Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 163/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa I. M. C. S.A. z siedzibą w P.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Naczelnika Urzędu
Skarbowego w R.
o usunięcie niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem
prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 3 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 14 maja 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód – I. M. C. S.A. w P. w pozwie skierowanym przeciwko Skarbowi
Państwa - Naczelnikowi Urzędu Skarbowego w R. wniósł o usunięcie niezgodności
treści księgi wieczystej prowadzonej przez Sąd Rejonowy nr [...] z rzeczywistym
stanem prawnym przez wykreślenie hipoteki przymusowej kaucyjnej wpisanej do
kwoty 12.137.032 zł. Powód twierdził, że 31 grudnia 2007 r. upłynął termin
przedawnienia zabezpieczonego zobowiązania podatkowego, przez co tego
samego dnia zobowiązanie wygasło. W tej sytuacji, 3 stycznia 2008 r. hipoteka nie
powinna być wpisana do księgi wieczystej, bowiem warunkiem powstania hipoteki
było istnienie zabezpieczonej wierzytelności lub stosunku prawnego, z którego
wierzytelność mogła w przyszłości powstać.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z 29 grudnia 2008 r. Sąd Rejonowy w uwzględnieniu powództwa
polecił wykreślenie hipoteki przymusowej kaucyjnej z księgi wieczystej prowadzonej
przez Sąd Rejonowy nr [...]. Wyrokiem z 14 maja 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił
apelację pozwanego od wyroku z 29 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy zaakceptował
ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego, z których wynikało, że hipoteka
przymusowa kaucyjna, której dotyczyło żądanie pozwu została wpisana jako
zabezpieczenie należności podatkowej, na podstawie nieostatecznej decyzji
Naczelnika Urzędu Skarbowego w R. z 10 grudnia 2007 r., o zabezpieczeniu na
majątku powoda zobowiązań w podatku dochodowym od osób prawnych za 2001
r., opatrzonej 11 grudnia 2007 r. zarządzeniem zabezpieczenia z klauzulą przyjęcia
zabezpieczenia do wykonania. Wniosek o wpis hipoteki został skierowany do sądu
wieczystoksięgowego 13 grudnia 2007 r., a 2 stycznia 2008 r. sąd ten dokonał
wpisu hipoteki. Postanowieniem z 7 marca 2008 r. Naczelnik Urzędu Skarbowego
w R. przedłużył termin zabezpieczenia, zaś decyzją z 20 marca 2008 r. Dyrektor
Urzędu Kontroli Skarbowej w W. określił wysokość zobowiązania podatkowego
powoda w podatku dochodowym za rok 2001 r. na 9.270.046 zł. Powód zaskarżył
tę decyzję, a Dyrektor Izby Skarbowej w W. orzekł o zawieszeniu postępowania
odwoławczego decyzją z 18 września 2008 r. do czasu wydania przez sąd cywilny
rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, jako mającej wpływ na toczące się
postępowanie administracyjne.
3
Sąd Okręgowy stwierdził, że ustalenie, czy w dniu dokonywania wpisu
zobowiązanie podatkowe zabezpieczone hipoteką wygasło, nie zostało zastrzeżone
do wyłącznej kompetencji organu podatkowego, a w związku z tym sąd cywilny
może badać, czy zabezpieczana hipoteką wierzytelność istniała w dacie wpisu.
Okoliczność ta stanowi element stanu faktycznego sprawy, tym bardziej,
że ewentualna decyzja administracyjna ustalająca wygaśnięcie zobowiązania
podatkowego miałaby jedynie charakter deklaratoryjny. Sąd przyjął, że w dacie
dokonania wpisu zabezpieczona hipoteką wierzytelność pozwanego nie istniała, bo
zobowiązanie podatkowe powoda przedawniło się 31 grudnia 2007 r. W tej sytuacji
nie mogła też powstać hipoteka przymusowa, a skoro została wpisana do księgi,
to żądanie zgłoszone na podstawie art. 10 u.k.w.h. podlegało uwzględnieniu.
Wyrok Sądu Okręgowego z 29 grudnia 2008 r. zaskarżył w całości pozwany.
W skardze kasacyjnej zarzucił, że orzeczenie to wydane zostało z naruszeniem: -
art. 2 § 1 w zw. z art. 1 k.p.c. przez rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego
nienależącego do drogi postępowania cywilnego, lecz zastrzeżonego
do kompetencji organu podatkowego; - art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. poprzez
niezawieszenie z urzędu postępowania w sprawie do czasu wydania decyzji
administracyjnej w postępowaniu odwoławczym; - art. 10 ust. 1 ustawy z 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz.
1361, ze zm.; dalej jako: u.k.w.h.) przez uwzględnienie powództwa mimo braku
podstaw do takiego rozstrzygnięcia w materiale sprawy. Z powołaniem się na
zarzuty streszczone wyżej, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania
przy zasądzeniu na jego rzecz kosztów zastępstwa procesowego przed Sądem
Najwyższym.
Powód wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W postępowaniu o usunięcie niezgodności między treścią księgi
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym sąd dokonuje oceny istnienia i treści
praw, które zostały ujawnione w księdze wieczystej, a o wyniku postępowania
4
decyduje stan faktyczny i prawny sprawy istniejący w chwili orzekania (por. wyrok
Sądu Najwyższego z 21 listopada 2002 r., III CKN 202/00, niepubl.). Nie oznacza to
jednak, by sąd mógł dokonywać samodzielnych ustaleń co do wszystkich
elementów tego stanu, a w szczególności co do kwestii podlegających
rozstrzygnięciu przez organ administracji na drodze postępowania
administracyjnego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 3 sierpnia 2004 r.,
II CK 448/03, niepubl.).
Zasady powstania i wygaśnięcia zobowiązań podatkowych uregulowane
zostały w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. nr 137, poz.
926 ze zm.). Normuje ona w sposób autonomiczny m.in. kwestię przedawnienia
zobowiązań podatkowych, a przesłanki i skutki przedawnienia tych zobowiązań
zostały w ordynacji podatkowej ukształtowane w sposób odmienny od reguł
przedawnienia przyjętych dla zobowiązań cywilnych w kodeksie cywilnym.
Ordynacja podatkowa reguluje też tryb postępowania przed organami
podatkowymi, w którym rozstrzygane są sprawy z zakresu zobowiązań
podatkowych. Nie ma żadnych wątpliwości co do tego, że zobowiązanie podatkowe
nie jest zobowiązaniem cywilnoprawnym, a sprawy dotyczące tych zobowiązań,
z oczywistych względów, nie są „sprawami cywilnymi” w rozumieniu art. 1 k.p.c.
W konsekwencji, sądy cywilne nie posiadają kompetencji do kontroli rozstrzygnięć
wydawanych przez organy podatkowe ani też kompetencji do wiążącego orzekania
w sprawach wymagających aktu tych organów (tak Sąd Najwyższy w wyrokach:
z 16 października 1972 r., I PR 268/72, niepubl. i z 24 marca 2004 r., I CK 458/03,
niepubl.). Analogiczne stanowisko zostało wyrażone przez Sąd Najwyższy
w uchwale z 19 listopada 2010 r. (III CZP 88/10, niepubl.), a zgodnie z nim droga
sądowa w sprawach o ustalenie nieistnienia należności publicznoprawnej
stwierdzonej administracyjnym tytułem wykonawczym, powstającej i dochodzonej
na podstawie odrębnej regulacji prawa administracyjnego, jest niedopuszczalna.
Z przyczyn podanych wyżej, zarzut skargi kasacyjnej odnoszący się do
naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 2 § 1 w zw. z art. 1 k.p.c. jest oczywiście
uzasadniony. Sąd Okręgowy orzekł o istnieniu zobowiązania podatkowego poza
granicami drogi sądowej wyznaczonymi przez art. 2 § 1 w zw. z art. 1 k.p.c.,
rozstrzygając w kwestii niemającej charakteru sprawy cywilnej. Z tego powodu
5
całkowicie bez znaczenia dla sprawy pozostaje podkreślana przez Sąd Okręgowy
kwestia deklaratoryjnego charakteru decyzji stwierdzającej nieistnienie
zobowiązania podatkowego. Niezależnie bowiem od rodzaju wydawanego w nich
rozstrzygnięcia (konstytutywne, deklaratywne), sprawy dotyczące zobowiązań
podatkowych należą do kompetencji organów administracji.
2. Powód wystąpił z żądaniem uzgodnienia treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wykreślenie z działu IV księgi wieczystej
prowadzonej dla użytkowania wieczystego gruntu i dla własności budynków
hipoteki, która – według jego twierdzeń – nie mogła powstać, gdyż przed datą jej
wpisania wierzytelność, którą miała zabezpieczać uległa przedawnieniu. Nie ulega
wątpliwości, że w sprawie istniała kwestia prejudycjalna, sprowadzająca się do
konieczności uzyskania orzeczenia organu podatkowego, które stanowiłoby
wiążącą wypowiedź o istnieniu lub wygaśnięciu zobowiązania podatkowego
powoda w dacie, w której doszło do wpisania hipoteki mającej zabezpieczyć
wierzytelność pozwanego o wykonanie tego zobowiązania. Do chwili
rozstrzygnięcia tej sprawy w postępowaniu administracyjnym sąd cywilny nie
dysponował więc wszystkimi przesłankami koniecznymi do oceny zasadności
powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Z tego powodu zasadny jest też zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 10 ust.
1 u.k.w.h. przez stwierdzenie braku podstaw do wpisu hipoteki przymusowej
kaucyjnej, chociaż Sądowi nie został dostarczony dowód pozwalający na ustalenie,
że zobowiązanie podatkowe zabezpieczone hipoteką kaucyjną wygasło zanim
doszło do wpisu hipoteki kaucyjnej w księdze wieczystej prowadzonej dla
użytkowania wieczystego i własności budynków.
W sytuacji procesowej, w jakiej znalazł się Sąd po zawiśnięciu sprawy
a przed zamknięciem rozprawy, możliwe było rozważenie dwóch rozwiązań.
Po pierwsze, powództwo wytoczone na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. mogło być
uznane za przedwczesne, skoro kwestia istnienia lub nieistnienia zabezpieczonego
hipoteką zobowiązania podatkowego nie została rozstrzygnięta na właściwej
drodze przed jego wytoczeniem. Po drugie, w związku z równoległym
prowadzeniem postępowania zmierzającego do ustalenia zobowiązania
podatkowego powoda, Sąd mógł (fakultatywnie) zawiesić postępowanie cywilne na
6
podstawie art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c., do czasu wydania decyzji przez organ
administracji w postępowaniu odwoławczym. Każde z tych rozstrzygnięć byłoby
uzasadnione faktem, że wydanie decyzji administracyjnej stwierdzającej istnienie
bądź wygaśnięcie zobowiązania podatkowego powoda stanowi w świetle twierdzeń
uzasadniających żądanie konieczny element stanu faktycznego sprawy.
Tylko ostateczna decyzja organu podatkowego, z której wynikałoby nieistnienie
w dacie dokonania wpisu zobowiązania podatkowego zabezpieczonego przez wpis
hipoteki mogła być podstawą ustalenia, że w dacie wpisu nie istniała
zabezpieczona hipoteką wierzytelność. Trafnie zauważa skarżący, że skorzystanie
z możliwości zawieszenia postępowania powinno być warunkowane celowością
zastosowania tej instytucji w okolicznościach konkretnej sprawy oraz względami
ekonomiki procesowej (por. m.in. uzasadnienie uchwał Sądu Najwyższego
z 12 października 1979 r., III CZP 55/79, OSNC 1980, nr 3, poz. 47 i z 24 września
1981 r., III CZP 29/81, OSNC 1982, nr 4, poz. 45; postanowienia Sądu
Najwyższego z 19 października 1966 r., I CZ 112/66, OSNC 1967, nr 7-8, poz. 129
i z 17 listopada 1981 r., I CZ 119/81, OSNC 1982, nr 5-6, poz. 83; wyrok Sądu
Najwyższego z 10 lipca 2002 r., II CKN 826/00, niepubl.). Względy pragmatyczne
przemawiały w okolicznościach niniejszej sprawy za zawieszeniem postępowania
do czasu wydania ostatecznej decyzji administracyjnej w toczącym się równolegle
postępowaniu odwoławczym (por. wyrok Sądu Najwyższego z 25 maja 2007 r.,
I CSK 24/07, niepubl.). Zarzut naruszenia art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. został więc
w skardze kasacyjnej słusznie podniesiony.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy orzekł, jak w sentencji. O kosztach postępowania orzeczono
na postawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. i 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.
7