Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 53/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 sierpnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Energetyka „H.(...)” Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w
likwidacji w P.
przeciwko Gminie P. i Przedsiębiorstwu Energetyki Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w P.
o wydanie ewentualnie zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 sierpnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 11 marca 2009 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo przeciwko Gminie P.
co do rozstrzygnięcia w przedmiocie żądania ewentualnego i przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu w E. w celu rozpoznania tego żądania.
2
Uzasadnienie
Powódka domagała się nakazania pozwanym Gminie P. i Przedsiębiorstwu
Energetyki sp. z o.o. w P., aby każdy z nich wydał mu oznaczone w pozwie ruchomości i
urządzenia stanowiące elementy sieci ciepłowniczej, ewentualnie – w razie uznania, że
żądanie wydania stanowi nadużycie prawa lub przyjęcia, że powód utracił prawo
własności określonych ruchomości i urządzeń – o zasądzenie na jego rzecz od
pozwanej Gminy kwoty 1 424 540,24 zł, a ponadto od obu pozwanych in solidum dalszej
kwoty 630 000 zł z tytułu bezumownego korzystania ze stanowiących przedmiot
roszczenia o wydanie ruchomości i urządzeń za okres od dnia 5 listopada 2003 r. do
dnia 30 kwietnia 2007 r. W uzasadnieniu pozwu powódka powołała się na przysługujące
jej prawo własności rzeczy objętych sporem, będących w bezpodstawnym posiadaniu
pozwanych od listopada 2003 r.
Pozwani wnieśli o oddalenie powództwa. Gmina zarzuciła, że powódka nie jest
właścicielem spornych rzeczy, a jedynie włada nimi za jej zgodą.
Wyrokiem częściowym z dnia 28 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy w E. uwzględnił
powództwo w zakresie żądania wydania objętych sporem rzeczy w całości w stosunku
do pozwanej Spółki (pkt I sentencji wyroku) i pozwanej Gminy (pkt II sentencji wyroku).
Sąd Apelacyjny – na skutek apelacji obu pozwanych – zmienił zaskarżony wyrok
w pkt I ten sposób, że oddalił powództwo o wydanie w stosunku do pozwanej Spółki, a w
pkt II w ten sposób, że „nakazał pozwanej Gminie P. wydanie na rzecz powódki
Energetyki „H.(...)” sp. z o.o. w P. następujących ruchomości (…), oddalając powództwo
w pozostałej części wobec pozwanej Gminy”.
Z uzasadnienia wyroku Sądu drugiej instancji wynika, że przedmiotem
rozstrzygnięcia było także żądanie ewentualne o zasądzenie od pozwanej Gminy na
rzecz powódki kwoty 1 424 540,24 zł, będącej równowartością rzeczy stanowiących
przedmiot roszczenia o wydanie. Zdaniem Sąd Apelacyjnego dochodzenie tego żądania
od pozwanej Gminy jest nieuzasadnione przede wszystkim dlatego, że znaczna część
nienadających się do odłączenia od sieci ciepłowniczej rzeczy, których równowartość
stanowi przedmiot żądania ewentualnego, pozostaje w posiadaniu pozwanej Spółki.
Żądanie ewentualne w zakresie dotyczącym oddalenia w stosunku do pozwanej Gminy
powództwa windykacyjnego o wydanie pompy obiegowej, nr indeksu (…)/44, i węzła
ciepłowniczego c.o. i c.w., numer indeksu (…)/97, jest natomiast nieuzasadnione z tego
3
względu, że powódka nie wykazała, iż wspomniane pompy obiegowe stanowią jej
własności, wymieniony zaś węzeł ciepłowniczy nie ma, według opinii biegłego, żadnej
wartości.
Wyrok zaskarżyła powódka „w części w jakiej Sąd Apelacyjny oddalił żądanie
ewentualne wytoczone przeciwko Gminie w zakresie kwoty 1 424 540,27 zł”. W skardze
kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powódki zarzucił naruszenie art.
49 § 2 k.c. i obrazę art. 378 § 1, 386 § 1, 382, 227, 217 § 1, 328 § 2 k.p.c. Powołując się
na te podstawy wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla oceny zasadności skargi kasacyjnej rozstrzygające znaczenie ma zarzut
naruszenia art. 378 § 1 i 386 § 1 k.p.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie. Zdaniem
skarżącej Sąd odwoławczy wydał wyrok w zaskarżonej części na skutek rozpoznania
sprawy z naruszeniem granic apelacji, ponieważ orzekł w przedmiocie żądania
ewentualnego w sytuacji, w której Sąd pierwszej instancji – ze względu na to, że
uwzględnił roszczenie główne w całości – w ogóle nie rozpoznawał żądania
ewentualnego.
Z treści wydanego w sprawie przez Sąd Okręgowy w E. wyroku częściowego
wynika jednoznacznie, że przedmiotem rozstrzygnięcia było jedynie uwzględnione w
całości żądanie główne wydania przez pozwanych oznaczonych w pozwie ruchomości i
urządzeń stanowiących elementy sieci ciepłowniczej. Sąd pierwszej instancji nie orzekał
zatem o skierowanym w stosunku do pozwanej Gminy żądaniu ewentualnym o
zasądzenie oznaczonej kwoty, stanowiącej równowartość rzeczy objętych roszczeniem
windykacyjnym. Żądanie ewentualne jest bowiem żądaniem zgłoszonym w pozwie na
wypadek nieuwzględnienia przez sąd żądania zgłoszonego na pierwszym miejscu. Sąd
orzeka o tym żądaniu tylko wówczas, gdy oddali żądanie zgłoszone na pierwszym
miejscu. Jeżeli zaś sąd – tak jak w rozpoznawanej sprawie – uwzględni żądanie
pierwsze (główne), to nie orzeka już o żądaniu ewentualnym.
W konsekwencji przedmiotem zaskarżenia we wniesionych przez pozwanych
apelacjach mogło być jedynie rozstrzygnięcie w przedmiocie roszczenia
windykacyjnego. Apelacja w szerszym zakresie – zwłaszcza w przedmiocie żądania
ewentualnego – byłaby niedopuszczalna ze względu na wniesienie jej od nieistniejącego
orzeczenia. Tymczasem Sąd odwoławczy orzekł także – na skutek rozpoznania apelacji
pozwanej Gminy – w przedmiocie żądania ewentualnego. W tej sytuacji zarzut wydania
4
zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 378 § 1 i 386 § 1 k.p.c. należało uznać za
uzasadniony.
Nie można także odmówić racji skarżącej, że rozstrzygnięcie tylko przez Sąd
odwoławczy o żądaniu ewentualnym pozbawiło ją możliwości zaskarżenia orzeczenia
wydanego w pierwszej instancji i rozpoznania sprawy w tym zakresie w
dwuinstancyjnym postępowaniu sądowym. Zgodnie z art. 78 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji
wydanych w pierwszej instancji, a w myśl art. 176 ust. 1 Konstytucji postępowanie
sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Połączenie tych przepisów tworzy – jak
wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 maja 2002 r., III CKN 948/00 (OSNC
2003, nr 5, poz. 68) – konstytucyjną zasadę kontroli orzeczeń i postępowania
sądowego, stanowiącą rozwinięcie prawa do sądu, ustanowionego w art. 45 Konstytucji.
Prawo do kontroli sądowej na gruncie Konstytucji – podobnie jak prawo do sądu – ma
charakter autonomiczny. Nie chodzi zatem o formalne istnienie w danej sprawie co
najmniej dwu instancji sądowych oraz ustanowienie powszechnie dostępnego środka
zaskarżenia, ale o realne zagwarantowanie możliwości skorzystania z tego środka,
przeniesienie sprawy do wyższej instancji i przeprowadzenie merytorycznej kontroli
orzeczenia. W niniejszej sprawie skarżąca została pozbawiona takiej możliwości w
zakresie rozpoznania żądania ewentualnego. Niczego w tej ocenie nie zmienia
okoliczność, że przysługuje jej skarga kasacyjna, ponieważ nie jest ona środkiem
zaskarżenia gwarantującym możliwość kontroli sądowej w zwykłym trybie instancyjnym.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku.