Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 151/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 sierpnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Halina Kiryło (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Józef Iwulski
w sprawie z wniosku Marty K.- P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w G.
o wysokość składek na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 sierpnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 grudnia 2008 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w
G. na rzecz ubezpieczonej Marty K.-P. kwotę 120 (sto
dwadzieścia) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. decyzją z dnia 5 kwietnia
2007 r. odmówił ubezpieczonej Marcie K. – P. przyjęcia jako podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne zadeklarowanej przez nią kwoty 6.000 złotych
miesięcznie brutto i przyjął jako tę podstawę minimalną podstawę wymiaru składek
na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne dla osób prowadzących pozarolniczą
działalność gospodarczą. Zdaniem organu rentowego, zadeklarowana przez
wnioskodawczynię podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne była
czynnością prawną mającą na celu zapewnienie jej nieuzasadnionego prawa do
wyższych świadczeń z tegoż ubezpieczenia, dokonaną z zamiarem obejścia prawa
i nie może wywrzeć oczekiwanych skutków.
W odwołaniu od powyższej decyzji ubezpieczona domagała się jej
uchylenia i uznania zadeklarowanej przez odwołującą podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenia społeczne w wysokości 6.000 złotych brutto miesięcznie
począwszy od dnia 16 października 2006 r. Zarzuciła, że organ rentowy dokonał
nadinterpretacji prawa twierdząc, iż jej wcześniejszy przebieg ubezpieczenia oraz
fakt podjęcia działalności gospodarczej w zaawansowanej ciąży może mieć wpływ
na podstawę wymiaru składek związaną z obecnie prowadzoną działalnością.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych w odpowiedzi na odwołanie wniósł o
jego oddalenie.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem
z dnia 26 lutego 2008 r. oddalił odwołanie.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że Marta K. – P. w okresie od 1
października 2003 r. do 31 stycznia 2005 r. prowadziła pozarolniczą działalność
gospodarczą Gabinet Kosmetyczny V. i z tego tytułu była zgłoszona do
ubezpieczeń społecznych, odprowadzając składki od minimalnej podstawy
wymiaru, tj. od kwoty 60% przeciętnego wynagrodzenia. W dniu 25 sierpnia 2004 r.
ubezpieczona uzyskała tytuł lekarza - stomatologa. W okresie od 1 października
2004r. do 30 września 2005 r. odwołująca podlegała obowiązkowym
ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia w „Szpitalu Z.”, natomiast z racji
3
pozarolniczej działalności – do dnia jej zaprzestania – odprowadzała składki tylko
na ubezpieczenie zdrowotne. W okresie od 1 grudnia 2005 r. była zatrudniona w
Niepublicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej „C. S.” Spółce z o. o. w G., początkowo
w wymiarze połowy etatu, a od 1 sierpnia 2006 r. w pełnym wymiarze czasu pracy.
Podczas tego zatrudnienia przebywała na zwolnieniach lekarskich w okresach: od
21 sierpnia do 1 września 2006 r., od 4 do 15 września 2006 r. i od 18 września do
13 października 2006 r. Po rozwiązaniu stosunku pracy zgłosiła się do
obowiązkowych ubezpieczeń społecznych: emerytalnego i rentowych oraz
wypadkowego, a także do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego z tytułu
pozarolniczej działalności, deklarując podstawę wymiaru składek na te
ubezpieczenia w kwocie 6.000 złotych. W tym czasie ubezpieczona była już w
zawansowanej ciąży, w związku z którą od 27 grudnia 2006 r. do 22 stycznia 2007
r. przebywała na zwolnieniu lekarskim i korzystała z zasiłku chorobowego, a od 23
stycznia 2007 r. – z zasiłku macierzyńskiego. Dziecko urodziło się 24 stycznia 2007
r., a na zasiłku macierzyńskim odwołująca przebywała do 28 maja 2007 r.
Przechodząc do rozważań prawnych Sąd Okręgowy podkreślił, że w
świetle poglądów judykatury, w ramach art. 41 ust. 12 i 13 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych ( jednolity tekst: Dz. U. z
2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), Zakład Ubezpieczeń Społecznych może
zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, iż
zostało ono wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami
współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (art. 58 k.c.).
Wprawdzie przepisy tego aktu uzależniają podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych, o których mowa w art. 6 ust.
1 pkt5 ustawy, od zadeklarowanej kwoty, nie niższej jednak niż 60% przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale, nie oznacza to wszakże, iż
zadeklarowana kwota odnosi się tylko do osiągniętego faktycznie lub mającego być
osiągniętym przychodu, ale zależy nadto od kondycji finansowej ubezpieczonego i
powinna korespondować nie tyle z osiągniętym przez daną osobę przychodem ile z
rzeczywiście uzyskanym dochodem z prowadzonej działalności gospodarczej.
W rozpoznawanej sprawie istniały przesłanki do zanegowania przez organ rentowy
4
zadeklarowanej przez odwołującą podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne. Podejmując działalność gospodarczą skarżąca była w zaawansowanej
ciąży, z powodu której już wcześniej przebywała na zwolnieniach lekarskich. Jej
zdolności zarobkowe były więc ograniczone. Nie bez znaczenia jest też
okoliczność, iż w przypadku początkującego lekarza, otwierającego prywatny
gabinet, istnieje duże prawdopodobieństwo, że w pierwszym okresie działalności
gospodarczej jego dochody nie będą znaczne. Zadeklarowana przez
ubezpieczoną kwota podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne
pozostaje zatem w rażącej dysproporcji do faktycznie osiągniętego przez nią
dochodu. Tymczasem podstawa ta powinna być godziwa, a więc należna,
właściwa, odpowiednia, rzetelna, uczciwa i sprawiedliwa, zachowująca cechę
ekwiwalentności względem pracy. Zdaniem Sądu pierwszej instancji nie do
przyjęcia jest pogląd, że zadeklarowana przez ubezpieczonego kwota podstawy
wymiaru składek nie może być weryfikowana w inny sposób, jak tylko wynikający z
przepisów ustawy systemowej. Podstawa ta kształtuje stosunek ubezpieczenia
społecznego: określa wysokość składki ubezpieczeniowej i w konsekwencji
prowadzi do uzyskania świadczeń na odpowiednio wysokim poziomie. W ocenie
Sądu Okręgowego zgłoszenie odwołującej do ubezpieczeń społecznych dotyczyło
zamierzonego, krótkotrwałego wykonywania działalności gospodarczej za bardzo
wysokim przychodem, pozostającym w oderwaniu od faktycznego dochodu, który
nawet nie został osiągnięty za okres sześciu miesięcy kalendarzowych
poprzedzających miesiąc powstania niezdolności do pracy, w związku z czym
przeciętny stosunek wysokości świadczeń do wniesionej składki pozostał w
oderwaniu od ustawowych regulatorów sprawiedliwego rozłożenia kosztów
świadczeń przez odniesienie do czasu opłacania składek. Tak zawyżona podstawa
wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne pozostaje w sprzeczności z
zasadami współżycia społecznego, a jej zadeklarowanie miało na celu wyłudzenie
świadczeń z tegoż ubezpieczenia.
Apelację od powyższego wyroku wniosła ubezpieczona, zarzucając
naruszenie prawa materialnego poprzez niewłaściwe zastosowanie: 1/ art. 58 k.c.,
2/ art. 41 ust. 12 i 13 oraz art. 86 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74
5
ze zm.) i 3/ art. 18 ust. 8 w związku z art. 20 tejże ustawy oraz naruszenie prawa
procesowego w postaci art. 328 § 2 i art. 233 § 12 k.p.c., a nadto sprzeczność
ustaleń Sądu z treścią zebranego materiału dowodowego i niewyjaśnienie
wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Na tej podstawie wniosła o zmianę
zaskarżonego wyroku i poprzedzającej go decyzji organu rentowego i ustalenie, że
od dnia 16 października 2006 r. podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej:
indywidualnej praktyki lekarskiej Lekarz dentysta Marta K. – P. wynosi 6.000
złotych miesięcznie oraz o zasądzenie od strony przeciwnej kosztów procesu, w
tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje. W uzasadnieniu apelacji
wskazano, iż zadeklarowana przez skarżącą kwota podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne nie wynika z jakiejkolwiek umowy, zatem nie można do
niej odnosić rozważań na temat zgodności z prawem czy zasadami współżycia
społecznego. Przedsiębiorca sam decyduje, od jakiej podstawy chce opłacać
składki i kiedy zamierza je podwyższyć. Kontrola Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w tym zakresie sprowadza się do sprawdzenia, czy zadeklarowana
kwota mieści się w ustawowych granicach. Deklarowanej przez apelującą kwoty
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne nie można oceniać przez
pryzmat wcześniej prowadzonej działalności zarobkowej jako studentki czy
stażystki. Otwarty przez nią prywatny gabinet dentystyczny nadal funkcjonuje, a
osiągnięty przez skarżącą przychód z tejże działalności nie odbiegał od
zadeklarowanej kwoty podstawy wymiaru składek. Nie było zatem celem apelującej
założenie działalności gospodarczej na krótki okres i wyłudzenie wysokich
świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 12 grudnia 2008 r. zmienił zaskarżony wyrok i przyjął za podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne Marty K. – P. zadeklarowaną przez nią kwotę
6.000 złotych miesięcznie, poczynając od dnia 16 października 2006 r. oraz
zasądził na rzecz ubezpieczonej kwotę 180 złotych tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego za obie instancje.
W uzasadnieniu orzeczenia Sąd drugiej instancji wyraził pogląd, że organ
ubezpieczeń społecznych nie może ingerować w ustalenie odstawy wymiaru
6
składek na ubezpieczenia społeczne w sytuacji jej zadeklarowania przez osobę
prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą zgodnie z przepisami ustawy
systemowej. Możliwości takiej nie stwarza art. 58 k.c., gdyż tej treści deklaracja nie
stanowi zdarzeń prawnych zmierzających do wywołania skutków w sferze prawa
cywilnego. Sąd Apelacyjny zauważył, iż prawo ubezpieczeń społecznych jest
odrębną gałęzią prawa w relacji do prawa cywilnego, a jego przepisy mają
charakter przepisów prawa publicznego, w których strony nie korzystają z praw
podmiotowych regulowanych prawem prywatnym – Kodeksem cywilnym lub
Kodeksem pracy, lecz w których Zakład Ubezpieczeń Społecznych realizuje
kompetencje organu władzy publicznej. Dlatego stosunek ubezpieczenia
społecznego nie jest stosunkiem cywilnoprawnym, lecz uregulowanym ustawowo
stosunkiem publicznoprawnym opartym na zasadzie solidaryzmu, a wynikające z
niego świadczenia stron tego stosunku nie są świadczeniami cywilnoprawnymi,
niezależnie od tego, że art. 1 k.p.c. kwalifikuje sporawy z zakresu ubezpieczeń
społecznych do spraw cywilnych. W znaczeniu materialnoprawnym sprawy z
zakresu ubezpieczeń społecznych wywodzą się ze stosunku administracyjnego i z
tego względu w postępowaniu przed organami rentowymi rozpoznawane są w
trybie i na zasadach określonych przepisami prawa ubezpieczeń społecznych, a w
dalszej kolejności - Kodeksu postępowania administracyjnego. Natomiast przepisy
prawa cywilnego mogą być stosowane wyłącznie w przypadku odesłania do nich
przez normę prawa ubezpieczeń społecznych.
Analiza art. 18 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2007r. Nr 11, poz. 74 ze
zm.)prowadzi do wniosku, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne osób prowadzących pozarolniczą działalność została określona inaczej
niż w przypadku ubezpieczonych, co do których podstawę tę odniesiono do
przychodu w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych lub
kwoty uposażenia, wynagrodzenia bądź innego rodzaju świadczenia. Łączy się to
ze specyfiką działalności prowadzonej na własny rachunek i trudnościami przy
określaniu przychodu z tej działalności. Z tych względów określenie wysokości
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne ustawodawca pozostawił
osobom prowadzącym tę działalność, stanowiąc w art. 18 ust. 8 ustawy, że
7
podstawę wymiaru składki stanowi zadeklarowana kwota, z zastrzeżeniem jej
dolnej granicy w wysokości 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w
poprzednim kwartale. W konsekwencji w przypadku tych ubezpieczonych
obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i ich wysokość nie są
powiązane z osiągniętym faktycznie przychodem, lecz wyłącznie z istnieniem tytułu
ubezpieczenia i zadeklarowaną przez ubezpieczonego kwotą. W odniesieniu do
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego tych osób ustawodawca zastrzegł
górną kwotę graniczną podstawy wymiaru składek w wysokości 250% przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale. Nie budzi zatem wątpliwości,
że w granicach zakreślonych przez art. 18 ust. 8 w związku z art.. 20 ust. 1 i art. 30
ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, Zakład Ubezpieczeń
Społecznych jest uprawniony – na podstawie art. 86 ust. 2 pkt2 w związku z art. 41
ust. 4 i 13 oraz art. 68 ust.1 pkt 1 lit. c ustawy – do kontroli prawidłowości obliczenia
i opłacenia składek na ubezpieczenia społeczne osób prowadzących działalność
pozarolniczą, w tym na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe i w przypadku
zadeklarowania jako podstawy wymiaru kwoty przewyższającej górną kwotę
graniczną przewidzianą dla podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
chorobowe – jej zakwestionowania i ograniczenia do ustawowo określonego
poziomu oraz wymierzenia i pobrania składki na to ubezpieczenie w wysokości
wynikającej z tegoż ograniczenia. Nie ma natomiast podstaw do zakwestionowania
zadeklarowanej kwoty, jeżeli jest ona zgodna z przepisami prawa ubezpieczeń
społecznych oraz mieści się w granicach przewidzianych tym prawem.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wniósł organ rentowy. Skargę
oparto na obydwu ustawowych podstawach. W ramach podstawy naruszenia
prawa materialnego skarżący zarzucił błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
art. 2a ust. 2 pkt 2, art. 18 ust. 8, art. 20, art. 68 ust. 1 pkt 1c i art. 86 ust. 2 pkt 2
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) przez bezpodstawne
przyjęcie, iż przepisy te nie dają możliwości kwestionowania przez organ rentowy
kwot deklarowanej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne przez
osobę prowadzącą pozarolniczą działalność, jeżeli zadeklarowana podstawa
wymiaru składek mieści się w ustawowo określonych granicach. W ramach
8
podstawy naruszenia przepisów postępowania autor skargi kasacyjnej zarzucił
naruszenie art. 233 § 1 w związku z art. 391 i art. 398²¹ k.p.c. przez błędne
przyjęcie, że ubezpieczona po powrocie z urlopu macierzyńskiego płaciła składkę w
takiej samej wysokości jak przed urlopem, podczas gdy z przedłożonego w
postępowaniu apelacyjnym pisma skarżącego z dnia 11 grudnia 2008 r. wynikały
znacznie niższe deklaracje kwot podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne odwołującej. Skarżący wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu w G. do ponownego rozpoznania lub uchylenie wyroku i
orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji od wyroku
pirwszoinstancyjnego, przy czym w obydwu przypadkach z rozstrzygnięciem o
kosztach postępowania. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano, że z uwagi
na zaawansowaną ciążę i związany z nią stan zdrowia Marty K. – P. oraz
wcześniejszy przebieg działalności zarobkowej odwołującej należy stwierdzić, iż
dokonane przez nią w dniu 16 października 2006 r. zgłoszenie do ubezpieczeń
społecznych i odprowadzanie przez okres 2,5 miesiąca wysokiej składki na te
ubezpieczenia, pozostającej w całkowitym oderwaniu od rzeczywiście osiąganego
dochodu, miało na celu uzyskanie wysokich świadczeń z tegoż ubezpieczenia,
nieadekwatnych do czasu opłacania tak zawyżonej składki. Kontrola wykonywania
obowiązków przez płatników składek, prowadzona przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, obejmuje prawidłowość i rzetelność obliczania , potrącania i płacenia
składek. W tym zakresie mieści się również weryfikacja zadeklarowanej przez
osobę prowadzącą pozarolniczą działalność podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne z punktu widzenia jej zgodności z zasadami współżycia
społecznego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną ubezpieczona wniosła o
nieprzyjęcie skargi do rozpoznania lub jej oddalenie i zasądzenie od organu
rentowego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 398¹³ § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę
kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, a z urzędu bierze
pod rozwagę tylko nieważność postępowania. W świetle art. 398³ § 1 k.p.c. skarga
9
kasacyjna może być oparta na zarzutach naruszenia prawa materialnego przez
błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie (pkt1) oraz na zarzutach
naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienia te mogły mieć wpływ na
wynik sprawy (pkt 2). Zgodnie z utrwalonym w judykaturze poglądem, pod pojęciem
podstawy skargi kasacyjnej rozumie się zaś konkretne przepisy prawa, które
zostały w niej wskazane z jednoczesnym stwierdzeniem, że wydanie wyroku
nastąpiło z ich obrazą. W razie oparcia skargi kasacyjnej na podstawie wymienionej
w art. 398³ § 1 pkt 2 k.p.c. konieczne jest przy tym, aby - poza naruszeniem
przepisów procesowych - skarżący wykazał, iż konsekwencje wadliwości
postępowania były tego rodzaju, że kształtowały treść zaskarżonego wyroku.
W ramach pierwszej ze wskazanych podstaw skargi kasacyjnej jej autor
zarzucił Sądowi Apelacyjnemu naruszenie art. 2a ust. 2 pkt 2, art. 18 ust. 8, art. 29,
art. 68 ust. 1 pkt 1c oraz art. 86 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74
ze zm.) poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, zaś w ramach
drugie podstawy – naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 i art. 398²¹
k.p.c.
Pozostaje zatem rozważyć zasadność poszczególnych zarzutów zgłoszonych
w ramach obydwu podstaw skargi kasacyjnej.
Odnośnie do podnoszonych przez skarżącego naruszeń przepisów
postępowania należy stwierdzić, że chybiony jest zarzut obrazy art. 233 § 1 k.p.c. w
związku z zawierającymi stosowne odesłania art. 391 i art. 398²¹ k.p.c. Godzi się
przypomnieć treść art. 398³ § 3 k.p.c., zgodnie z którym podstawą skargi kasacyjnej
nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Skarżący
nie może zatem skutecznie powoływać się na brak wszechstronnego i wnikliwego
rozważenia zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, ponieważ zakres
ten nie jest objęty kognicją Sądu Najwyższego w postępowaniu kasacyjnym. Takie
stanowisko zajął również sam Sąd Najwyższy w postanowieniu z 23 września 2005
r., III CSK 13/05 (OSNC 2006, nr 4, poz. 76). W uzasadnieniu tego orzeczenia
wskazano, że treść i kompozycja art. 398³ § 3 k.p.c. sugerują, iż chociaż generalnie
dopuszczalne jest oparcie skargi kasacyjnej na podstawie naruszenia przepisów
10
postępowania, to jednak z wyłączeniem zarzutów dotyczących ustalania faktów i
oceny dowodów, nawet jeżeli naruszenia te mogły mieć istotny wpływ na wynik
sprawy. Inaczej mówiąc, niedopuszczalne jest oparcie skargi kasacyjnej na
podstawie, którą wypełniają takie właśnie zarzuty. W sytuacji, gdy skarga kasacyjne
ogranicza się tylko do zarzutów dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów,
nie wskazując na inne naruszenia prawa, byłaby ona niedopuszczalna jako
nieoparta na ustawowej podstawie.
W kwestii drugiej ze wskazanych przez skarżącego podstaw skargi
kasacyjnej należy zauważyć, że podniesione w jej ramach zarzuty naruszenia
przepisów prawa materialnego dotyczą dopuszczalności weryfikowania przez
Zakład Ubezpieczeń Społecznych zadeklarowanej przez osobę prowadzącą
pozarolniczą działalność kwoty wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.
W tej materii, rozpoznając skargę kasacyjną organu rentowego, Sąd
Najwyższy w składzie zwykłym przekazał do rozstrzygnięcia powiększonemu
składowi Sądu Najwyższego następującej treści zagadnienie prawne: czy organ
ubezpieczeń społecznych może na podstawie art. 83 ust. 1 i 2 w związku z art. 41
ust. 12 i 13, art. 68 ust. 1 oraz art. 86 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205,
poz. 1585 ze zm.) kwestionować prawidłowość i rzetelność zadeklarowanej
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne przez osobę ubezpieczoną
z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności, jeżeli wykazuje zamiar uzyskania
nieekwiwalentnych (zawyżonych)świadczeń z tego ubezpieczenia w sposób
sprzeczny z zasadą solidaryzmu i równego traktowania wszystkich ubezpieczonych
( art. 2a tej ustawy).
W uzasadnieniu pytania Sąd Najwyższy w składzie zwykłym podkreślił, że
stosunki ubezpieczeń społecznych mają naturę „mieszanych” stosunków prawnych,
o cechach zarówno publiczno – jak i prywatnoprawnych, w których te ostatnie
ewidentnie zdają się przeważać na gruncie aktualnie obowiązującego systemu
ubezpieczeń społecznych i jurysdykcyjnego trybu osądzania spraw z zakresu
ubezpieczeń społecznych jako spraw cywilnych w rozumieniu art. 1 k.p.c.
Przepisom prawa ubezpieczeń społecznych, które w dominującym zakresie
regulują konkretne i indywidualne stosunki prawne w ramach przepisów prawa
11
ubezpieczeń społecznych, jest ewidentnie bliżej do natury obligacyjnej aniżeli
publicznoprawnej dlatego, że elementy publicznoprawne – co do zasady – jedynie
mają na celu zagwarantowanie skutecznej realizacji indywidualnych praw i
obowiązków stron stosunków ubezpieczenia społecznego. Konkretne i
indywidualne stosunki ubezpieczeń społecznych mają zatem charakter
zobowiązaniowych stosunków ubezpieczeń społecznych opartych na zasadzie
solidaryzmu i równego traktowania wszystkich ubezpieczonych, praw
ubezpieczonych do uzyskania świadczeń w wysokości adekwatnej do opłaconych
składek, co wymaga także usprawiedliwionej ochrony funduszów ubezpieczeń
społecznych. Judykatura co najmniej pośrednio dopuszcza weryfikowanie
okoliczności istotnych z punktu widzenia osądu czynności poprzedzających lub
wpływających na ustalenie przesłanek podlegania ubezpieczeniom społecznym
według konstrukcji prawa cywilnego (art. 58 k.c.) i to także wtedy, gdy w przepisach
prawa ubezpieczeń społecznych brakuje wyraźnego odesłania do przepisów
Kodeksu cywilnego. Za usprawiedliwioną należy uznać „dynamiczną” wykładnię
przepisów i zasad prawa ubezpieczeń społecznych, przyjmującą iż istotne w punktu
widzenia tej gałęzi prawa czynności prawne, które w całości lub części okazują się
sprzeczne z prawem , zasadami współżycia społecznego lub zmierzają do obejścia
prawa, nie powinny być akceptowane na gruncie systemowych, aksjologicznych i
moralnych wartości oraz zasad prawa ubezpieczeń społecznych. Wprawdzie art. 58
k.c. nie stanowi adekwatnej podstawy prawnej pozwalającej zakwestionować
zadeklarowaną krótkoterminowo podstawę wymiaru składek przez kobietę w
zaawansowanej ciąży, uprawnioną do objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym z tytułu prowadzonej działalności pozarolniczej, gdy taka deklaracja
instrumentalnie zmierza do uzyskania zawyżonych świadczeń z tego
ubezpieczenia, to jednak taką weryfikację powinny uprawniać wskazane w
zagadnieniu prawnym przepisy i zasady prawa ubezpieczeń społecznych.
Rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy w
składzie powiększonym podjął w dniu 21 kwietnia 2010 r. uchwałę, w której
stwierdził, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest uprawniony do
kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą
działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli
12
mieści się ona w granicach określonych ustawą z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm.).
Sąd Najwyższy podkreślił, że normy prawa ubezpieczeń społecznych są
uznawane za część składową prawa zabezpieczenia społecznego, posiadającego
charakter odrębnej gałęzi prawa. W konsekwencji stosunki prawne powstające na
gruncie obowiązywania norm tej gałęzi prawa należą do kategorii stosunków prawa
zabezpieczenia społecznego. Do cech kategorialnych ubezpieczeń społecznych
należy przymus ubezpieczenia, wyrażający się w pozbawieniu stron ( zarówno
osoby podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia, jak i instytucji ubezpieczeniowej)
autonomii woli w zakresie nawiązania stosunku ubezpieczenia społecznego.
Przepisy prawa wyliczają enumeratywnie kategorie podmiotów objętych
przymusem ubezpieczenia, a powstanie stosunku prawnego pomiędzy
ubezpieczonym i instytucją ubezpieczeniową następuje automatycznie wskutek
wypełnienia przez ubezpieczonego ustawowych przesłanek. Przedmiotem
stosunków ubezpieczenia są prawa i obowiązki ubezpieczonego oraz instytucji
ubezpieczeniowej dotyczące składek i ochrony ubezpieczeniowej. Pomiędzy
objęciem ochroną ubezpieczeniową a powstaniem obowiązku opłacania składek
istnieje wprawdzie zależność , jednak nie przybiera ona znamion wzajemności
(ekwiwalentności) w znaczeniu przyjętym w prawie cywilnym. Oba elementy
stosunku ubezpieczenia społecznego (składka ubezpieczeniowa oraz ochrona
ubezpieczeniowa) nie są równoważne, bowiem zasada ekwiwalentności świadczeń
jest w tym stosunku modyfikowana przez zasadę solidarności społecznej.
Stosunków ubezpieczenia społecznego nie da się zatem zakwalifikować do
stosunków zobowiązaniowych, nie można tu bowiem mówić o ścisłej
współzależności składki i świadczenia. Składka w ubezpieczeniach społecznych
jest wprawdzie osobistym wkładem ubezpieczonego, ale z przeznaczeniem na
tworzenie ogólnego funduszu ubezpieczeniowego, z którego prawo do świadczeń
czerpią ci ubezpieczeni, którym ziści się określone ryzyko socjalne. I chociaż w
świetle art. 1 k.p.c. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych kwalifikowane są
jako sprawy cywilne, ale tylko w znaczeniu formalnym z uwagi na rozpoznawanie
ich według Kodeksu postępowania cywilnego lub z mocy przepisów zawartych w
13
tym Kodeksie. Autonomiczność i odrębność przepisów prawa ubezpieczeń
społecznych wobec przepisów prawa cywilnego sprawia zaś, że na gruncie
stosunków ubezpieczenia społecznego dopuszcza się tylko na zasadzie wyjątku
stosowanie wskazanych expressis verbis regulacji cywilistycznych. W judykaturze
przyjmuje się więc, iż do złagodzenia rygorów prawa ubezpieczeń społecznych nie
stosuje się ani art. 5 k.c., ani art. 8 k.p. Co prawda według utrwalonego
orzecznictwa Sądu Najwyższego możliwe jest zakwestionowanie przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne,
jeżeli stanowiące tę podstawę wynagrodzenie wypłacone zostało w oparciu o
umowę sprzeczną z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo
zmierzającą do obejścia prawa, jednakże zawsze ocenie pod kątem zgodności z
normami prawa cywilnego podlega nie stosunek ubezpieczenia społecznego, lecz
wpływający na niego pośrednio stosunek o charakterze cywilnoprawnym lub taki,
do którego przepisy prawa cywilnego znajdują zastosowanie z mocy odesłania
ustawowego.
W przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność sytuacja w tym
zakresie jest specyficzna. Osoby te podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym oraz wypadkowemu (art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 12 ust. 1
ustawy systemowej), a ubezpieczeniu chorobowemu na zasadzie dobrowolności
(art. 11 ust. 1 ustawy systemowej). Zgodnie z art. 13 pkt4 ustawy systemowej wyżej
wymienionym ubezpieczeniom osoby fizyczne prowadzące pozarolniczą
działalność podlegają w okresie od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do
dnia jej zaprzestania. Osoba wpisana do ewidencji działalności gospodarczej, która
nie zawiesiła wykonywania działalności w trybie dodanego z dniem 20 września
2008 r. art. 14a ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej (jednolity tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.),
traktowana jest jako prowadząca taką działalność, albowiem dokonanie wpisu rodzi
domniemanie faktyczne podjęcia działalności i wykonywania jej do czasu
wykreślenia z ewidencji ( ewentualnie zawieszenia). Domniemanie faktyczne ma
jednak wyłącznie znaczenie dowodowe i może zostać obalone. W rezultacie organ
ubezpieczeń społecznych może dowodzić, iż pomimo wpisu do ewidencji dana
osoba faktycznie nie prowadzi działalności, wobec czego nie podlega z tego tytułu
14
ubezpieczeniom społecznym. Jeżeli jednak Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie
dowodzi fakcyjności tytułu, nie może uchylić się od powinności objęcia osoby
prowadzącej pozarolniczą działalność ubezpieczeniami obowiązkowymi, jak
również chorobowym, któremu ten ubezpieczony podlega na zasadzie
dobrowolności przez zgłoszenie stosownego wniosku ( art. 11 ust. 2 i art. 36 ust. 5
ustawy systemowej). Objęcie ochroną ubezpieczeniową wiąże się zaś z
powstaniem obowiązku opłacania składek. W myśl art. 20 ust. 1 ustawy
systemowej podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe określa
zawsze podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i ubezpieczenia
rentowe, aczkolwiek z ograniczeniem wynikającym z art. 20 ust. ustawy, który
stanowi, że podstawa wymiaru składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe
nie może przekraczać miesięcznie 250% przeciętnego miesięcznego
wynagrodzenia w poprzednim kwartale. W rezultacie zakwestionowanie
zadeklarowanej podstawy wymiaru składek na dobrowolne ubezpieczenie
chorobowe powoduje także zakwestionowanie podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe.
Analiza art. 18 ustawy systemowej prowadzi do wniosku, iż podstawa
wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne osób prowadzących pozarolniczą
działalność została określona inaczej niż w przypadku ubezpieczonych, co do
których podstawę tę odniesiono do przychodu w rozumieniu przepisów o podatku
dochodowym od osób fizycznych (art. 4 pkt 9 i 10) lub kwoty uposażenia,
wynagrodzenia bądź innego rodzaju świadczenia. Łączy się to ze specyfiką
działalności prowadzonej na własny rachunek i trudnościami przy ustalaniu
przychodu z tej działalności. Z tych względów określenie wysokości podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne ustawodawca pozostawił osobom
prowadzącym pozarolniczą działalność, stanowiąc w art. 18 ust. 8 ustawy, że
podstawą tą jest zadeklarowana kwota, z zastrzeżeniem jej dolnej granicy w
wysokości 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale(
w brzmieniu obowiązującym przed 27 grudnia 2008 r.). W konsekwencji w
przypadku tych ubezpieczonych obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia
społeczne i ich wysokość nie są powiązane z osiąganym faktycznie przychodem,
lecz wyłącznie istnieniem tytułu ubezpieczenia i zadeklarowaną przez
15
ubezpieczonego kwotą, niezależnie od tego, czy ubezpieczony osiąga przychody i
w jakiej wysokości. Po stronie osoby prowadzącej pozarolniczą działalność istnieje
zatem uprawnienie do zadeklarowania w granicach zakreślonych ustawą dowolnej
kwoty jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, wobec czego
sposób, w jaki realizuje to uprawnienie, zależy wyłącznie od jej decyzji. Ingerencja
w tę sferę jakiegokolwiek innego podmiotu jest więc niedopuszczalna, chyba że ma
wyraźne umocowanie w przepisach. Kompetencji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych do dokonywania ocen w zakresie sposobu wykonywania przez
ubezpieczonego jego prawa nie można się zatem domyślać, ani wywodzić ich
wyłącznie z „kardynalnych wartości i zasad obowiązującego systemu ubezpieczeń
społecznych”.
Skoro do stosunku ubezpieczenia społecznego nie stosuje się przepisów
prawa cywilnego, to zakwestionowanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
zadeklarowanej w granicach przewidzianych ustawą przez osobę prowadzącą
pozarolnicza działalność podstawy wymiaru składek z powołaniem się na art. 5 k.c.
czy art. 58 k.c. nie jest możliwe. Uprawnienia tegoż organu do takiego zachowania
nie można się też doszukiwać w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych, w
tym także w art. 83 ust. 1 i 2 w związku z art. 41 ust. 12 i 13 , art. 68 ust.1 oraz art.
86 ust. 1 i 2 ustawy systemowej. Przepisy te uprawniają Zakład Ubezpieczeń
Społecznych jedynie do określenia wysokości i poboru składek według wynikającej
z ustawy stopy procentowej od podstawy wymiaru ustalonej zgodnie z
obowiązującymi przepisami oraz kontroli płatników składek z punktu widzenia
zgodności z unormowaniami ustawy systemowej czynności związanych z
obliczaniem, potrącaniem i opłacaniem składek. Nie można z nich natomiast
wyinterpretować prawa do samodzielnej ingerencji Zakładu w treść deklaracji
ubezpieczonego co do wysokości podstawy wymiaru składek, która mieści się w
ustawowych granicach.
Sąd Najwyższy zauważył, że charakter praw i obowiązków podmiotów
stosunku ubezpieczenia związanych z ochroną ubezpieczeniową jest różny w
poszczególnych fazach tego stosunku. W fazie gwarancyjnej treścią ochrony
ubezpieczeniowej jest przejęcie przez instytucję ubezpieczeniową ryzyka
socjalnego. Polega ono na nałożeniu na ubezpieczyciela obowiązku udzielenia
16
świadczenia w razie wystąpienia określonego zdarzenia losowego oraz przyznaniu
ubezpieczonemu odpowiadającego temu warunkowego uprawnienia. Na tym etapie
obowiązek udzielenia świadczenia ma charakter jedynie potencjalny. Ziszczenie się
ryzyka oraz spełnienie przez ubezpieczonego innych przesłanek (np. złożenie
wniosku o przyznanie świadczenia) powoduje jego aktualizację. W fazie realizacji
stosunek ubezpieczenia społecznego obejmuje już roszczenie o świadczenie oraz
odpowiadający temu roszczeniu bezwarunkowy obowiązek świadczenia. Wysokość
świadczenia nie zależy zaś od uznania organu ubezpieczeń społecznych. Zakład
ma obowiązek wypłacać świadczenia w takiej wysokości, jaka wynika z przepisów
ustaw, które nie przewidują możliwości uchylenia się od tej powinności w całości
lub w części ze względu na to, że w ocenie tegoż organu świadczenie jest
„nienależnie wysokie”, „nieekwiwalentne”, bądź że kwota, jaką należy wypłacić, jest
„niesłuszna”, „niesprawiedliwa” czy „niegodziwa”.
Konkludując Sąd Najwyższy stwierdził, ze problem nieekwiwalentności
świadczeń uzyskiwanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do wkładu
ubezpieczonego w ten Fundusz (opłacanie składek od wyższej podstawy wymiaru
tylko przez krótki okres) nie może być rozwiązany przez przypisanie Zakładowi
uprawnień do weryfikacji deklarowanej kwoty jako zmierzającej do osiągnięcia
zawyżonych świadczeń z ubezpieczeń społecznych, a w konsekwencji do wypłaty
świadczenia w niższej wysokości niż przysługująca zgodnie z ustawą. Takich
kompetencji organu ubezpieczeniowego nie da się wyprowadzić w szczególności z
zasady równego traktowania ubezpieczonych, wyrażonej w art. 2a ustawy
systemowej, ponieważ - po pierwsze: stanowi ona o niedopuszczalności
różnicowania sytuacji ubezpieczonych z uwagi na takie negatywne kryteria, które
nie występują w niniejszej sprawie, tj. jak płeć, stan cywilny i stan rodzinny, - po
drugie: na jej naruszenie, stosownie do treści art. 3 ust. 2a ustawy, może się
powołać ubezpieczony, który uważa, że nie zastosowano wobec niego zasady
równego traktowania, a nie organ ubezpieczeń społecznych zmierzając do
obniżenia wysokości świadczeń przysługujących z ubezpieczenia chorobowego i
wreszcie – po trzecie: poszanowanie zasady równego traktowania polega na
przyznaniu osobom należącym do grupy gorzej traktowanej tych samych korzyści,
17
jakie przysługują osobom uprzywilejowanym, a nie na odbieraniu korzyści tym
ostatnim.
W świetle treści cytowanej uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego bezzasadne są zarzuty organu rentowego naruszenia przepisów
prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy z mocy art. 398¹4
k.p.c.
orzekł o oddaleniu skargi kasacyjnej. O kosztach zastępstwa procesowego
rozstrzygnięto stosownie do art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 398²¹ k.p.c. oraz §
12 ust. 4 pkt 2 w związku z § 11 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
dnia 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę
prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).