Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 661/09
W sprawie wieczystoksięgowej, w której nie występuje konkurencja
wniosków złożonych w różnym czasie, sąd w chwili ich rozpoznania może – w
celu zapewnienia w księdze wieczystej prawdziwości wpisów – uwzględnić
okoliczności znane mu urzędowo.
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Iwona Koper
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Związku Harcerstwa Polskiego w W.,
Chorągwi Z. Związku Harcerstwa Polskiego w S. i "T.Y.", spółki z o.o. w S. przy
uczestnictwie Gminy Miasta S. oraz Skarbu Państwa – Regionalnego Zarządu
Gospodarki Wodnej w S. o wpis w księdze wieczystej prawa użytkowania
wieczystego i odrębnej własności budynków, po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 23 czerwca 2010 r. skargi kasacyjnej
wnioskodawcy "T.Y.", spółki z o.o. w S. od postanowienia Sądu Okręgowego w
Szczecinie z dnia 29 kwietnia 2009 r.
oddalił skargę kasacyjną oraz wnioski uczestników o zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
W dniu 11 lipca 2008 r. do Sądu Rejonowego Szczecin – Prawobrzeże i
Zachód w Szczecinie wpłynął – zawarty w umowie notarialnej z dnia 9 lipca 2008 r.
o przeniesienie prawa użytkowania wieczystego gruntu i prawa własności
budynków – wniosek Związku Harcerstwa Polskiego w W. oraz "T.Y.", sp. z o.o. w
S., zawierający żądanie, aby sąd sprostował wpisy w księdze wieczystej nr (...)8/0,
w dziale I, przez ujawnienie podziału geodezyjnego działki nr 10, zgodnie z
dokumentami powołanymi w treści aktu notarialnego, odłączył działkę nr 10/2 i
założył dla niej nową księgę wieczystą z przeniesieniem do niej wpisu prawa
własności gruntu na rzecz Gminy Miasta S. z wpisem prawa użytkowania
wieczystego gruntu i prawa własności budynków, stanowiących odrębny od gruntu
przedmiot własności na rzecz "T.Y.", sp. z o.o. w S. oraz wpisał w dziale II prawo
własności działki nr 10/1 na rzecz Skarbu Państwa w trwałym zarządzie
Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w S.
Referendarz sądowy w dniu 26 listopada 2008 r. dokonał w dziale I
wspomnianej księgi wieczystej wpisu działki nr 10 na działki nr 10/1 i 10/2, a co do
pozostałych żądań postanowieniem z dnia 27 listopada 2008 r. wniosek oddalił.
Według ustaleń dokonanych w sprawie, w dniu 15 lutego 1967 r. między
Skarbem Państwa a Związkiem Harcerstwa Polskiego – Komendą Chorągwi w S.
została zawarta umowa wieczystego użytkowania, na mocy której Skarb Państwa
oddał Związkowi w użytkowanie wieczyste działkę gruntu oraz oddał do korzystania
znajdujące się na gruncie budynki i inne urządzenia. Na podstawie tej umowy w
dniu 15 lutego 1967 r. w księdze wieczystej nr (...)8 dokonano wpisu Związku
Harcerstwa Polskiego – Komendy Chorągwi w S. jako wieczystego użytkownika
działki i wieczystego użytkownika znajdujących się na niej budynków i urządzeń.
Treść księgi wieczystej nr (...)8 nie została w sposób wierny przeniesiona do
struktury księgi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym, gdyż w dniu 20
lutego 2006 r. dokonano wpisu, że Związkowi Harcerstwa Polskiego – Komendzie
Chorągwi w S. przysługuje prawo użytkowania wieczystego gruntu oraz własność
budynku i urządzeń stanowiących odrębny od gruntu przedmiot własności. W
związku z tym postanowieniem z dnia 28 października 2008 r. Sąd Rejonowy w
Szczecinie sprostował z urzędu błędy migracyjne w księdze wieczystej nr (...)8/0
celem przywrócenia jej treści pierwotnej, zawartej w „papierowej" księdze
wieczystej.
Sąd Rejonowy na skutek skargi na orzeczenie referendarza sądowego
postanowieniem z dnia 18 lutego 2009 r. wniosek oddalił. Wskazał na niezgodność
pomiędzy treścią elektronicznej księgi wieczystej nr (...)8/0 a treścią czynności
prawnej, która miała stanowić podstawę wpisu. Z treści księgi wieczystej wynikało,
że w umowie z dnia 9 lipca 2008 r. doszło do rozporządzenia prawem, które nie
przysługiwało zbywcy, nie doszło zatem do skutecznego przeniesienia prawa na
nabywcę "T.Y.", a w konsekwencji wnioski z tej umowy należało oddalić.
Apelację wnioskodawczyni "T.Y." wniesioną od tego orzeczenia Sąd
Okręgowy oddalił postanowieniem z dnia 29 kwietnia 2009 r. Wskazał, że
rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego zostało oparte, poza informacjami wynikającymi
z treści księgi wieczystej, wniosku i dołączonych do niego dokumentów, także na
wiedzy, którą Sąd pierwszej instancji posiadł, analizując dokumentację
zgromadzoną w aktach księgi wieczystej, a zwłaszcza postanowienie tego Sądu z
dnia z dnia 28 października 2008 r. o sprostowaniu błędów migracyjnych w księdze
wieczystej nr (...)8/0. Uznając, że fakty wynikające z danych zawartych w aktach
księgi wieczystej stanowią fakty znane sądowi z urzędu, przychylił się do
wyrażonego w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądu, że na ich podstawie
mogła nastąpić odmowa dokonania wpisu. W konsekwencji Sąd Okręgowy nie
podzielił zawartego w apelacji zarzutu naruszenia art. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982
r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361
ze zm. – dalej: "u.k.w.h."). Podnosząc, że wynikające z tego przepisu domniemanie
jest domniemaniem podlegającym obaleniu, wskazał, iż do jego obalenia doszło na
podstawie faktów niewymagających dowodu, bo znanych Sądowi z urzędu.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 6266
k.p.c. przez orzekanie na
podstawie stanu rzeczy innego niż istniejący w chwili złożenia wniosku, Sąd
Okręgowy podniósł, że regulacja zawarta w art. 29 u.k.w.h. nie wyklucza
odpowiedniego zastosowania art. 316 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., zgodnie z
którym sąd obowiązany jest wydać orzeczenie, biorąc za podstawę stan rzeczy
istniejący w chwili zamknięcia rozprawy.
Postanowienie Sądu Okręgowego zaskarżyła skargą kasacyjną
wnioskodawczyni, zarzucając naruszenie art. 5 w związku z art. 3 u.k.w.h. przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, polegające na uznaniu
dopuszczalności zakwestionowania możliwości nabycia własności na skutek
czynności prawnej z osobą uprawnioną według treści księgi wieczystej w dniu
dokonania czynności i złożenia wniosku o wpis, art. 7 k.c. przez jego
niezastosowanie, co doprowadziło do uznania, że na skutek podniesienia przez
uczestniczkę postępowania Gminę Miasta S. braku dobrej wiary, istnienie dobrej
wiary po stronie wnioskodawczyni jest wątpliwe i musi zostać wykazane w
postępowaniu dowodowym, a tym samym zakwestionowania działania rękojmi
wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 u.k.w.h.), art. 155 k.c. przez jego
pominięcie, co doprowadziło do uznania dopuszczalności sprostowania wpisu w
księdze wieczystej i wpisania prawa, które wygasło w dniu 9 lipca 2008 r. na skutek
działania rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Zarzuciła także naruszenie art.
6268
§ 2 i art. 228 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. przez uznanie, że zakres kognicji
sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym obejmuje fakty znane sądowi z urzędu,
za które należy uznać informacje wynikające z dokumentów zawartych w aktach
księgi wieczystej, a także art. 6266
§ 2 k.p.c. przez uznanie, że przepis ten nie ma
znaczenia dla kolejności dokonywania wpisu, a określa jedynie kolejność wpływu
wniosków do sądu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kognicję sądu wieczystoksięgowego, po wejściu w życie ustawy z dnia 11
maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz
ustawy – Prawo o notariacie (Dz.U. z 2001 r. Nr 63, poz.635), określa art. 6268
§ 2
k.p.c., który przejął bez zmian zasadę wyrażoną w uchylonym art. 46 ust. 1 u.k.w.h.,
przewidującym, że sąd rozpoznając wniosek o wpis bada jedynie treść i formę
wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej.
Pominięcie w art. 6268
§ 2 k.p.c. słów zawartych w art. 46 ust. 2 u.k.w.h., że
postanowienie odmawiające dokonania wpisu może opierać się na okolicznościach,
które są powszechnie znane lub doszły do wiadomości sądu rejonowego w inny
sposób, spowodowało, iż w doktrynie i judykaturze wskazana zmiana stanu
prawnego interpretowana jest rozbieżnie. Podkreśla się, że pominięcie w art. 6268
§
2 k.p.c. treści zawartej w art. 46 ust. 2 u.k.w.h. było celowym zawężeniem kognicji
sądu wieczystoksięgowego, z drugiej zaś strony wskazuje się, że nie jest to zmiana
merytoryczna. W judykaturze Sądu Najwyższego pierwszy pogląd znalazł wyraz
m.in. w wyroku z dnia 19 marca 2008 r., I CKN 152/01 (OSNC 2004, nr 6, poz. 92),
na drugim natomiast zapatrywaniu oparte są postanowienia z dnia 15 grudnia 2005
r., V CK 54/05 (OSNC 2006, nr 7-8, poz. 138) oraz z dnia 18 czerwca 2009 r., II
CSK 4/09 (nie publ.).
W uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 16 grudnia 2009 r.,
zasady prawnej, III CZP 80/09 (OSNC 2010, nr 6, poz. 84), stwierdzającej, że sąd
rozpoznając wniosek o wpis w księdze wieczystej związany jest stanem rzeczy
istniejącym w chwili złożenia wniosku i kolejnością jego wpływu, Sąd Najwyższy
podniósł, iż kolejność rozpoznawania wniosków o wpis w księdze wieczystej wiąże
się ściśle z kognicją sądu wieczystoksięgowego. W związku z tym art. 6268
k.p.c.
musi być analizowany łącznie z art. 6266
k.p.c., stanowiącym, że o kolejności
wniosku o wpis rozstrzyga chwila wpływu wniosku do właściwego sądu. Z tego
względu decydujące znaczenie przy rozpoznawaniu wniosku o wpis w księdze
wieczystej ma stan rzeczy istniejący w chwili wpływu wniosku do sądu, a kolejność
złożenia wniosków o wpis w księdze jest dla sądu wiążąca. Sąd Najwyższy
podkreślił, że odmienne zapatrywanie dopuszczające rozszerzenie kognicji sądu
wieczystoksięgowego przez uwzględnienie w chwili wpisu okoliczności znanych
sądowi urzędowo (art. 228 § 2 k.p.c.), np. ujawnionych w innej sprawie oczekującej
na rozpoznanie w terminie późniejszym, jest sprzeczne z art. 6268
§ 2 k.p.c. oraz
pomija, że w przepisach o kognicji sądu wieczystoksięgowego nie ma odpowiednika
uchylonego art. 46 ust. 2 u.k.w.h.
Uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 16 grudnia 2009 r., III
CZP 80/09 – przy pominięciu okoliczności, że przyjęta w niej wykładnia art. 6268
§ 2
k.p.c. zdeterminowana została pytaniem, czy w postępowaniu wieczystoksięgowym
ma odpowiednie zastosowanie nie tylko art. 316 § 1 k.p.c., ale także art. 192 pkt 3
k.p.c. – może wskazywać, że sąd wieczystoksięgowy także w sprawach, w których
nie występuje konkurencja wniosków złożonych w różnym czasie, nie może w chwili
wpisu uwzględnić okoliczności znanych sądowi urzędowo (art. 228 § 2 k.p.c.).
Przyjęcie takiego stanowiska byłoby sprzeczne z podstawowymi funkcjami
ksiąg wieczystych określonymi w art. 1 ust. 1, art. 2 i 3 u.k.w.h., które – jak trafnie
podkreśla się w doktrynie – ukierunkowują działalność sądów wieczystoksięgowych
na zapewnienie księgom wieczystym prawdziwości wpisów. Nie można więc
akceptować poglądu zakładającego, że sąd – w sytuacji, w której nie ma
konkurencji wniosków o wpis – może dokonać wpisu prawa z pełną świadomością
sprzeczności z rzeczywistym stanem prawnym. Należy zatem uznać, że stanowisko
zajęte w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2005 r., V CK 54/05
(OSNC 2006, nr 7-8, poz. 138), iż sąd wieczystoksięgowy może odmówić wpisu w
księdze wieczystej, gdy istnieje znana mu urzędowo przeszkoda do jego dokonania,
nie ma zastosowania tylko w sytuacji objętej pytaniem prawnym, na które Sąd
Najwyższy udzielił odpowiedzi w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 16 grudnia
2009 r., III CZP 80/09. Usprawiedliwieniem dla takiego wyjątku jest wzgląd na
wynikającą z art. 6266
§ 2 k.p.c. konieczność dokonywania wpisów według
kolejności wpływu wniosków do sądu, co zabezpiecza wierzyciela przed pozbyciem
się majątku przez dłużnika, dokonanym między ustanowieniem hipoteki a jej
wpisaniem do księgi wieczystej.
Potrzeba ochrony wierzyciela przed czynnościami dłużnika, zmierzającymi do
usunięcia majątku spod egzekucji w istocie przesądziła o dokonanej przez Sąd
Najwyższy wykładni art. 6266
§ 2 i art. 6268
§ 2 k.p.c. Jeśli zatem – jak w sprawie
niniejszej – potrzeby takiej nie ma, sąd wieczystoksięgowy w razie powzięcia z
urzędu wiadomości wskazujących na brak podstaw do dokonania wpisu, powinien
wniosek oddalić. Sprawa, w której zapadło postanowienie zaskarżone skargą
kasacyjną wnioskodawczyni "T.Y.", jest przykładem na obronę takiej tezy. Gdyby
Sąd Rejonowy nie uwzględnił znanego mu urzędowo i mającego charakter wiążący
(art. 365 § 1 k.p.c.) postanowienia z dnia 28 października 2008 r. o sprostowaniu z
urzędu błędów migracyjnych w księdze wieczystej nr (...)8/0, to dokonałby wpisu
prawa własności budynków, którego strona skarżąca nie mogła nabyć, gdyż prawo
takie nie przysługiwało zbywcy. Należy zatem uznać, że sąd może odmówić
dokonania wpisu w księdze wieczystej, opierając się na okolicznościach znanych
mu urzędowo, chyba że naruszyłoby to zasadę dokonywania wpisów według
kolejności wpływu wniosków do sądu. Z tych względów zarzut naruszenia art. 6266
§ 2 i art. 6268
§ 2 k.p.c. należało uznać za nieuzasadniony.
Skuteczność nabycia odrębnej własności budynków, pomimo braku
uprawnienia po stronie zbywcy, mogłaby zostać stwierdzona wyłącznie przez
ustalenie działania rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 u.k.w.h.).
Istnienie dobrej wiary po stronie wnioskodawczyni było kwestionowane przez
uczestniczkę Gminę Miasta S., wymaga więc przeprowadzenia postępowania
dowodowego. Właściwą drogą jest wyłącznie sprawa o uzgodnienie stanu
prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust. 1
u.k.w.h.), powołane zatem w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 5 w
związku z art. 3 u.k.w.h. oraz art. 7 i 155 k.c. nie mogły odnieść skutku.
Z tych względów należało orzec, jak w sentencji (art. 39814
oraz art. 520 § 1
k.p.c.).