Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 listopada 2010 r.
III UK 5/10
Zasada bezpośredniego działania nowego prawa wprowadzonego
ustawą z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873 ze zm.),
w zakresie dotyczącym możliwości objęcia ubezpieczeniem emerytalno-rento-
wym osoby pobierającej rolniczą rentę okresową w zamian za zaliczenie okresu
pobierania takiej renty do okresów ubezpieczenia, doznaje ograniczenia, gdy
uniemożliwia ubezpieczonemu spełnienie warunków uprawniających do renty
rolniczej w przypadku powstania ponownie całkowitej niezdolności do pracy.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Jolanta
Strusińska-Żukowska (sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 10 listopa-
da 2010 r. sprawy z odwołania Moniki F. od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubez-
pieczenia Społecznego o prawo do renty rodzinnej, na skutek skargi kasacyjnej or-
ganu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 30 września 2009 r.
[...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z dnia 14
maja 2009 r. oddalił odwołanie Moniki F. od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubez-
pieczenia Społecznego z dnia 14 stycznia 2009 r. odmawiającej jej prawa do renty
rodzinnej po zmarłym ojcu Zenonie F.
Rozstrzygnięcie Sądu zostało poprzedzone ustaleniami, z których wynikało, że
wnioskodawczyni w dniu 31 grudnia 2008 r. wystąpiła z wnioskiem o przyznanie
prawa do renty rodzinnej po zmarłym ojcu Zenonie F., na dzień złożenia wniosku
miała ukończone 23 lata i była uczennicą Policealnego Studium Zawodowego dla
2
Dorosłych przy WSUPiZ w R., z przewidywanym terminem ukończenia nauki w dniu
31 sierpnia 2010 r. Zenon F. (urodzony 18 lutego 1954 r.) był właścicielem gospodar-
stwa rolnego o powierzchni ponad 7 ha i z tego tytułu podlegał ubezpieczeniu spo-
łecznemu rolników w okresie od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1982 r. i od 1
stycznia 1983 r. do 15 lutego 1995 r., a od 31 października 1994 r. do 31 sierpnia
2004 r. pobierał rentę rolniczą z tytułu długotrwałej niezdolności do pracy w gospo-
darstwie rolnym i ponownie podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresie
od 1 września 2004 r. do 11 listopada 2008 r., do dnia śmierci.
Zdaniem Sądu Okręgowego, na gruncie art. 29 ustawy z dnia 20 grudnia 1990
r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz.
291 ze zm., zwanej dalej ustawą o ubezpieczeniu społecznym rolników) brak było
podstaw do przyznania odwołującej się prawa do renty rodzinnej, gdyż zmarły ojciec
wnioskodawczyni w chwili śmierci nie spełniał jednego z warunków do przyznania
renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym. Zdaniem
Sądu, określony w art. 21 ust. 8 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w
związku z ust. 2 pkt 5 tego artykułu wymóg posiadania 20 kwartałów ubezpieczenia
emerytalno-rentowego dla ubezpieczonego, którego niezdolność do pracy powstała
w wieku powyżej 30 lat, uważa się za spełniony, jeżeli okres tego ubezpieczenia
przypadał w ostatnim dziesięcioleciu przed złożeniem wniosku o przyznanie prawa
do renty rolniczej. Sąd pierwszej instancji podkreślił, że Zenon F. zmarł w dniu 11
listopada 2008 r. - w okresie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników - jed-
nak nie spełnił warunku podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez wy-
magany okres, legitymował się bowiem w ostatnim dziesięcioleciu przed zgonem
okresem 18 kwartałów takiego ubezpieczenia wobec wymaganych dwudziestu.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z
dnia 30 września 2009 r. uwzględnił apelację wnioskodawczyni w ten sposób, że
zmienił zaskarżony wyrok i ustalił dla niej prawo do renty rodzinnej od 1 grudnia 2008
r. Sąd drugiej instancji, nie kwestionując ustaleń faktycznych poczynionych przez
Sąd pierwszoinstancyjny, doszedł do przekonania, że wykładnia prawa dokonana
przez ten Sąd nie jest prawidłowa. Według Sądu Apelacyjnego, w art. 21 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników zostały określone warunki nabycia uprawnień do
renty z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, jednakże w przepisie
tym nie została unormowana sytuacja, gdy w ostatnim dziesięcioleciu przed zgłosze-
3
niem wniosku o rentę ubezpieczony był uprawniony do renty z tytułu niezdolności do
pracy. Zdaniem Sądu, przepis art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników odsyła w tym zakresie do odpowiedniego stosowania przepisów regu-
lujących przyznawanie i wypłatę odpowiednich świadczeń przysługującym pracowni-
kom i członkom ich rodzin, czyli do przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., zwanej dalej ustawą emerytalną). Zastosowanie -
według Sądu - w okolicznościach tej sprawy znajdzie art. 58 ust. 2 ustawy emerytal-
nej przez odliczenie okresu pobierania renty rolniczej z dziesięcioletniego okresu
przypadającego bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o rentę. Sąd odwoławczy
przyjął, że „brak takiego unormowania prowadziłby do absurdalnej sytuacji, gdy
ubezpieczony, który utracił prawo do renty z powodu odzyskania zdolności do pracy i
stał się ponownie niezdolny po upływie 18 miesięcy od ustania tego prawa, ponowne
prawo do renty nabyłby dopiero po upływie 20 kwartałów podlegania ubezpieczeniu
społecznemu wymaganych przepisami”.
W wywiedzionej od powyższego wyroku skardze kasacyjnej organ rentowy,
zaskarżając powyższy wyrok w całości, oparł ją na podstawie naruszenia prawa ma-
terialnego: - art. 21 ust. 1, ust. 2 pkt 5 i ust. 8 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników, poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przy-
jęciu, że przy ustaleniu spełnienia warunków przez zmarłego Zenona F. do przyzna-
nia prawa do renty rolniczej nie znajduje w pełni zastosowania regulacja zawarta w
tym przepisie i poprzez odpowiednie zastosowanie art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej
w związku z art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników; - art.
58 ust. 2 ustawy emerytalnej przez art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników w związku z art. 21 ust. 1, ust. 2 pkt 5 i ust. 8 ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników, przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowa-
nie polegające na przyjęciu, że zasadne jest odliczenie okresu pobierania renty rolni-
czej z dziesięciolecia przypadającego bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o
rentę, co oznacza uznanie, że Zenon F. w chwili zgonu spełniałby warunki do uzy-
skania prawa do renty.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji lub uchylenie zaskarżo-
nego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy.
4
W uzasadnieniu skargi organ rentowy podniósł, że przesłanki ustalenia prawa
do renty rolniczej muszą zaistnieć kumulatywnie, a brak chociażby jednej z nich eli-
minuje możliwość przyznania tego świadczenia. Zdaniem skarżącego, skoro art. 21
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników zawiera kompleksowe uregulowanie
warunków wymaganych do nabycia prawa do renty rolniczej, to bezpodstawne jest
powoływanie się na odpowiednie stosowanie przez art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej, bowiem taka
możliwość istnieje tylko wówczas, gdy dana kwestia nie jest w sposób wyczerpujący
uregulowana w przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Według
skarżącego, w niniejszej sprawie miał zastosowanie art. 21 ust. 8 ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników, który wyraźnie stanowi, że okres 20 kwartałów, o któ-
rym mowa w ust. 2 pkt 5, czyli warunek podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rento-
wemu celem nabycia prawa do renty rolniczej, powinien przypadać w okresie ostat-
nich 10 lat przed złożeniem wniosku o przyznanie renty rolniczej z tytułu niezdolności
do pracy, bez możliwości odliczenia od niego okresu pobierania renty rolniczej, którą
to możliwość przewiduje - w przypadku ustalenia prawa do renty z tytułu niezdolności
do pracy - art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej. Skarżący podniósł, że konsekwencją
wadliwej interpretacji przepisów przez Sąd Apelacyjny było naruszenie art. 21 ust. 8
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przez nieprawidłowe zastosowanie art.
58 ust. 2 ustawy emerytalnej i przyjęcie, że zmarły Zenon F. w chwili zgonu spełniał-
by warunki do uzyskania prawa do renty rolniczej, skutkiem czego było błędne przy-
znanie prawa do renty rodzinnej Monice F.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, renta
rolnicza z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który łącznie
spełnia następujące warunki: podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez
wymagany okres, o którym mowa w ust. 2; jest trwale lub okresowo całkowicie nie-
zdolny do pracy w gospodarstwie rolnym; całkowita niezdolność do pracy w gospo-
darstwie rolnym powstała w okresie podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowe-
mu lub w okresach, o których mowa w art. 20 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy, lub nie później
niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów. Warunek podlegania ubezpiecze-
5
niu emerytalno-rentowemu przez wymagany okres uważa się za spełniony, jeżeli
okres ubezpieczenia emerytalno-rentowego ubezpieczonego wynosi co najmniej 5 lat
- jeżeli całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w wieku
powyżej 30 lat (art. 21 ust. 2 pkt 5 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników).
Okres 5 lat, o którym mowa w ust. 2 pkt 5, powinien zaś przypadać w okresie ostat-
nich 10 lat przed złożeniem wniosku o przyznanie renty rolniczej z tytułu niezdolności
do pracy (art. 21 ust. 8 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników). Również w
ustawie emerytalnej jednym z warunków nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności
do pracy jest osiągnięcie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, który
wynosi 5 lat, jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat (art. 58 ust.
1 pkt 5 ustawy emerytalnej) i powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia
przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do
pracy, z tym że do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania
renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej (art. 58
ust. 2 ustawy emerytalnej).
Zagadnienie stosowania art. 58 ust. 2 in fine ustawy emerytalnej z odesłania
zawartego w art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników było
już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który podjął w tym zakresie dwie
uchwały: z dnia 24 lipca 2009 r., I UZP 8/09, zgodnie z którą przy ustalaniu spełnie-
nia warunku posiadania 20 kwartałów okresu ubezpieczenia emerytalno-rentowego
wymaganego do nabycia prawa do renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy w
gospodarstwie rolnym, powstałej w wieku powyżej 30 lat, mającego przypadać w
okresie ostatnich 10 lat przed złożeniem wniosku o rentę, nie wlicza się okresów po-
bierania renty z tytułu niezdolności do pracy (OSNP 2010 nr 5-6, poz. 73) i z dnia 13
października 2009 r., II UZP 8/09, stwierdzającą, że do okresu ostatnich 10 lat przed
złożeniem wniosku o przyznanie renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy (art. 21
ust. 8 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników) wlicza się okresy pobierania
renty rolniczej (OSNP 2010 nr 7-8, poz. 94). Choć tezy obu uchwał zostały sformuło-
wane nieco odmiennie, ich konkluzje są identyczne, a sprowadzają się do uznania,
że art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej nie ma zastosowania przy ustalaniu prawa do
renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy. Stanowisko to należy zaakceptować,
zwłaszcza z uwagi na te argumenty podniesione w uchwale z dnia 13 października
2009 r., II UZP 8/09, które odnoszą się do odrębnego uregulowania w ustawie o
6
ubezpieczeniu społecznym rolników kwestii uznawania okresu pobierania renty rolni-
czej za okres podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu na potrzeby świad-
czeń przewidzianych w tej ustawie. W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy trafnie
zwrócił bowiem uwagę na to, że ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników we
wprowadzonym ustawą zmieniającą z dnia 2 kwietnia 2004 r. przepisie art. 16 ust. 2
pkt 3 przewiduje objęcie ubezpieczeniem emerytalno-rentowym na wniosek osoby
pobierającej rentę rolniczą z tytułu niezdolności do pracy jako rentę okresową. Ozna-
cza to, że okres pobierania renty rolniczej, w którym rolnik objęty był na swój wniosek
ubezpieczeniem emerytalno-rentowym, stanowi okres podlegania ubezpieczeniu rol-
niczemu, od którego zależy nabycie prawa do renty rolniczej oraz wpływa na wyso-
kość świadczenia. Zgodzić się też trzeba z oceną, że właśnie potrzeba zracjonalizo-
wania, między innymi, zasad podlegania ubezpieczeniu rolniczemu i przyznawania
świadczeń z tego ubezpieczenia, a w rezultacie uzależnienie zaliczania okresu po-
bierania renty rolniczej do okresu ubezpieczenia wymaganego do ponownego uzy-
skania prawa do renty rolniczej od opłacania składek na ubezpieczenie emerytalno-
rentowe, przyświecało ustawodawcy przy dokonywaniu zmiany art. 20 ust. 1 ustawy,
poprzez odstąpienie od zaliczania do okresu ubezpieczenia okresu pobierania renty
inwalidzkiej rolniczej jako renty okresowej, jednak nie więcej niż dwa lata (pkt 3 tego
przepisu w brzmieniu obowiązującym przed dniem 2 maja 2004 r.), a nie dążenie do
zapewnienia możliwości odpowiedniego stosowania w tym zakresie zasady określo-
nej w art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej. Wynika to wprost z uzasadnienia projektu
ustawy o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz niektórych in-
nych ustaw (druk sejmowy nr 1489) oraz okoliczności, że omawiane przepisy zostały
przyjęte przez Sejm RP bez poprawek i w ujętej w projekcie treści wprowadzone do
stanu prawnego z dniem 2 maja 2004 r.
Stosownie do art. 52 ust 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
do przyznawania świadczeń z ubezpieczenia i do ich wypłaty stosuje się odpowied-
nio przepisy regulujące przyznawanie odpowiednich świadczeń przysługujących pra-
cownikom i członkom ich rodzin, ale tylko w sprawach nieuregulowanych w ustawie o
ubezpieczeniu społecznym rolników. Dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy nie ma
zatem znaczenia, czy odesłanie z art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników odnosi się wyłącznie do spraw określonych pkt 3 art. 1 ustawy
emerytalnej, a uregulowanych w dziale IX zatytułowanym: „Postępowanie w spra-
7
wach świadczeń i wypłata świadczeń", a nie do przepisów określających warunki na-
bywania prawa do świadczeń, zawartych w dziale VIII „Zasady ustalania świadczeń",
jak przyjął Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 13 października 2009 r., II
UZP 8/09, czy też występującemu w art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników wyrażeniu „do przyznawania świadczeń z ubezpieczenia i do
ich wypłaty” należy nadawać odpowiednio szerokie rozumienie, uznając że „przy-
znawanie świadczeń” to nie tylko procedura (tryb) ich przyznawania, ale także wa-
runki nabywania uprawnień, jak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 kwiet-
nia 2010 r., I UZP 1/10 (OSNP 2010 nr 19-20, poz. 240), rozstrzygając zagadnienie
odpowiedniego stosowania ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pie-
niężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity
tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.) w zakresie ustalenia prawa do zasiłku
chorobowego osoby podlegającej rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu. Niezależ-
nie bowiem od kontrowersji odnoszącej się do zakresu odesłania, przepis art. 58 ust.
2 in fine ustawy emerytalnej, stanowiący że do okresu ostatniego dziesięciolecia, w
ciągu którego ma przypadać co najmniej pięcioletni okres składkowy i nieskładkowy,
nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkole-
niowej lub renty rodzinnej, nie może znaleźć zastosowania przy ustalaniu spełnienia
warunków uprawniających do renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, ponieważ
kwestia ta została odrębnie i odmiennie uregulowana w ustawie o ubezpieczeniu
społecznym rolników. W stanie prawnym obowiązującym przed 2 maja 2004 r. okres
pobierania renty inwalidzkiej rolniczej jako renty okresowej (nie więcej niż dwa lata)
zaliczany był bowiem do okresów ubezpieczenia warunkujących prawo do świadczeń
(art. 20 ust. 1 pkt 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników), zaś aktualnie
osoba pobierająca rentę rolniczą z tytułu niezdolności do pracy jako rentę okresową
może być objęta ubezpieczeniem emerytalno-rentowym na wniosek (art. 16 ust. 2 pkt
3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników). Oznacza to, że jeżeli w okresie
ostatnich 10 lat przed złożeniem wniosku o rentę rolniczą ubezpieczony pobierał
rentę okresową, to przed 2 maja 2004 r. okres pobierania tego świadczenia (w wy-
miarze do dwóch lat) był zaliczany do okresu podlegania ubezpieczeniu emerytalno-
rentowemu, o którym mowa w art. 21 ust. 2 pkt 5 ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników, a aktualnie cały okres pobierania renty rolniczej okresowej może być
okresem podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu, jeżeli świadczeniobiorca
8
złoży wniosek o objęcie go w tym okresie ubezpieczeniem. Przepis art. 58 ust. 2 in
fine ustawy emerytalnej ma zapobiegać powstaniu takiej sytuacji, w której ubezpie-
czony pobierający uprzednio rentę z tytułu niezdolności do pracy zostałby pozbawio-
ny możliwości spełnienia jednego z warunków uprawniających go do świadczenia w
przypadku ponownej niezdolności do pracy w postaci wykazania się określonym w
ustawie okresem składkowym i nieskładkowym w ściśle oznaczonym dziesięcioleciu.
Na gruncie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników taką samą funkcję przed
dniem 2 maja 2004 r. spełniał art. 20 ust. 1 pkt 3 tej ustawy, a w aktualnym stanie
prawnym spełnia art. 16 ust. 2 pkt 3 ustawy. Kwestia ta została zatem uregulowana w
ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników, wobec czego nie ma podstaw, by sto-
sować w tym zakresie art. 58 ust. 2 in fine ustawy emerytalnej.
Zarzuty skargi kasacyjnej są zatem uzasadnione, ale skarga ta nie może być
uwzględniona, bowiem zaskarżony wyrok, mimo błędnego uzasadnienia, odpowiada
prawu.
Ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873), którą z
dniem 2 maja 2004 r. nadano nowe brzmienie art. 20 ust. 1 i art. 16 ust. 2 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, pomijając zaliczalność okresu pobierania renty
rolniczej okresowej do okresów podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu, a
wprowadzając w to miejsce możliwość złożenia wniosku przez osobę pobierającą
rolniczą rentę okresową o objęcie takim ubezpieczeniem, nie zawiera w tym zakresie
żadnych przepisów przejściowych. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 9
czerwca 2003 r., SK 12/03 (OTK-A 2003 nr 6, poz. 51) wskazał, że obiegowo przyj-
mowana teza jakoby istniało swoiste „domniemanie" przemawiające za bezpośred-
nim działaniem prawa nowego jest - obecnie - znacznym konstytucyjnym uproszcze-
niem. Po pierwsze bowiem, konflikt nowego prawa z interesami jednostki (stosunki w
toku) może być rozwiązany przez wybór zasady bezpośredniego działania prawa
nowego tylko o tyle, o ile da się wskazać wyraźny ważny interes publiczny, zmusza-
jący do przejścia do porządku dziennego nad interesem jednostki (wyrok z 13 marca
2000 r., K 1/99, OTK ZU 2000 nr 2, poz. 59, podobnie wyroki: z 28 kwietnia 1999 r.,
K 3/99, OTK ZU 1999 nr 4, poz. 73 i z 22 czerwca 1999 r., K 5/99, OTK ZU 1999 nr
5, poz. 100). Mówiąc inaczej, na tle utrwalonego stanowiska TK na wypadek kolizji
bezpośredniego działania ustawy nowej i interesu jednostki, można mówić raczej o
9
odwróceniu „domniemania" przemawiającego za zasadą bezpośredniego działania
(retrospektywności). Ta ostatnia dochodzi do głosu tylko na wypadek wykazania wy-
raźnie ważnego interesu publicznego. Sprawdzenia (analizy), czy w danym wypadku
taki ważny interes występuje, dokonuje organ stający wobec wątpliwości intertempo-
ralnej, a więc Trybunał Konstytucyjny lub sąd orzekający. Tak więc w świetle orzecz-
nictwa TK kwestię intertemporalną o tyle tylko rozwiązuje się, optując za zasadą sto-
sowania ustawy nowej, o ile przemawia za tym konieczność ochrony innych konsty-
tucyjnie uznanych praw, wartości czy interesów i pod warunkiem zastosowania pro-
cedur umożliwiających zainteresowanym dostosowanie się do zaistniałej sytuacji
(wyrok TK z 15 września 1998 r., K 10/98, OTK ZU 1998 nr 5, poz. 64).
Wedle stanowiska Trybunału Konstytucyjnego (por. orzeczenie z 11 lutego
1992 r., K 14/91, OTK 1992, cz. I, str. 128, wyroki: z dnia 23 listopada 1998 r., SK
7/98, OTK ZU 1998 nr 7, poz. 114, z dnia 22 czerwca 1999 r., K 5/99, OTK ZU 1999
nr 5, poz. 100 i z dnia 4 stycznia 2000 r., K 18/99, OTK ZU 2000 nr 1, poz. 1) pań-
stwo ma obowiązek podejmować działania, które zapewnią odpowiednie środki fi-
nansowe niezbędne do realizacji konstytucyjnych praw socjalnych, ale musi przy tym
uwzględniać sytuację gospodarczą i konieczność zapewnienia warunków dalszego
rozwoju gospodarczego. Osoby ubezpieczone muszą liczyć się z tym, że w warun-
kach recesji gospodarczej lub niekorzystnych trendów demograficznych, w sytuacji
gdy spadają wpływy ze składek ubezpieczeniowych, państwo może być zmuszone
zmienić obowiązujące regulacje prawne także na niekorzyść ubezpieczonych, dosto-
sowując zakres realizacji praw socjalnych do warunków i możliwości ekonomicznych
państwa. Zasada ochrony praw nabytych chroni przy tym wyłącznie oczekiwania
usprawiedliwione i racjonalne. Natomiast istnieją dziedziny życia i sytuacje, w których
jednostka musi liczyć się z tym, że zmiana warunków społecznych lub gospodar-
czych może wymagać zmian regulacji prawnych, które znoszą lub ograniczają do-
tychczas zagwarantowane uprawnienia podmiotowe. Usprawiedliwione oczekiwania
realizacji praw nabytych powstają zatem w przypadkach przyznanych już świadczeń
emerytalnych (rentowych) decyzją właściwych organów, a co najmniej wymagają
spełnienia wszystkich warunków nabycia tego prawa przed datą wprowadzenia no-
wości legislacyjnych ograniczających lub zaostrzających warunki nabycia spornych
uprawnień. Tylko zatem osoby, które przed wejściem w życie nowych przepisów
spełniły warunki nabycia prawa do świadczeń emerytalnych mogą zasadnie układać
10
swoje plany życiowe w zaufaniu do obowiązującego prawa, zakładając, że będą mo-
gły skorzystać z przysługujących im uprawnień nabytych. Ustawodawca może zatem
ingerować w oczekiwania, które nie mają charakteru ekspektatyw, ale pod warun-
kiem, że nie naruszy to istoty prawa do zabezpieczenia społecznego, którą jest za-
gwarantowanie osobom uprawnionym świadczeń odpowiadających minimum życio-
wemu, tak aby umożliwić im zaspokojenie podstawowych potrzeb (art. 67 ust. 1 Kon-
stytucji RP). Artykuł 67 ust. 1 Konstytucji RP wyraża jedno z praw socjalnych - prawo
do zabezpieczenia społecznego, stanowiąc że obywatel ma prawo do zabezpiecze-
nia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidz-
two oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia spo-
łecznego określa ustawa. Zdanie drugie art. 67 ust. 1 Konstytucji RP nie pozostawia
wątpliwości, że ustrojodawca uznaje ustawodawcę zwykłego za legitymowanego do
wytyczania podstaw systemu zabezpieczenia społecznego, w tym rentowego. Zgod-
nie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, z art. 67 ust. 1 Konsty-
tucji RP nie da się wyprowadzić konstytucyjnego prawa do konkretnej postaci świad-
czenia społecznego. Podstawą ewentualnych roszczeń osób ubiegających się o
rentę, emeryturę czy inną formę zabezpieczenia społecznego mogą być przepisy
ustaw regulujące szczegółowo te kwestie, a nie art. 67 ust. 1 Konstytucji RP, który
upoważnia ustawodawcę do określenia zakresu i form zabezpieczenia społecznego.
Swoboda ustawodawcy w zakresie urzeczywistniania prawa do zabezpieczenia spo-
łecznego nie jest jednak nieograniczona (por. wyrok TK z 6 lutego 2002 r., SK 11/01,
OTK ZU 2002 nr 1/A, poz. 2). Określając zakres prawa do zabezpieczenia społecz-
nego, ustawa nie może naruszyć istoty danego prawa, która określa jego tożsamość.
Ustawodawca nie dysponuje zatem pełną swobodą ani przy ustalaniu kręgu osób
uprawnionych do nabycia świadczeń emerytalno-rentowych, ani przy ustalaniu treści
i wysokości świadczeń. Nałożony na ustawodawcę obowiązek urzeczywistnienia wy-
rażonych w Konstytucji RP gwarancji socjalnych w drodze stosownych regulacji nor-
matywnych nie oznacza obowiązku maksymalnej rozbudowy systemu świadczeń.
Ochrona praw socjalnych powinna przejawiać się w takim ukształtowaniu rozwiązań
ustawowych, które stanowić będą optimum realizacji treści prawa konstytucyjnego.
Nie ulega też żadnej wątpliwości, że bez względu na intensywność oddziaływania
czynników, które mogą hamować dążenie do zaspokojenia uzasadnionych potrzeb
socjalnych, ustawowa realizacja konstytucyjnego prawa socjalnego nie może nigdy
11
uplasować się poniżej minimum wyznaczonego przez istotę danego prawa (por. wy-
rok TK z 8 maja 2000 r., SK 22/99, OTK ZU 2000 nr 4, poz. 107). Artykuł 67 ust. 1
Konstytucji RP stanowi zatem podstawę do rozróżnienia: 1) minimalnego zakresu
prawa do zabezpieczenia społecznego, odpowiadającego konstytucyjnej istocie tego
prawa, który ustawodawca ma obowiązek zagwarantować, oraz 2) sfery uprawnień
zagwarantowanych przez ustawę i wykraczających poza konstytucyjną istotę rozwa-
żanego prawa. W pierwszym wypadku ustawodawca ma znacznie węższy zakres
swobody przy wprowadzaniu zmian do systemu prawnego. Nowe rozwiązania
prawne nie mogą bowiem naruszać konstytucyjnej istoty prawa do zabezpieczenia
społecznego. W drugim wypadku ustawodawca może - co do zasady - znieść upraw-
nienia wykraczające poza konstytucyjną istotę prawa do zabezpieczenia społeczne-
go. W każdym przypadku zmiany te powinny jednak być dokonywane z poszanowa-
niem pozostałych zasad i norm konstytucyjnych wyznaczających granice swobody
prawodawcy wprowadzania zmian do systemu prawnego, a w szczególności zasady
ochrony zaufania jednostki do państwa, zasady ochrony praw nabytych oraz wymogu
zachowania odpowiedniej vacatio legis (por. wyrok TK z 11 grudnia 2006 r., SK
15/06, OTK ZU 2006 nr 11/A, poz. 170).
Do istoty prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy należy zapewnienie
środków utrzymania w razie niemożliwości świadczenia pracy z powodu niezdolności
do jej wykonywania. Podstawowym celem konstytucyjnym prawa do zabezpieczenia
społecznego po zajściu zdarzenia ubezpieczeniowego w postaci niezdolności do
pracy jest zagwarantowanie możliwości utrzymania się w warunkach niezdolności do
zarobkowania, wynikającej z choroby. Renta jest w założeniu świadczeniem, które
zastępuje, a nie uzupełnia wynagrodzenie ze stosunku pracy czy też dochody z in-
nych źródeł. Jak już wyżej wskazano ustawodawca może ingerować w oczekiwania,
które nie mają charakteru ekspektatyw, ale pod warunkiem, że nie naruszy to istoty
prawa do zabezpieczenia społecznego, którą jest zagwarantowanie osobom upraw-
nionym świadczeń odpowiadających minimum życiowemu, tak aby umożliwić im za-
spokojenie podstawowych potrzeb. Przyjęcie, że wobec braku przepisów przejścio-
wych w ustawie z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników, ustawa ta znajduje bezpośrednie zastosowanie również wobec osób,
które pobierały rentę rolniczą okresową w poprzednim stanie prawnym, a stały się
ponownie całkowicie niezdolne do pracy już po wejściu w życie nowych przepisów,
12
prowadzić może do takich sytuacji, jak zaistniała w niniejszej sprawie, tzn. pozbawiać
rolnika całkowicie niezdolnego do pracy możliwości spełnienia warunków uprawnia-
jących do renty rolniczej. Jeżeli bowiem okres pobieranej uprzednio długotrwale renty
przypadał w większości przed 2 maja 2004 r. (w niniejszej sprawie od 31 październi-
ka 1994 r. do 31 sierpnia 2004 r.), a ponowna niezdolność do pracy powstała przed
upływem 5 lat od ustania prawa do tej renty (w niniejszej sprawie 11 listopada 2008
r.), to warunek wykazania się wymaganym pięcioletnim okresem podlegania ubez-
pieczeniu w ostatnim dziesięcioleciu jest niemożliwy do zrealizowania. Okresu pobie-
rania renty okresowej nie zalicza się bowiem do okresów podlegania ubezpieczeniu
emerytalno-rentowemu (z uwagi na nowe brzmienie art. 20 ust. 1 ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników), a objęcie ubezpieczeniem na wniosek od chwili zaist-
nienia takiej możliwości przewidzianej przepisem art. 16 ust. 2 pkt 3 ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników, tj. od 2 maja 2004 r., nie jest w stanie uzupełnić
okresu podlegania ubezpieczeniu - po ustaniu prawa do renty, a przed powstaniem
ponownej niezdolności do pracy - do wymaganych przepisami 5 lat. Nie budzi żad-
nych wątpliwości, że intencją przyświecającą ustawodawcy przy zmianie omawia-
nych przepisów nie było pozbawianie rolników pobierających renty okresowe możli-
wości nabycia prawa do takiego świadczenia w przypadku ponownej całkowitej nie-
zdolności do pracy. Z uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej wynika wyraźnie, że
możliwość dobrowolnego ubezpieczenia się w czasie pobierania renty wprowadzona
w zamian zaliczania okresu takiej renty do okresów podlegania ubezpieczeniu ma
służyć zabezpieczeniu uprawnień emerytalno-rentowych rolników pobierających takie
świadczenia, tyle że na wniosek i za odpowiednią składką. W związku z tym można
zatem stwierdzić, że zasada bezpośredniego działania nowego prawa wprowadzo-
nego ustawą z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników w zakresie objętym rozważaniami doznaje ograniczenia wtedy, gdy unie-
możliwia ubezpieczonemu spełnienie warunków uprawniających do renty rolniczej w
przypadku powstania ponownie całkowitej niezdolności do pracy, bowiem w przeciw-
nym razie należałoby uznać, że nowe rozwiązania prawne naruszają konstytucyjną
istotę prawa do zabezpieczenia społecznego, a takich intencji ustawodawcy przypi-
sać nie można.
W podstawie faktycznej zaskarżonego wyroku przyjęto, że ojciec ubezpieczo-
nej zmarł (co jest równoznaczne ze stwierdzeniem całkowitej niezdolności do pracy w
13
gospodarstwie rolnym) w dnu 11 listopada 2008 r. W okresie od 31 października
1994 r. do 31 sierpnia 2004 r. był uprawniony do renty rolniczej okresowej, a następ-
nie podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu do dnia śmierci (z uwagi na
kwartalne okresy ubezpieczenia organ rentowy zaliczył okres podlegania ubezpie-
czeniu emerytalno-rentowemu od 1 lipca 2004 r. do 31 grudnia 2008 r., tj. 4 lata i 6
miesięcy). Nawet zatem gdyby, po wprowadzeniu zmian do art. 16 ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników, ubezpieczony złożył wniosek o objęcie ubezpiecze-
niem emerytalno-rentowym na okres pobierania renty, do chwili zajścia ponownego
zdarzenia ubezpieczeniowego nie byłby w stanie spełnić warunku wykazania się pię-
cioletnim okresem ubezpieczenia w ostatnim dziesięcioleciu, co pozbawiałoby go
możliwości nabycia prawa do świadczenia. Ze względów powyżej przytoczonych
uznać zatem należało, że w tej sytuacji przy ocenie spełnienia tego warunku nabycia
prawa do renty znajdą zastosowanie przepisy obowiązujące przed 2 maja 2004 r.,
umożliwiające zaliczenie okresu pobierania renty rolniczej do okresów podlegania
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu, czego skutkiem jest stwierdzenie, iż sporny
warunek przez ojca ubezpieczonej został spełniony. Tym samym trafnie Sąd Apela-
cyjny w konsekwencji przyjął, że wnioskodawczyni ma prawo do renty rodzinnej po
myśli art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, zgodnie z
którym świadczenie takie przysługuje uprawnionym członkom rodziny zmarłego
ubezpieczonego, który w chwili śmierci spełniał warunki do uzyskania emerytury rol-
niczej lub renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy (przyjmuje się, że był on cał-
kowicie niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym).
Mając to na uwadze, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.
========================================