Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 387/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa Banku Handlowego w Warszawie S.A. z siedzibą
przeciwko Grzegorzowi R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 października 2009 r.,
I. oddala skargę kasacyjną;
II. zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 5400
(pięć tysięcy czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód - Bank Handlowy S.A. dochodził od pozwanych - małżonków G. i M.
R. na podstawie weksla należności 419 275 zł z odsetkami. Należność tę
zasądzono wyrokiem Sądu Okręgowego po dokonaniu następujących ustaleń
faktycznych.
G. R. (wystawca weksla) zawarł z BG - Leasing S.A. cztery umowy leasingu
różnych rzeczy ruchomych w okresie od lipca 1997 r. do lutego 1999 r. W
postanowieniu § 6 ust. 1 ogólnych warunków umów leasingu zastrzeżono na rzecz
leasingobiorcy (pozwanego) prawo do nabycia przedmiotu leasingu po zapłaceniu
wartości końcowej określonej w umowie. W dniu 24 lipca 1998 r. sporządzono
aneks do umowy z dnia 5 maja 1998 r. nr 513/98, zmieniający harmonogram
płatności rat leasingowych. Umowa ta obejmowała naświetlarkę i wywoływarkę.
Dla zabezpieczenia płatności opłat leasingowych G. R. (leasigobiorca) wystawił na
rzecz leasingodawcy (BG - Leasing S.A.) weksel in blanco z umieszczonym na nim
podpisem M. R. (żony) jako poręczyciela. Remitent zobowiązał się wypełnić weksel
zgodnie z deklaracją wekslową. Pozwany wykonał umowy leasingu, których
przedmiotem był samochód i zestaw poligraficzny, uiścił należne opłaty
leasingowe i wartość końcową przedmiotów leasingu, ale leasingodawca nie
przeniósł na niego własności tych przedmiotów. W związku z tym leasingobiorca
wstrzymał się z płatnością 33 opłat leasingowych wynikających z umowy nr
513/98. W dniu 28 lipca 1998 r. Leasingodawca BG – Leasing S.A. dokonał cesji
wierzytelności wynikającej z umowy nr 513/98 na rzecz Banku i jednocześnie
Bank ten nabył weksel w drodze indosu. Następnie Bank wypełnił weksel kwotą
objętą pozwem, umieścił na nim termin płatności i po bezskutecznym wezwaniu
pozwanych dłużników wekslowych do zapłaty – wystąpił o uzyskanie wobec nich
nakazu zapłaty.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione. Pozwani dłużnicy
wekslowi (wystawca i poręczyciel) nie przeprowadzili dowodu uzupełnienia weksla
gwarancyjnego niezgodnie z porozumieniem. Deklaracja wekslowa nie została
ostatecznie złożona do akt. W związku z dokonaniem indosu weksla i cesją
3
wierzytelności ze stosunku podstawowego nie znajduje zastosowania wyłączenie
zarzutów subiektywnych na podstawie art. 17 prawa wekslowego. Dłużnicy
wekslowi mogli zatem podnosić wobec Banku (indosatariusza) zarzutów ze
stosunku podstawowego bez ograniczeń. Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska
pozwanych, że skutecznie wstrzymali się oni (na podstawie art. 490 k.c) z zapłatą
pozostałych do uiszczenia 33 opłat leasingowych, wynikających z umowy leasingu
nr 513/98. Zdaniem Sądu, pozwanemu leasingobiorcy nie przysługiwało
uprawnienie do wstrzymania się z opłatami wynikającymi z tej umowy, gdyż
leasingodawca (cedent) spełnił swoje świadczenie, tj. nabył przedmiot leasingu
i dostarczył go leasingobiorcy. W rozpoznawanej sprawie nie miał zastosowania
art. 70916
k.c., bowiem w umowie nr 513/98 przewidywano tzw. opcję odpłatną tej
treści, że w razie skorzystania przez leasingobiorcę z prawa wykupu przedmiotu
leasingu jest on zobowiązany do uiszczenia należności za przedmiot leasingu
o określonej wartości końcowej. W rezultacie nie mógł znaleźć zastosowania art.
490 k.c.
Apelacja pozwanych została oddalona. Sąd Apelacyjny przyjął legitymacje
czynną (formalną) Banku indosatariusza na podstawie weksla zaopatrzonego
w indos przez remitenta (leasingodawcę). Cesja wierzytelności ze stosunku
podstawowego i wspomniany indos spowodowały to, że powód jest uprawniony do
dochodzenia roszczenia ze stosunku kazualnego oraz z weksla w postępowaniu
nakazowym. Trafnie oddalone zostały wnioski dowodowego pozwanych jako objęte
tzw. prekluzją dowodową. W związku z podniesieniem w zarzutach od nakazu
zapłaty zarzutu weksla gwarancyjnego niezgodnie z deklaracją wekslową w sposób
bardzo ogólnikowy, bez jednoczesnego złożenia tej deklaracji i bez wniosku
o zobowiązanie do jej złożenia przez powoda, Sąd Apelacyjny podzielił ostatecznie
ocenę Sądu pierwszej instancji o niewykazaniu tak sformułowanego zarzutu (pkt 6
k.c.).
Nie zostało akceptowane stanowisko pozwanych, że pozwany (wystawca)
był uprawniony na podstawie art. 490 k.c. do wstrzymania się ze spełnieniem
świadczenia w postaci uiszczenia rat leasingowych, wynikających z umowy nr
518/98. Nie znalazły uznania również podniesione w apelacji zarzuty naruszenia
art. 5 k.c. i art. 45 Konstytucji.
4
W skardze kasacyjnej podnoszono zarzuty naruszenia art. 486 § 1 k.p.c., art.
70916
k.c., art. 485 k.p.c. w zw. z art. 14 i 16 prawa wekslowego, art. 316 § 2 k.p.c.
Wskazywano tez zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego, tj. art. 440
k.c., art. 7091
k.c., art. 70916
k.c., art. 65 k.c, art. 10, 14 i 16 prawa wekslowego i art.
354 k.c., eksponując jednocześnie nieskuteczność prawną roszczenia wekslowego
powodowego Banku. Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku
z wyroku Sądu Okręgowego oraz nakazu zapłaty z dnia 25 kwietnia i przekazanie
sprawy odpowiedniemu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W rozpoznawanej sprawie zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia ma
kilka kwestii, które podnoszone są w skardze kasacyjnej. Skarżący eksponuje
przede wszystkim to, że jako leasingobiorca w ramach umowy wykonał skutecznie
uprawnienie do wstrzymania się z obowiązkiem zapłaty 33 rat leasingowych wobec
leasingodawcy na podstawie art. 490 § 1 k.c. W związku z tym weksel gwarancyjny
został wypełniony przez powodowy Bank (indosatariusza) niezgodnie z treścią
deklaracji wekslowej (porozumienia wekslowego), ponieważ ujęto w nim
niewymagalną jeszcze należność leasingodawcy wobec leasingobiorcy – wystawcy
weksla. W związku z dokonaniem indosu na wekslu niezupełnym i wypełnieniem
go przez indosatariusza skarżący podnosił także, że nie było podstaw do
dochodzenia należności Banku w postępowaniu nakazowym (art. 485 i n. k.p.c.),
bowiem Bank mógł korzystać jedynie z ogólnego postępowania rozpoznawczego,
nie narażając wystawcy weksla na niekorzystne skutki m.in. wystąpienia prekluzji
dowodowej.
Z ustaleń dokonanych przez Sądy meriti wynika, że pozwany G. R. wystawił
niezupełny weksel gwarancyjny, służący dla zabezpieczenia wierzytelności
wynikających z umowy leasingu nr 513/98, weksel ten został indosowany na rzecz
powodowego Banku (indosatariusza), który wypełnił go i wystąpił przeciwko
dłużnikom wekslowym (wystawcy i poręczycielowi) o wydanie nakazu zapłaty (art.
485 k.p.c). Tego samego dnia (tj. w dniu 28 lipca 1998 r.) doszło jednocześnie do
cesji wierzytelności wynikającej ze wspomnianej umowy leasingu na rzecz Banku –
indosatariusza. Także równoległe przeniesienie wierzytelności ze stosunku
5
podstawowego (w wyniku cesji, art. 509 k.c.) i wierzytelności wekslowej (w wyniku
indosu) jest w pełni dopuszczalne de lege lata i może w konsekwencji powodować
nabycie przez określony podmiot (Bank) wierzytelności pieniężnych o tej samej
wysokości na podstawie dwóch różnych tytułów prawnych.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtowało się już
stanowisko, że indos na wekslu in blanco jest możliwy i powoduje skutki prawne
cesji, tzn. indosatariusz w wyniku takiego indosu nabywa wierzytelność wekslową
(właśnie na podstawie wystawionego weksla), przy czym dłużnicy wekslowi
(wystawca weksla i poręczyciel) mogą wobec indosatariusza podnosić zarzuty ze
stosunku podstawowego (zob. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia
21 września 2006 r., I CSK 130/06, OSNC 2007, z. 6, poz. 93). Tym samym
poszerzony zostaje zakres możliwej obrony prawnej m.in. wystawcy weksla wobec
indosatariusza w porównaniu z możliwym zakresem obrony, będącej skutkiem
zastosowania właściwego indosu własnościowego (art. 15 i 16 prawa wekslowego).
Nie ma też przeszkód ku temu, aby remitent - po otrzymaniu weksla in blanco
przez wystawcę - przeniósł ten weksel na podstawie przelewu na inną osobę
(indosatariusza) i to wraz z wynikającym z porozumienia wekslowego
uprawnieniem do uzupełnienia weksla, chyba że co innego wynikałoby z takiego
uprawnienia do uzupełnienia. Oznacza to, że deklaracja wekslowa (porozumienie
wekslowe) mogłaby (mogłoby) upoważniać do wypełnienia weksla in blanco tylko
pierwszego wekslobiorcę (remitenta), ale takie ograniczenie powinno wynikać
z treści deklaracji wekslowej (porozumienia wekslowego) i zostać wykazane przez
broniącego się wystawcę (art. 6 k.c.).W uzasadnieniu powołanego wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 21 września 2006 r. trafnie wyjaśniono, że sytuacja, w których
składający podpis na wekslu in blanco (np. wystawca) imiennie upoważnia odbiorcę
tego weksla do uzupełnienia, są sytuacjami typowymi w praktyce obrotu
wekslowego. W tych sytuacjach przyjmuje się więc, że odbiorca weksla in blanco,
imiennie określony w upoważnieniu do uzupełnienia, może przenieść weksel wraz
z upoważnieniem do uzupełnienia w drodze przelewu, chyba że co innego wynika
z treści tego upoważnienia do uzupełnienia. Toteż z faktu samego imiennego
udzielenia odbiorcy weksla in blanco upoważnienia do uzupełnienia nie można
wywodzić woli stron wyłączenia możliwości przeniesienia uprawnienia do
6
upoważnienia. Na taką wolę (wystawcy weksla) muszą wskazywać inne
postanowienia stron lub okoliczności jego zawarcia. Kwestionowanie prawidłowości
uzupełnienia weksla in blanco, dokonanego przez jego aktualnego posiadacza,
może zatem nastąpić także w aspekcie podmiotowym (brak upoważnienia tego
posiadacza do uzupełnienia weksla in blanco). Sądy meriti trafnie przyjęły,
że skarżący (wystawca weksla) nie wykazał właśnie braku kompetencji
indosatariusza (Banku) do wypełnienia weksla, koncentrując się przede wszystkim
na zarzucie wypełnienia weksla przez ten podmiot należnością jeszcze
niewymagalną z racji skutecznego - jego zdaniem – wykonania uprawnienia
przewidzianego w art. 490 § 1 k.c. Oceny tej nie może podważać ogólne
stwierdzenie skarżącego zawarte w ostatnim zdaniu skargi kasacyjnej (s. 18).
Z przedstawionych względów bezpodstawny okazał się zarzut naruszenia art.
485 § 2 k.p.c. i art. 486 k.p.c. w zw. z art. 14 i 16 prawa wekslowego przy motywacji
przyjętej w skardze kasacyjnej (pkt 2a skargi). Indos zamieszczony na wekslu
in blanco, mający skutki zwykłego przelewu (art. 509 k.c.), również świadczyć może
o tym, że przejście praw z weksla na jego posiadacza (powoda) nastąpiło właśnie
bezpośrednio z tego weksla w rozumieniu art. 485 § 2 k.p.c.
2. Sądy meriti trafnie przyjęły, że wystawca weksla (pozwany leasingobiorca)
nie wykonał jednak skutecznie uprawnienia do wstrzymania się z własnym
świadczeniem obejmującym zapłatę 33 rat leasingowych i wynikającym z umowy
leasingu. Skarżący nie doprowadził zatem do powstania między stronami umowy
leasingu z dnia 5 maja 1998 r. do takich skutków prawnych, jakie eksponował w
toku postępowania rozpoznawczego i obecnie w skardze kasacyjnej. Skuteczne
wykonanie uprawnienia do wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia
wzajemnego (art. 490 § 1 k.c.) wymaga wystąpienia przesłanek określonych w tym
przepisie. Wskazane tam uprawnienie zakłada bowiem istnienie powiązanych ze
sobą jurydycznie i funkcjonalnie świadczeń wzajemnych (w rozumieniu art. 487 § 2
k.p.c.) w ramach istniejącego między stronami stosunku umownego. W takim
powiązaniu jurydycznym nie występuje, oczywiście, świadczenie leasingobiorcy do
przeniesienia własności przedmiotu leasingu (po spełnieniu określonych warunków)
na rzecz leasingobiorcy (por. § 6 ust. 1 ogólnych warunków umowy leasingu
operacyjnego). Co więcej, kontrahent określonej umowy leasingowej nie może
7
skutecznie powoływać się na fakt niewykonania zobowiązania wynikającego z innej
umowy leasingowej, nawet zawartej w tej samej konfiguracji podmiotowej. Oznacza
to, że skarżący nie może uzasadniać skutecznie swojego uprawnienia
wynikającego z art. 490 § 1 k.c. (i związanego tylko z umową z dnia 5 maja
1998 r., powołaniem się na ewentualne niewykonanie obowiązków leasingodawcy
wynikających z innych umów leasingowych, mających treść podobną i poddaną
temu samemu reżimowi prawnemu (ogólnym warunkom umowy z 1998 r.).
Skoro nietrafny okazał się zatem zarzut naruszenia art. 490 § 1 k.c., to
odpadły też podstawy do stwierdzenia, że weksel gwarancyjny, wręczony
leasingodawcy i następnie indosowany na rzecz powodowego Banku, został
uzupełniony należnością (niezapłaconymi ratami leasingowym) niezgodnie z treścią
deklaracji wekslowej (porozumienia wekslowego). Sąd Apelacyjny trafnie przy tym
ustalił, że zarzut ten na etapie postępowania rozpoznawczego został sformułowany
w sposób bardzo ogólny, bez jednoczesnego złożenia deklaracji wekslowej
i przedłożenia wniosku o zobowiązanie do jej złożenia przez powoda (s. 14
uzasadnienia zaskarżonego wyroku) i to w sytuacji, w której właśnie pozwanego
wystawcę weksla obciążał ciężar dowodu uzupełnienia weksla gwarancyjnego
niezgodnie z taką deklaracją (art. 6 k.c.). Rzecz jasna, niezłożenie w toku procesu
wekslowego przez dłużnika wekslowego deklaracji wekslowej nie wyłącza
zastosowania art. 10 prawa wekslowego. Poza samą deklaracją wekslową
(lub kilkoma deklaracjami, podpisanymi przez kilku dłużników wekslowych) może
istnieć między stronami stosunku podstawowego inne jeszcze tzw. porozumienia
wekslowe (pisemnie i ustne). Jeżeli jednak dłużnik wekslowy formułuje stanowczy
zarzut uzupełnienia weksla niezgodnie z deklaracją wekslową lub innym
porozumieniem wekslowym, to powinien wykazać w toku postępowania
rozpoznawczego fakt takiej niezgodności, zarówno w znaczeniu przedmiotowym
(dotyczącej samej wierzytelności ze stosunku podstawowego), jak i w znaczeniu
podmiotowym (brak upoważnienia aktualnego posiadacza weksla do uzupełnienia
weksla; zob. pkt 1 uzasadnienia). Służyć temu może żądanie przedłożenia
stosownej deklaracji wekslowej (na którą powołuje się powód - indosatariusz) lub
wykazanie stosownych, dalszych jeszcze porozumień z wekslobiorcą (remitentem)
dotyczących uzupełnienia weksla gwarancyjnego. Sam sposób i zakres
8
formułowanych przez dłużnika wekslowego zastrzeżeń w odniesieniu do
uzupełnienia weksla w sposób niezgodny z deklaracją wekslową może uzasadniać
stanowisko sądu meriti, że dłużnik wekslowy nie wykazał zasadności
formułowanych zastrzeżeń mimo nieustalenia pełnej treści takiej deklaracji (por. np.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 2009 r., II CSK 238/09, niepubl.).
Zarzuty naruszenia art. 490 k.c., art. 65 k.c. i art. 10 prawa wekslowego
okazały się zatem także nietrafne. Powołanie się w skardze kasacyjnej na
naruszenie art. 7091
k.c. i art. 70916
k.c. jest nieuzasadnione z tego powodu,
ponieważ data zawarcia umowy nr 513/98 i data dokonania jej zmiany aneksem nr
1 świadczą o tym, że do tej umowy nie będą miały zastosowania wspominane
przepisy k.c. (art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 2000 r. o zmianie ustawy - kodeks
cywilny, Dz.U. 2000, nr 74 poz. 857). Rozważania sądów meriti dotyczące treści
tych przepisów uznać należy za bezprzedmiotowe, co nie zmienia jednak trafnej
oceny tych Sądów, że skarżący nie mógł skutecznie wykonać uprawnienia
przewidzianego w art. 490 § 1 k.c.
3. Sporo miejsca w skardze kasacyjnej zajmuje faktyczna i prawna
motywacja zarzutu naruszenia art. 5 k.c. Naruszenia tego przepisu skarżący
dopatruje się w tym, że „powód wykonuje swoje prawa do korzystania” z weksla
w postępowaniu nakazowym w sposób niezgodny z zasadami współżycia
społecznego”. Skarżącemu chodzi o nierzetelne (wobec pozwanego) postępowanie
powodowego Banku zamierzającego do osiągnięcia „nadzwyczajnych korzyści
finansowych z ewidentnym pokrzywdzeniem klientów BG Leasing (...) poprzez
zaspokojenie się zarówno z pełnych wpłat leasingobiorcy (pozwanego ), jak też
i ceny sprzedaży przedmiotu leasingu (...)”. Z uzasadnienia tak formułowanego
zarzutu nie wynika stwierdzenie skarżącego, że w związku ze wskazanym
postępowaniem Banku umowa leasingu okazała się nieważna na podstawie art. 58
§ 2 k.c. Gdyby taktować natomiast omawiany zarzut jako powołanie się na
konstrukcję nadużycia prawa podmiotowego przez Bank, nabytego na podstawie
weksla (art. 5 k.c.), to sugestię taką można odeprzeć stwierdzeniem, że opisane
działania Banku wynikały przede wszystkim z istniejących stosunków obligacyjnych
i rzeczowych, wiążących Bank z leasingodawcą. Wystawca weksla nie wykluczył
indosu przez zamieszczenie na wekslu in blanco odpowiedniej klauzuli w umowie
9
leasingu nr 513/98, nie pojawiło się też stosowne pactum de non cedento.
Nieuzyskanie własności przedmiotu leasingu (z innych umów leasingowych)
okazało się ryzykiem kontraktowym leasingobiorcy. Jeżeli skarżący próbował
nieskutecznie korzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 490 § 1 k.c., to
Bank mógł dochodzić należności na podstawie weksla w postępowaniu
nakazowym i nie sposób twierdzić, że czynił to „w sposób niezgodny z zasadami
współżycia społecznego”. Należy jeszcze stwierdzić, że dochodzeniu przed Bank
roszczeń z weksla wobec jego wystawcy nie stoi na przeszkodzie to, iż Bank ten
udzielił kredytu bez zachowania wymogów tzw. zdolności kredytowej (art. 70-71
prawa bankowego z 1997 r.) i następnie wykonywał uprawnienia wynikające z tej
umowy oraz z ustanowionych zabezpieczeń (umów zastawniczych).
Zarzut naruszenia art. 5 k.c. (w przedstawionym tu znaczeniu), a także
zarzut naruszenia art. 316 § 2 k.c. należy zatem uznać za nieuzasadnione.
Z przedstawionych względów należało oddalić skargę kasacyjną pozwanego
(art. 39814
k.p.c.).
jz