicy nie muszą
wprowadzać takich dodatkowych ograniczeń, co przy proponowanej wykładni art.
257 § 3 w związku z art. 260 § 2 k.s.h. może umożliwić podwyższanie kapitału
zakładowego na mocy dotychczasowych postanowień umowy spółki przez
zwiększenie wartości udziałów oraz pozbawienie w uchwale o podwyższeniu
kapitału zakładowego prawa pierwszeństwa dotychczasowych wspólników do
obejmowania udziałów proporcjonalnie do już posiadanych. Warto zwrócić uwagę,
że w umowie pozwanej spółki wyraźnie potwierdzono możliwość podwyższenia
kapitału zakładowego na podstawie uchwały niebędącej zmianą umowy spółki nie
tylko przez utworzenie nowych udziałów, ale także w drodze podwyższenia wartości
nominalnej dotychczasowych udziałów.
Należy podkreślić, że naruszenie prawa pierwszeństwa wspólnika do objęcia
udziałów następuje tylko wtedy gdy umowa spółki przyznała prawo pierwszeństwa
objęcia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym jednemu lub kilku
wspólnikom, wyłączając to prawa w stosunku do innych. W takiej sytuacji uchwała o
podwyższeniu kapitału zakładowego musi to respektować; jeżeli taka uchwała nie
jest zmianą umowy spółki, a pozbawia wspólnika prawa pierwszeństwa
zagwarantowanego mu w umowie spółki, podlega uchyleniu na podstawie art. 249
k.s.h. Jeżeli zaś uchwała o podwyższeniu kapitału zakładowego jest zmianą umowy
spółki, może być skutecznie podjęta za zgodą wspólnika, któremu przyznano w
umowie prawo pierwszeństwa (art. 246 § 3 k.s.h.); bez tej zgody jest uchwałą
sprzeczną z powołanym przepisem.
Proponowana wykładnia art. 257 § 3 k.s.h. nie stwarza zagrożenia dla spółki
ani wspólników. Wprowadzenie do umowy spółki postanowienia, które upoważnia
wspólników do podwyższania kapitału zakładowego, bez surowych wymagań
związanych ze zmianą umowy spółki, ułatwia dokapitalizowanie spółki. Wspólnik,
który chce – zgadzając się na wprowadzenie do umowy spółki zezwolenia na
podwyższanie jej kapitału zakładowego bez zmiany umowy spółki – zachować
pierwszeństwo w obejmowaniu udziałów w tak podwyższanym kapitale
zakładowym, powinien jednocześnie zadbać o umieszczenie w umowie spółki
postanowienia potwierdzającego jego uprawnienie do objęcia udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym.
Bez takiego postanowienia w umowie spółki nie ma przeszkód, wbrew
odmiennej ocenie Sądów orzekających w sprawie, do podejmowania uchwały o
podwyższeniu kapitału zakładowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w
której prawo do objęcia udziałów przyznane zostanie innej osobie niż wspólnik.
Może to być także uchwała podejmowana na podstawie dotychczasowych
postanowień umowy spółki. Jeżeli wspólnik nie dysponuje więcej niż 1/3 głosów na
zgromadzeniu wspólników, to także uchwała o podwyższeniu, będąca zmianą
umowy spółki, może pozbawić go pierwszeństwa w objęciu udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym. Tylko więc przyznanie takiego prawa w
umowie spółki nie pozwala pozbawić wspólnika prawa pierwszeństwa bez jego
zgody. Pozbawienie wspólnika prawa pierwszeństwa w objęciu udziałów czyni
uchwałę o podwyższeniu sprzeczną z umową spółki i naruszającą jego interes, a
gdy jest to uchwała zmieniająca umowę spółki, to w razie podjęcia jej bez zgody
wspólnika, jest sprzeczna z ustawą (art. 346 § 3 k.s.h.).
Przeprowadzona analiza przepisów regulujących podwyższenie kapitału
zakładowego w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością prowadzi do wniosku, że
podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 246 § 3, art. 257 § 1 i art.
258 § 1 k.s.h. zasługują na uwzględnienie.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
k.p.c., orzekł,
jak w sentencji.