Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 51/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Elżbiety P. i Grzegorza P.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "C." w P.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 września 2009 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego
w S. z dnia 21 kwietnia 2009 r. i oddala powództwo,
2) nakazuje ściągnąć od pozwanej na rzecz Skarbu
Państwa - Sądu Okręgowego w S. kwotę 9745 (dziewięć
tysięcy siedemset czterdzieści pięć) zł tytułem
nieuiszczonych kosztów sądowych w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym,
3) zasądza od pozwanej na rzecz powodów kwotę 1800
(tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 21 kwietnia 2009 r. Sąd Okręgowy nakazał pozwanej
spółdzielni złożenie oświadczenia woli o ustanowieniu odrębnej własności
położonego w budynku przy ul. W. [...] w P. lokalu nr 15 o powierzchni 46,40 m2
i jej
przeniesieniu wraz z udziałem we wspólnych częściach budynku i prawie
użytkowania wieczystego gruntu na rzecz Grzegorza i Elżbiety małżonków P. za
jednoczesną zapłatą przez nich pozwanej spółdzielni kwoty 7 786,38 zł tytułem
zwrotu kosztów nakładów koniecznych na nieruchomość w części przypadającej na
wymieniony lokal. Apelacja pozwanej od tego orzeczenia została oddalona
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 16 wrzenia 2009 r.
Z dokonanych w sprawie, bezspornych ustaleń wynika, że Grzegorz P. był
najemcą lokalu nr 5 o powierzchni 41,51 m2
położonego przy ul. Ł. [...] w S. W dniu
11 grudnia 1998 r. zamienił ten lokal za zgodą pozwanej na lokal nr 15 przy ul. W.
[...] w P. Pozwana nabyła własność budynku przy ul. W. [...] w P. nieodpłatnie od
Zakładów Chemicznych „P.” w dniu 22 września 1994 r. Dnia 19 stycznia 1999 r.
Grzegorz P. zawarł z pozwaną umowę najmu lokalu nr 15 przy ul. W. [...] w P. W
dniu zaś 31 lipca 2007 r. wystąpił do pozwanej z wnioskiem o przekształcenie
prawa najmu tego lokalu w prawo odrębnej własności, lecz spotkał się z odmową,
uzasadnioną nieposiadaniem przymiotu najemcy do objętego wnioskiem lokalu
przed przejęciem go przez pozwaną.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego o przysługiwaniu
Grzegorzowi i Elżbiecie P. roszczenia określonego w art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 nr 119,
poz. 1116 ze zm. – dalej: „u.s.m.”) w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia z dnia 14
czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2007 r. nr 125 poz. 873) z mocą od dnia 31 lipca
2007 r. Uznał, że przysługiwało im ono w związku z art. 48 ust. 2 i 3 u.s.m.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła wyrokowi Sądu Apelacyjnego
naruszenie art. 7 i 190 Konstytucji, art. 48 u.s.m. oraz art. 316 § 1 k.p.c. i wniosła
o zmianę wydanego w sprawie rozstrzygnięcia przez oddalenie powództwa.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spór między stronami ogniskuje się wokół pytania o możliwość stosowania
art. 48 u.s.m. do osób, które nie były najemcami lokalu przed przejęciem go przez
spółdzielnię mieszkaniową.
Artykuł 48 ust. 1 u.s.m. w mającym zastosowanie w sprawie brzmieniu
obowiązującym od dnia 31 lipca 2007 r. stanowi, że – po spełnieniu określonych
warunków – „na pisemne żądanie najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego,
który przed przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem
przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej
jednostki organizacyjnej, spółdzielnia jest obowiązana zawrzeć z nim umowę
przeniesienia własności lokalu”. Jak widać, brak tu rozróżnienia na osoby będące
najemcami już przed przejęciem lokalu przez spółdzielnię oraz na osoby, które stały
się najemcami dopiero po przejęciu lokalu przez spółdzielnię. Wymaga się tylko,
aby lokal, którego najemcą jest wnioskodawca, był przed przejęciem przez
spółdzielnię mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby
prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej. Brzmienie przytoczonego
przepisu nie daje zatem podstaw do uzależnienia przewidzianego w nim roszczenia
od tego, aby wnioskodawca był najemcą lokalu nie tylko w chwili składania
wniosku, ale jeszcze przed przejęciem lokalu przez spółdzielnię.
Interpretację odwołującą się do samego tylko brzmienia przytoczonego
przepisu – przyjętą w zaskarżonym wyroku - podważa jednak zestawienie tego
przepisu z art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o zasadach
przekazywania zakładowych budynków mieszkalnych przez przedsiębiorstwa
państwowe (Dz.U. nr 119, poz. 567 ze zm., dalej: „u.p.z.b.m.”), przyznającym
dotychczasowym - tylko dotychczasowym - najemcom lokali mieszkalnych
położonych w przekazywanych nieruchomościach (zob. także art. 1 ust. 1 pkt 2
u.p.z.b.m.) roszczenie wobec spółdzielni o dokonanie na ich rzecz przydziału tych
lokali i ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do tych lokali.
Od dnia 31 lipca 2007 r. art. 9 ust. 2 u.p.z.b.m. jest jedynym przepisem regulującym
ustanawianie przez spółdzielnię na rzecz najemców lokali mieszkalnych położonych
w przekazywanych nieruchomościach spółdzielczego lokatorskiego prawa do tych
4
lokali. Wcześniej, z trudnych do zrozumienia przyczyn, obowiązywały w tym
względzie dwie regulacje. Roszczenie wobec spółdzielni o ustanowienie na
rzecz najemcy lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego, który przed przejęciem
był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub
państwowej jednostki organizacyjnej, przyznawał także art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.
Skoro w stanie prawnym obowiązującym od dnia 31 lipca 2007 r. ustanowienie na
rzecz najemcy spółdzielczego prawa lokatorskiego – nieporównanie słabszego
od własności lokalu - jest uzależnione od bycia najemcą już w chwili
przejęcia lokalu przez spółdzielnię, to tym bardziej bycie najemcą już w chwili
przejęcia lokalu przez spółdzielnię należy uznać za przesłankę przewidzianego
w art. 48 ust. 1 u.s.m. w brzmieniu obowiązującym od dnia 31 lipca 2007 r.
roszczenia o przeniesienie na rzecz najemcy własności lokalu.
Argumentu na rzecz wykładni uzależniającej wspomniane roszczenie
od tego, aby wnioskodawca był najemcą lokalu nie tylko w chwili składania
wniosku, ale i przed przejęciem lokalu przez spółdzielnię, dostarcza także art. 48
ust. 4 u.s.m. Zgodnie z tym przepisem, elementem rozliczeń związanych
z przeniesieniem na najemcę przez spółdzielnię własności lokalu są kaucje,
o których mowa w art. 7 ust. 3 w związku z art. 9 ust. 1 u.p.z.b.m. Uwzględniając,
że przepisy art. 7 ust. 3 i art. 9 ust. 1 u.p.z.b.m. weszły, zgodnie z art. 13 u.p.z.b.m.,
w życie wraz ustawą z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach
mieszkaniowych (Dz.U. nr 105, poz. 509), chodzi tu o kaucje mieszkaniowe
wniesione przez najemców na podstawie art. 15 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia
1974 r. – Prawo lokalowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1987 r. nr 30, poz. 165 ze zm.),
a więc przed przejęciem lokali przez spółdzielnie.
Za powyższą wykładnią przemawiają także względy natury konstytucyjnej.
Skutkiem zastosowania art. 48 u.s.m. jest nasuwające zastrzeżenia co
do zgodności z normami konstytucyjnymi nieekwiwalentne uwłaszczenie
na cudzym mieniu prywatnym (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia
30 października 2001 r., K 33/00, OTK 2001, nr 7, poz. 217, oraz wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 15 lipca 2009 r., K 64/07, OTK-A 2009, nr 7, poz. 110).
Wykładnia ta zatem, o tyle, o ile prowadzi do zacieśnienia zastosowania
5
nasuwającego wspomniane zastrzeżenia art. 48 u.s.m., zasługuje na aprobatę
z punktu widzenia standardów konstytucyjnych.
Podsumowując, interpretacja art. 48 ust. 1 u.s.m., za którą opowiedział się
Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku, nie jest trafna. Za prawidłową należy
uznać wykładnię, zgodnie z którą roszczenie przewidziane w art. 48 ust. 1 u.s.m.
przysługuje osobie będącej najemcą nie tylko w chwili złożenia wniosku
o przeniesienie własności lokalu, ale i w chwili przejęcia lokalu przez spółdzielnię.
W konsekwencji, wydane w sprawie wyroki, oparte na odmiennej, błędnej wykładni
art. 48 ust. 1 u.s.m., należało uchylić, a powództwo oddalić (art. 39816
k.p.c.).
Oprócz tego, skarżąca trafnie zarzuciła naruszenie przez Sąd Apelacyjny art.
48 ust. 3 u.s.m. oraz art. 190 ust. 1-3 Konstytucji i art. 316 § 1 k.p.c.
Zaskarżony wyrok zapadł już po, wymaganym przez art. 190 ust. 2 Konstytucji,
ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 lipca 2009 r., K 64/07
(Dz. U. z dnia 27 lipca 2009 r. nr 117, poz. 988), którym art. 48 ust. 3 u.s.m. –
uzależniający przeniesienie na najemcę własności lokalu nabytego nieodpłatnie
przez spółdzielnię od pokrycia przez najemcę tylko, oprócz spłaty zadłużenia
wynikającego z umowy najmu, kosztów dokonanych przez spółdzielnię
nakładów koniecznych na utrzymanie przejętego budynku - został uznany
za niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. W chwili wyrokowania przez Sąd
Apelacyjny art. 48 ust. 3 u.s.m. już więc nie obowiązywał, ponieważ, zgodnie z art.
190 ust. 1 i 3 Konstytucji, utracił moc z chwilą ogłoszenia w „Dzienniku Ustaw”
w dniu 27 lipca 2009 r., ze skutkiem wstecznym, tj. takim jakby w ogóle w dniu
31 lipca 2007 r. nie wszedł w życie (por. z wcześniejszego orzecznictwa wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2003 r., I CK 150/02, OSNC 2004, nr 7-8,
poz. 132, a z najnowszego orzecznictwa wyrok Sądu Najwyższego z dnia
8 stycznia 2010 r., IV CSK 292/09, OSNC 2010, nr 6, poz. 93). Nie było więc,
zgodnie z art. 316 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., podstaw do oparcia
zaskarżonego wyroku na art. 48 ust. 3 u.s.m.
Wraz z utratą mocy przez art. 48 ust. 3 u.s.m. zrodziła się kwestia wpływu
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 lipca 2009 r., K 64/07, na art. 48
u.s.m. w pozostałym zakresie, dotyczącym mieszkań nabytych przez spółdzielnie
6
nieodpłatnie (por. z jednej strony, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia
2010 r., IV CSK 292/09, akceptujący całkowicie sprzeczne z założeniami
powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego obciążenie najemcy jedynie spłatą
zadłużenia wynikającego z najmu lokalu, a z drugiej strony, postanowienie Sądu
Okręgowego w Gliwicach z dnia 29 marca 2010 r., I C 521/09, niepubl., oraz
postanowienia Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 lutego 2010 r., I ACa
828/09 i I Acz 869/09 niepubl., przedstawiające Trybunałowi Konstytucyjnemu
pytania o zgodność z Konstytucja art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim dotyczy
on mieszkań nabytych przez spółdzielnie nieodpłatnie). Kwestii tej jednak, mimo jej
podniesienia w skardze kasacyjnej, nie było potrzeby w sprawie rozważać, gdyż,
jak wyżej wyjaśniono, skarga kasacyjna pozwanej zasługuje na całkowite
uwzględnienie w sposób przewidziany w art. 39816
k.p.c. już z uwagi na wydanie
zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 48 ust. 1 u.s.m.
Artykuł 491
u.s.m. w brzmieniu ustawy z dnia 18 grudnia 2009 r. o zmianie
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw
(Dz. U. nr 223, poz. 1779), obowiązującym od dnia 30 grudnia 2009 r., przewiduje,
że koszty sądowe oraz koszty zastępstwa procesowego w sprawie wytoczonej na
podstawie art. 64 k.c. w związku z art. 1047 § 1 k.p.c. w razie bezczynności
spółdzielni przez osobę, której z mocy ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych
przysługuje roszczenie o ustanowienie odrębnej własności lokalu, pokrywa
spółdzielnia. Nie ulega wątpliwości, że chodzi tu o koszty procesu w rozumieniu art.
98 k.p.c. W brzmieniu art. 491
u.s.m. obowiązującym wcześniej, od dnia 31 lipca
2007 r., występowały inne zwroty: była w nim mowa o tym, że „pozew jest wolny
od opłaty sądowej, zaś koszty postępowania sądowego pokrywa spółdzielnia”.
Mimo posłużenia się tu niezharmonizowanym z przepisami kodeksu postępowania
cywilnego oraz przepisami ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 167, poz. 1398 ze zm. – dalej: „u.k.s.”) określeniem
„kosztów postępowania cywilnego” (por. w związku z tym postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CZ 63/08, LEX nr 461745), należy
jednak podzielić wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2010 r.,
II CZ 90/09 (Biul. SN 2010, nr 4, s. 13) pogląd przypisujący temu określeniu sens
tożsamy z pojęciem kosztów procesu. Artykuł art. 491
u.s.m. w obecnym
7
brzmieniu ma więc taką samą treść normatywną jak w brzmieniu poprzednim,
wyraża ją jednak precyzyjniej.
Jak już wyjaśniono w powołanym dopiero co wyroku Sądu Najwyższego,
nałożenie w art. 491
u.s.m. na spółdzielnię obowiązku pokrycia kosztów procesu
oznacza istotne odejście od ogólnych reguł obowiązujących w dziedzinie
ponoszenia kosztów procesu. W szczególności omawiana regulacja zrywa
z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu (art. 98 § 1 k.p.c.). W rezultacie
w sprawie z powództwa osoby wymienionej w art. 491
u.s.m. koszty procesu ponosi
zawsze spółdzielnia - choćby więc osoba, która wytoczyła powództwo, sprawę
przegrała, i bez względu na przyczyny jej przegranej. W drodze wyjątku od art. 113
ust. 1 u.k.s. spółdzielnię obciążają na podstawie art. 491
u.s.m. także koszty
sądowe, których przegrana strona powodowa nie miała obowiązku uiścić
ze względu na jej zwolnienie od tego obowiązku. Wszystkie te wyjątki wynikające
z art. 491
u.s.m. miano na względzie, rozstrzygając o kosztach procesu w sprawie.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.