Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 21 grudnia 2010 r., III CZP 107/10
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
Sędzia SN Dariusz Zawistowski
Sędzia SA Maria Szulc (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Sławomira P. przy uczestnictwie Moniki
C. w sprawie o przymusowe odebranie małoletniego Roberta P., po rozstrzygnięciu
w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 21 grudnia 2010 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we Wrocławiu postanowieniem z
dnia 22 września 2010 r.:
„1. Czy kuratorowi sądowemu za wykonywanie w trybie art. 5986
k.p.c.
czynności przymusowego odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub
pozostającej pod opieką przysługuje ryczałt określony art. 91 ust. 1 pkt 3 oraz 91
ust. 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. z dnia 12
września 2001 r.), wypłacany za każdą wykonaną czynność
w razie uznania, że ryczałt taki przysługuje;
2. Czy stanowi on wydatek w rozumieniu art. 5 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r.
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i na podstawie art. 520 § 2 k.p.c.
obowiązek jego zwrotu należy złożyć na uczestnika postępowania obowiązanego
do wydania osoby?”
podjął uchwałę:
Kuratorowi zawodowemu przysługuje ryczałt określony w art. 91 ust. 1
pkt 3 i art. 91 ust. 2 w związku z art. 91 ust. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o
kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071) za czynności zlecone przez sąd
na podstawie art. 5986
k.p.c. Ryczałt ten stanowi wydatek w rozumieniu art. 5
ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.);
odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Postanowieniami z dnia 27 maja 2010 r. Sąd Rejonowy dla Wrocławia-
Fabrycznej we Wrocławiu w sprawie o egzekucję kontaktów z małoletnim Robertem
P. postanowił przyznać ryczałtowe wynagrodzenie pięciu kuratorom sądowym,
każdemu w kwocie 187,38 zł, obciążając tymi kosztami uczestniczkę Monikę C.
Postanowienia te zostały zaskarżone przez dłużniczkę zażaleniami, w których
podniosła m.in., że art. 5 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. – dalej: "u.k.s.c.")
nie może stanowić podstawy obciążenia jej kosztami czynności kuratorów podjętymi
na podstawie art. 5986
k.p.c.
Rozpoznając zażalenie, Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości co do
sposobu przyznawania wynagrodzenia kuratorom sądowym uczestniczącym w
postępowaniu w sprawie odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub
pozostającej pod opieką. Obowiązujące przepisy nie precyzują jasno, czy
wynagrodzenie z tytułu tych czynności powinno zostać przyznane w ramach
wynagrodzenia zasadniczego kuratora (art. 14 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o
kuratorach sądowych, Dz.U. Nr 98, poz. 1071 – dalej: "u.k.s."), czy też jako
wynagrodzenie ryczałtowe (art. 91 u.k.s.). Wątpliwości te znalazły wyraz w
zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy dotyczy kuratorów
sądowych, a więc zarówno kuratorów zawodowych, jak i kuratorów społecznych.
Równocześnie jednak przedmiotem postanowień Sądu Rejonowego, a w
konsekwencji zażaleń, na tle których przedstawione zostało zagadnienie prawne,
jest wyłącznie wynagrodzenie kuratorów zawodowych. Z tego powodu rozpoznanie
zagadnienia zostało ograniczone do oceny kwestii ryczałtowego wynagradzania
kuratorów zawodowych za czynności podejmowane w postępowaniu o przymusowe
odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką.
Jak wskazał Sąd Okręgowy, w przepisach regulujących wynagrodzenie
kuratora sądowego lub zwrot wydatków w formie ryczałtów za wykonywanie
czynności wykraczających poza jego podstawowe obowiązki (art. 14, 90 i 91 u.k.s.)
nie ma uregulowania zasad ewentualnego wynagrodzenia kuratora za czynności
związane z odebraniem osoby. Ustawą z dnia 19 lipca 2001 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 98, poz.
1069) do kodeksu postępowania cywilnego wprowadzony został szczególny tryb
postępowania w przedmiocie odebrania osoby, wcześniej należący do
postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez komorników sądowych.
Przekazaniu kompetencji w tym zakresie kuratorom sądowym nie towarzyszyło
jednak określenie zasad ich wynagradzania.
Lukę w tym zakresie należy więc uzupełnić przez analogiczne zastosowanie
innych regulacji określających sposób wynagradzania kuratorów sądowych, przy
czym możliwe są w tym zakresie dwa rozwiązania. Można rozważać uznanie
wynagrodzenia za czynności związane z odebraniem osoby za element
zasadniczego wynagrodzenia kuratora, przysługującego mu stosownie do art. 14
u.k.s.c. za czynności należące do jego podstawowych obowiązków
wyszczególnionych w art. 11 i 13 u.k.s., albo przyjąć wynagrodzenie ryczałtowe z
tytułu szczególnych czynności kuratora, uregulowane w art. 91 ust. 1 pkt 3 w
związku z ust. 3 u.k.s. W konsekwencji, rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego
wymaga oceny, czy czynności kuratora w ramach postępowania w sprawie o
odebranie osoby należą do zakresu zwykłych czynności kuratora, czy też stanowią
czynności szczególne, wynagradzane w sposób ryczałtowy.
Na rzecz pierwszego stanowiska przemawia przede wszystkim wykładnia
językowa art. 91 ust. 1 pkt 3 u.k.s., zgodnie z którym wynagrodzenie ryczałtowe
przysługuje kuratorowi za obecność przy kontaktach rodziców z dziećmi, w ramach
wykonania orzeczenia sądu ustalającego te kontakty (art. 58 § 1 i art. 97 § 2 k.r.o.).
Z pewnością na podstawie art. 91 ust. 3 w związku z ust.1 pkt 3 u.k.s. stosowanego
wprost kuratorowi zawodowemu nie przysługuje wynagrodzenie ryczałtowe z tytułu
udziału w postępowaniu w sprawie odebrania osoby. Należy jednak zauważyć, że
czynności podejmowane w ramach postępowania w sprawach o odebranie osoby
na podstawie art. 5986
k.p.c. oraz § 1 i 9 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i
obowiązków kuratorów zawodowych (Dz.U. Nr 112, poz. 1064) mają szczególną
doniosłość społeczną, wiążą się bowiem z koniecznością uwzględnienia dobra
osoby podlegającej odebraniu. Z tego względu powinien w nich uczestniczyć
wyłącznie kurator zawodowy, spełniający podwyższone wymagania w zakresie
wykształcenia i innych kwalifikacji, które nie są stawiane kuratorowi społecznemu
(art. 5 ust. 1 i art. 84 ust. 1 u.k.s.). Tylko na podstawie brzmienia art. 91 ust. 1 u.k.s.
nie można więc z góry wykluczać, że kuratorowi zawodowemu nie przysługuje
wynagrodzenie ryczałtowe, przepis ten bowiem wymienia czynności należące do
kompetencji kuratora społecznego, które w dalszej kolejności odniesione zostały do
kuratora zawodowego (art. 91 ust. 3 u.k.s.). Katalog ten nie może więc obejmować
działań zastrzeżonych do wyłącznej kompetencji kuratora zawodowego.
W obecnym stanie prawnym zdecydowanie przeważają jednak argumenty
wskazujące na konieczność przyznania kuratorom wynagrodzenia ryczałtowego.
Postępowanie w sprawie odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub
pozostającej pod opieką składa się z dwóch faz – rozpoznawczej oraz
wykonawczej, w której sąd zleca kuratorowi wykonanie orzeczenia o odebraniu
osoby (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP 156/06,
OSNC 2008, nr 1, poz. 2). Po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego
dokonanej ustawą z dnia 19 lipca 2001 r. działania kuratora nie mają charakteru
czynności w postępowaniu egzekucyjnym, lecz należą do postępowania
opiekuńczego toczącego się według przepisów o postępowaniu nieprocesowym
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 75/08, OSNC
2009, nr 1, poz. 12), co zostało podyktowane przede wszystkim względami
humanitarnymi (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP
156/06).
Ustawodawca nie wprowadził żadnej dystynkcji między tak ukształtowanym
wykonaniem orzeczenia o odebraniu osoby a wykonaniem orzeczenia ustalającego
kontakty z dzieckiem (art. 58 § 1 i art. 97 § 2 k.r.o ). W obu wypadkach na rodzicu
lub opiekunie dziecka ciążą podobne obowiązki, polegające na wydaniu, a
następnie odprowadzeniu dziecka. Ustawodawca nie różnicuje przy tym odebrania
dziecka dokonywanego na stałe lub na czas określony (uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 26 maja 1975 r., III CZP 30/75, OSNCP 1976, nr 3, poz. 41 oraz z dnia 28
sierpnia 2008 r., III CZP 75/08).
W konsekwencji, w ramach wykładni art. 91 ust. 1 pkt 3 u.k.s. należy dojść do
wniosku, że również na gruncie tego przepisu nie ma podstaw do różnicowania
sytuacji prawnej kuratora w ramach postępowania w przedmiocie kontaktów z
dzieckiem oraz w przedmiocie odebrania dziecka. Należy zauważyć, że za tym
rozwiązaniem przemawiają także względy funkcjonalne; postępowanie toczące się
na podstawie art. 5986
k.p.c. wiąże się z reguły z większym nakładem pracy ze
strony biorącego w nim udział kuratora. W związku z tym, z przyznania kuratorom
wynagrodzenia ryczałtowego z tytułu obecności w kontaktach z dzieckiem można
wyprowadzić wniosek, że takie wynagrodzenie jest należne tym bardziej w razie
udziału w postępowaniu w sprawie odebrania dziecka, wymagającym znacznie
większego nakładu pracy kuratora.
Zgodnie z § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 czerwca 2003
r. w sprawie standardów obciążania pracą kuratora zawodowego (Dz.U. Nr 116,
poz. 1100), do standardów pracy kuratora nie należy obecność przy kontaktach
rodziców z dziećmi ustalanych przez sąd opiekuńczy. W konsekwencji, wobec
przedstawionej wcześniej wykładni pojęcia „kontaktów" rodziców z dzieckiem oraz
większej złożoności postępowania w sprawie odebrania dziecka względem
postępowania w sprawie wykonania orzeczenia ustalającego kontakty z dzieckiem
należy uznać, że udział kuratora w tym postępowaniu także nie mieści się w ramach
jego standardowych obowiązków.
Należy także zwrócić uwagę na posłużenie się przez ustawodawcę w art. 91
ust. 1 pkt 3 u.k.s. liczbą mnogą przez wskazanie na udział kuratora w ustalonych
przez sąd opiekuńczy „kontaktach” rodziców z dziećmi. Charakter prawny tych
kontaktów nie został w tym przepisie sprecyzowany. W orzeczeniu o odebraniu
dziecka sąd orzeka równocześnie o zakresie jego kontaktów z rodzicami, z istoty
bowiem tego postępowania wynika, że w obecności kuratora dziecko zostaje
odebrane jednemu z rodziców i przekazane drugiemu rodzicowi, co znalazło wyraz
w art. 5989
k.p.c., wymagającym udziału w czynności odebrania uprawnionego albo
osoby lub instytucji przez niego upoważnionej.
Za przyjęciem wynagrodzenia ryczałtowego przemawia także wykładnia
językowa art. 5986
k.p.c., w którym mowa o „zleceniu” przez sąd kuratorowi
przymusowego odebrania osoby. Jeśli czynności te stanowiłyby element zwykłych
obowiązków kuratora, ustawodawca posłużyłby się w tym wypadku innym
określeniem, które nie wskazywałoby na nadzwyczajny charakter przekazywanych
kuratorowi czynności. W konsekwencji, czynności objęte tym zleceniem nie mogą
być traktowane jako element standardowych zadań kuratora, a tym samym
podstawy ich wynagradzania nie może stanowić art. 13 i 14 u.k.s.
Do analogicznego wniosku prowadzi także systemowy kontekst art. 91 ust. 1
pkt 3 u.k.s., jeżeli bowiem w § 3-10 rozporządzenia z dnia 12 czerwca 2003 r. w
sprawie standardów obciążania pracą kuratora zawodowego do czynności
mieszczących się poza standardowymi obowiązkami kuratora ustawodawca zaliczył
m in. sporządzanie wywiadów środowiskowych i obecność przy kontaktach z
dzieckiem, trudno przyjąć, by w zakresie standardowych obowiązków mieściły się
czynności związane z wykonaniem orzeczeń o odebraniu dziecka, mające znacznie
bardziej złożony i wymagający charakter. Przepisy tego rozporządzenia, określając
zakres czynności kuratora rodzinnego, odnoszą się przy tym do pojęcia „kuratora
rodzinnego”, nie różnicując sytuacji prawnej kuratorów zawodowych i społecznych.
Wymienione czynności, w przypadku kuratora społecznego, wiążą się z ryczałtem,
o którym mowa w art. 90 i 91 u.k.s., przy czym w art. 90 jest mowa o ryczałcie za
nadzór, zaś w art. 91 za inne określone czynności wykonywane przez kuratora
społecznego. Wykładnia systemowa wskazuje zatem, że w przypadku kuratora
zawodowego wynagrodzenie przysługuje za wykonywanie obowiązków w zakresie
nadzoru określonych w § 2-4 oraz za wykonywanie obowiązków wskazanych w § 5,
o czym świadczy słowo „ponadto" użyte w § 5. Za wykonanie zaś obowiązków
wskazanych w § 6-10 rozporządzenia przysługuje ryczałt, o którym mowa w art. 91
ust. 1 i 2 w związku z ust. 3 u.k.s.
Z tych powodów należy uznać, że kuratorowi zawodowemu uczestniczącemu
w postępowaniu o odebranie osoby przysługuje ryczałt określony w art. 91 ust. 1 pkt
3 i art. 91 ust. 2 w związku z art. 91 ust. 3 u.k.s. za czynności zlecone przez sąd na
podstawie art. 5986
k.p.c.
Odnosząc się do drugiego zagadnienia należy stwierdzić, że wobec
stwierdzenia, iż za udział w postępowaniu w sprawie przymusowego odebrania
osoby zawodowy kurator sądowy wynagradzany jest ryczałtem, przyznane mu
kwoty stanowią wydatek w rozumieniu art. 5 pkt 9 u.k.s. Do podstawowych reguł
językowej wykładni prawa należy konieczność nadawania tym samym terminom
wprowadzonym w różnych aktach prawnych tej samej treści, jeżeli szczególne
względy nie przemawiają za różnicowaniem ich znaczenia. Z tego względu pojęcie
„ryczałtu należnego kuratorom sądowym” użyte w art. 5 pkt 9 u.k.s. powinno być
uznane za odpowiadające treści pojęcia „ryczałtu” przewidzianego w art. 91 u.k.s. Z
treści obu aktów prawnych nie wynika przy tym, by wolą ustawodawcy było nadanie
temu słowu odmiennego znaczenia w obu tych przepisach.
W pozostałym zakresie udzielenie odpowiedzi nie miało podstaw. Zgodnie z
art. 390 § 1 k.p.c., zagadnienie kierowane do Sądu Najwyższego musi mieć
charakter prawny, tj. dotyczyć wykładni przepisów prawa materialnego lub
postępowania, nie zaś kwestii stosowania przepisów prawa do konkretnego stanu
faktycznego. Sformułowane przez sąd drugiej instancji zagadnienie nie może więc
sprowadzać się do pytania, które wymaga dokonania przez Sąd Najwyższy
subsumcji lub dokonania wyboru właściwej normy prawnej (postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 17 października 1995 r., III CZP 145/95, nie publ., z dnia 22
października 2002 r., III CZP 64/02, „Prokuratura i Prawo” Orzecznictwo 2003, nr 7-
8, s. 37 i z dnia 5 grudnia 2008 r., III CZP 119/08, nie publ. oraz uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 8 marca 2002 r., III CZP 10/02, nie publ., z dnia 7 września
2005 r., II UZP 8/05, OSNAPUS 2006, nr 15-16, poz. 252, z dnia 21 grudnia 2006
r., III CZP 131/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 152 oraz z dnia 18 października 2007 r.,
III CZP 85/07, OSNC 2008, nr 10, poz. 113).
Z tych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.