Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 157/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
SSN Jerzy Kwaśniewski
w sprawie z odwołania Zakładu Usługowego "O. - Service" Spółki jawnej
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej J. P.
o podleganie ubezpieczeniu wypadkowemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 grudnia 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od odwołującego się na
rzecz organu rentowego kwotę 120 (sto dwadzieścia) zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 25 czerwca 2009 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie płatnika składek Zakładu Usługowego
/.../ od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 10 marca 2009 r.
stwierdzającej, że J. P. w okresie od 1 lutego 2002 r. do 31 grudnia 2008 r.
podlegała między innymi obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu z tytułu
umowy zlecenia zawartej ze Spółką.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że J. P. na podstawie umowy zlecenia z 1
lutego 2002 r. świadczyła pracę na rzecz Spółki w okresie od 2 lutego 2002 r. do 31
grudnia 2008 r. Ubezpieczona wykonywała obowiązki gospodarza domu i do jej
zadań należały prace porządkowe na terenie budynku oraz utrzymanie czystości w
jego okolicy, a w zimie także odśnieżanie chodników. Spółka prowadzi działalność
w zakresie świadczenia kompleksowych usług agrotechnicznych, remontowych,
budowlanych, prac porządkowych, usług transportowo-sprzętowych, obsługi i
naprawy pojazdów mechanicznych, wynajmu środków transportu, gospodarki
ściekami oraz wywozu śmieci i usług sanitarnych. Głównym przedmiotem jej
działalności są prace związane z utrzymaniem terenów zielonych na obszarze
miasta K., a także świadczenie usług na rzecz spółdzielni mieszkaniowych,
polegające na pracach porządkowych lub na kompleksowym utrzymaniu czystości
w budynku oraz na pielęgnacji terenów zielonych. Usługi te Spółka wykonuje na
podstawie umów zawieranych ze spółdzielniami mieszkaniowymi oraz innymi
podmiotami. W tych umowach określone są konkretne obowiązki, do wykonania
których zobowiązana jest Spółka oraz sprecyzowany teren, którym Spółka ma się
zająć. W momencie zmiany regulacji prawnych dotyczących odprowadzania
składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu umowy zlecenia Spółka uzyskała w
Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych ustną informację, że osoba wykonująca
umowę zlecenia poza siedzibą firmy nie podlega ubezpieczeniu wypadkowemu.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał, że w
świetle art. 12 i 13 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) zasadą jest
podleganie przez zleceniobiorców obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu,
3
chyba że wykonują zlecenie poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności
zleceniodawcy. W związku z tym zasadniczym problemem jest rozstrzygnięcie
spornego między stronami rozumienia pojęcia "miejsce prowadzenia działalności".
Zdaniem Sądu, zwrot ten wskazuje nie tylko na aspekt terytorialny, ale także na
substrat materialny i organizacyjny (np. zorganizowanie przez zleceniodawcę
infrastruktury, organizowanie pracy i jej kontrola, wydawanie poleceń lub
wskazówek, jak zadanie powinno być wykonane). Skoro więc w niniejszej sprawie
ubezpieczona wykonywała prace stanowiące przedmiot umów zawartych pomiędzy
Spółką a spółdzielniami mieszkaniowymi, to należało przyjąć, że w ramach
wykonywania tych umów Spółka miała obowiązek zabezpieczyć właściwe
wykonanie umów przez osoby, którymi w tym zakresie się posługiwała.
Zleceniobiorcy mieli dowolnie określony czas wykonywania swych obowiązków, z
tym że Spółka zastrzegła, aby to były godziny przedpołudniowe. Zleceniobiorcy byli
od czasu do czasu kontrolowani przez przedstawicieli Spółki oraz przez
administrację spółdzielni pod względem poprawności wykonania obowiązków
gospodarzy domów. W tym stanie rzeczy miejscem wykonywania działalności przez
Spółkę było miejsce wykonywania przez zleceniobiorcę umowy łączącej go ze
Spółką. W ocenie Sądu Okręgowego, powierzenie zleceniobiorcom wykonywania
określonych czynności w imieniu i na rzecz Spółki na zindywidualizowanym
terytorium w sytuacji, gdy zleceniobiorcy podlegali jej kontroli i wskazówkom w
trakcie realizacji usług, oznacza rozciągnięcie pojęcia "miejsca wykonywania
działalności zleceniodawcy" także na miejsca, w którym faktycznie były
wykonywane usługi powierzone zleceniobiorcy. W takiej sytuacji wykonywanie
pracy na podstawie umowy zlecenia przez ubezpieczoną stanowiło tytuł objęcia jej
obowiązkiem ubezpieczenia wypadkowego.
Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2009 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację Spółki
od wyroku Sądu pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny - podzielając ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego i przyjmując je za własne - stwierdził, że wpis o
miejscu prowadzenia działalności zamieszczony w ewidencji działalności
gospodarczej nie jest równoznaczny z określeniem miejsca prowadzenia
działalności zleceniodawcy w rozumieniu art. 12 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. W przekonaniu Sądu Apelacyjnego, analiza tego przepisu nie może
4
ograniczać się wyłącznie do jego wykładni literalnej i pomijać celu regulacji, którym
jest wyłączenie z obowiązkowego ubezpieczenia wypadkowego tych
zleceniobiorców, którzy wykonują pracę nie tylko poza siedzibą zleceniodawcy, ale
także poza miejscem prowadzenia jego działalności, czyli poza granicami, do
których można rozciągnąć ryzyko ubezpieczenia wypadkowego. W rozpoznawanej
sprawie ubezpieczona świadczyła pracę, wykonując zadania określone nie tylko w
umowie zlecenia, jaka łączyła ją ze Spółką, ale także zadania przewidziane w
umowach zawartych przez Spółkę ze spółdzielnią mieszkaniową. Spółka - z
konieczności - organizowała pracę ubezpieczonych zleceniobiorców, zapewniała
środki do jej wykonania i przeprowadzała jej kontrolę, bowiem odpowiadała za
rezultat tej pracy wobec spółdzielni mieszkaniowej. Przeprowadzanie realnej
kontroli pracy zleceniobiorców przez Spółkę ma potwierdzenie w materiale
dowodowym. W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że miejscem prowadzenia
działalności przez odwołującą się Spółkę było miejsce wykonywania czynności
gospodarza domu przez zleceniobiorcę. Miejsce to było wyznaczone przez
konkretne czynności wykonywane przez ubezpieczoną w ramach łączącej ją ze
Spółką umowy zlecenia na terenie pozostającym w zarządzie spółdzielni
mieszkaniowej. Powierzenie przez Spółkę wykonywania określonych czynności w
imieniu i na rzecz zleceniodawcy na zindywidualizowanym terytorium, stosownie do
wskazówek zleceniodawcy (Spółki) i pod jego kontrolą, oznacza "rozciągnięcie"
użytego w art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych pojęcia
"miejsce wykonywania działalności zleceniodawcy" również na miejsce, w którym
usługi wskazane zleceniobiorcy w umowie są faktycznie wykonywane (budynek i
jego otoczenie).
Od wyroku Sądu Apelacyjnego Spółka wniosła skargę kasacyjną, w której
zarzuciła naruszenie art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
przez "nieuzasadnione przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że powierzenie przez
Skarżącą świadczenia określonych usług na rzecz Zleceniobiorcy -
Zainteresowanej w sprawie, jest równoznaczne z rozciągnięciem miejsca
wykonywania działalności Zleceniodawcy w rozumieniu tego przepisu na miejsce,
gdzie usługa jest wykonywana mimo, że Skarżąca nie miała realnej kontroli nad
5
wykonywaniem usług przez zleceniobiorcę, który mógł je wykonywać w dowolnym
czasie".
W uzasadnieniu skargi podniesiono w szczególności, że nie można
utożsamiać miejsca świadczenia usług przez zleceniobiorcę, z miejscem
prowadzenia działalności przez zleceniodawcę. Rozciągnięcie pojęcia miejsce
prowadzenia działalności zleceniodawcy na miejsce świadczenia usług przez
zleceniobiorcę sprawia, że norma zawarta w art. 12 ust. 3 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych staje się pusta, bowiem - logicznie rzecz ujmując -
przepis ten nie miałby zastosowania w żadnej sytuacji. Tymczasem celem
omawianej regulacji prawnej jest wyłączenie spod obowiązkowego ubezpieczenia
wypadkowego tych zleceniobiorców, którzy: 1) świadczą usługi poza miejscem,
gdzie zleceniodawca posiada swoją strukturę osobową, organizacyjną i materialno-
sprzętową, 2) mają swobodę w zakresie organizacji czasu realizacji powierzonych
im zadań i 3) zlecane usługi nie są głównym przedmiotem działalności
zleceniodawcy. Taka zaś sytuacja nie ma miejsca w rozpoznawanej sprawie.
Spółka posiada bowiem swoją strukturę osobową, organizacyjną i materialną w K.
przy ulicy N. , a zleceniobiorcy w najmniejszym zakresie nie byli z nią związani.
Zasady świadczenia usług przez zleceniobiorców były tak określone, że mogli oni
wykonywać swoje zadania w dowolnym, nienormowanym czasie, a zleceniodawca
nie miał realnej możliwości kontrolowania ich pod względem sposobu
wywiązywania się z nałożonych obowiązków. Czynności objęte zleceniem nie
należały przy tym do głównego zakresu działalności Spółki. Tym są bowiem usługi
agrotechniczne, świadczone zwłaszcza w pobliżu dróg i torowisk, gdzie występuje
duże zagrożenie wypadkowe. Tam też skarżąca "wypracowała substrat materialny i
organizacyjny" pozwalający na stwierdzenie, że usługi te są związane z takim
zaangażowaniem technicznym i organizacyjnym, iż powinny podlegać
ubezpieczeniu wypadkowemu. W przypadku świadczenia usług w charakterze
gospodarzy domów takie zagrożenie wypadkowe nie istnieje, stąd brak podstaw do
objęcia tej kategorii zleceniobiorców ochroną ubezpieczeniową. Obowiązkowe
ubezpieczenie wypadkowe jest „dobrodziejstwem" zarówno dla ubezpieczonych,
gdyż zapewnia im stosowne świadczenia w razie zaistnienia wypadku, jak i dla
płatnika, bowiem zwalnia go od odpowiedzialności za skutki zdarzenia. Istotą tej
6
instytucji jest zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej zleceniobiorcom w tych
przypadkach, gdy zleceniodawca ma możliwość zweryfikowania, czy zdarzenie
miało miejsce i czy nastąpiło podczas świadczenia zleconych usług. Ustawodawca
zakłada wszakże, że zleceniobiorca świadczy usługi pod bezpośrednim nadzorem
zleceniodawcy, który jest odpowiedzialny za zapewnienie mu bezpiecznych
warunków pracy. To wymaganie nie jest spełnione, gdy zleceniodawca nie stworzył
struktur organizacyjnych pozwalających na sprawowanie tego rodzaju kontroli, a
zleceniobiorca ma pełną swobodę w decydowaniu o czasie i sposobie realizacji
powierzonych mu zadań. Nie mając środków umożliwiających ustalenie faktu i
okoliczności wypadku, zleceniodawca nie powinien więc uiszczać składek na to
ubezpieczenie. Skarżąca dodała, że skoro przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych weszły w życie w tym samym czasie co przepisy Prawa działalności
gospodarczej, to przy wykładni pojęcia „miejsce prowadzenia działalności" należy
odwoływać się do art. 11 tego Prawa, który pojęcie „miejsce działalności
gospodarczej" wiązał ze stałym miejscem jej prowadzenia i adresem, pod którym
znajdował się substrat materialny przedsiębiorcy. Reminiscencją tej regulacji są
aktualne przepisy art. 5 pkt 4 i art. 49 ust. 1 pkt 1 ustawy o swobodzie działalności
gospodarczej, operujące pojęciem "głównego miejsca prowadzenia działalności" i
odnoszące to pojęcie do pewnej struktury organizacyjnej i substratu materialnego
przedsiębiorcy.
Spółka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę przez
ustalenie, że J. P. nie podlegała obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu w
okresie od 12 grudnia 2005 r. do 31 stycznia 2007 r. i o zasądzenie kosztów
procesu, względnie o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i poprzedzającego go
wyroku Sądu Okręgowego oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania,
odpowiednio Sądowi Apelacyjnemu bądź Sądowi Okręgowemu.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów procesu.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarżąca podniosła zarzut naruszenia prawa materialnego przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2009 r. Szczegółowej
7
analizy tego przepisu dokonał już Sąd Najwyższy w wielu wyrokach przy
rozpoznawaniu skarg kasacyjnych wniesionych przez tę samą skarżącą w
sprawach o analogicznym stanie faktycznym i prawnym (przykładowo wyroki z dnia
10 listopada 2010 r., I UK 135/10 oraz z dnia 3 grudnia 2010 r., I UK 187/10,
niepublikowane). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę
podziela argumentację zawartą w uzasadnieniu tych orzeczeń, wobec czego w
rozpoznawanej sprawie można ograniczyć się jedynie do powtórzenia
najważniejszych motywów tamtych rozstrzygnięć.
Językowa wykładnia art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych (obowiązującego do dnia 31 grudnia 2009 r.) nie daje jasnego
rezultatu co do zakresu unormowania. Wskazanie w jego treści na „miejsce
prowadzenia działalności zleceniodawcy" nie oznacza, że chodzi tu o miejsce, z
którego zleceniodawca zarządza prowadzoną przez siebie działalnością (lokal
zleceniodawcy). Wręcz przeciwnie, rozróżnienie na siedzibę i miejsce prowadzenia
działalności oznacza, że nie można tego pojęcia ograniczyć tylko do jednego,
głównego lokalu podmiotu zatrudniającego zleceniobiorców. Nie można też
utożsamiać użytego w art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
pojęcia „siedziba" ze znaczeniem, jakie nadaje mu art. 41 k.c. Należy przyjąć, że
ustawodawca w tym wypadku miał na myśli potoczne rozumienie tego pojęcia jako
lokalu przedsiębiorstwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2008 r., II
UK 291/07, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 242). Nie oznacza to jednak, że metoda
porównawcza w wykładni tego przepisu nie powinna być stosowana. Dla
prawidłowej wykładni art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
należy przede wszystkim odwołać się do regulacji z zakresu prawa pracy, jak
również posłużyć się wykładnią funkcjonalną. Celem regulacji art. 12 ust. 3 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych było wyłączenie niektórych kategorii
zatrudnionych z obowiązku objęcia ubezpieczeniem wypadkowym. Z kolei,
obowiązek ubezpieczenia wypadkowego - jako ściśle związany z ryzykiem
wystąpienia wypadku przy pracy - powinien rozciągać się na wszystkie przypadki, w
których podmiot zatrudniający organizuje pracę i powinien zatrudnionym przez
siebie osobom zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki jej wykonywania.
Wyłączenie tego obowiązku może nastąpić jedynie wtedy, gdy podmiot
8
zatrudniający nie może podejmować takich działań. Zatrudnienie w oparciu o
umowę zlecenia charakteryzuje (mniej lub bardziej) znaczna swoboda wykonawcy
w doborze miejsca i czasu świadczenia usług, co odróżnia tę podstawę
zatrudnienia np. od stosunku pracy. Zasada swobody umów (art. 3531
k.c.)
dopuszcza kształtowanie przez strony umowy zlecenia zakresu podległości w
mniejszym lub większym zakresie (w szczególności na tej podstawie wykonawca
może zostać ograniczony co do swobody wyboru miejsca wykonania pracy). Jeśli
jednak określenie miejsca świadczenia pracy przez zleceniobiorcę zostało ustalone
przez podmiot zatrudniający (zleceniodawcę), to spoczywa na nim obowiązek
zorganizowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Jak trafnie wskazał
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 października 2009 r., II UK 40/09 (LEX nr
559953), art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych można
wykładać w sposób zbieżny z pojęciem „miejsca wyznaczonego" z art. 304 § 1 k.p.
Według tego przepisu, pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i
higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2 k.p., osobom fizycznym
wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w
miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w
zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny
rachunek działalność gospodarczą (dotyczy to również przedsiębiorców
niebędących pracodawcami, organizujących pracę wykonywaną przez osoby
fizyczne na innej podstawie niż stosunek pracy - art. 304 § 3 pkt 1 k.p.). W miejscu
wyznaczonym, zleceniodawca ma więc zapewnić osobom fizycznym wykonującym
pracę na podstawie zlecenia bezpieczne i higieniczne warunki pracy, a jego
obowiązki polegają (odpowiednio) na czynnościach wskazanych szczegółowo w
siedmiu punktach art. 207 § 2 k.p. Uwzględnić należy też art. 10 ust. 2 pkt 1 ustawy
z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. Nr 89, poz. 589 ze
zm.), według którego do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy nadzór i
kontrola zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom
fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy oraz osobom
wykonującym na własny rachunek działalność gospodarczą w miejscu
wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę, niebędącego pracodawcą, na
rzecz którego taka praca jest świadczona.
9
W związku z tym istnieje pełne uzasadnienie objęcia obowiązkowym
ubezpieczeniem wypadkowym tych zleceniobiorców, w odniesieniu do których
zleceniodawca powinien dbać o bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Chociaż
nie zawsze miejsce wykonywania usług przez zleceniobiorcę oznacza miejsce
prowadzenia działalności przez zleceniodawcę, to jednak ten zleceniobiorca, który
wykonuje pracę w miejscach wynikających (wyznaczonych) ściśle ze zleceń
zatrudniającego go zleceniodawcy, podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu wypadków przy pracy. W konsekwencji należy stwierdzić, że
w świetle obowiązującego do 31 grudnia 2009 r. art. 12 ust. 3 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, wyłączeniu z obowiązkowego ubezpieczenia
wypadkowego podlegali tylko ci zleceniobiorcy, którzy wykonywali pracę poza
siedzibą zleceniodawcy i jednocześnie poza miejscem prowadzenia przez niego
działalności. Miejsce wyznaczone zleceniobiorcom (umówione) jako miejsce
świadczenia pracy należy uznać za miejsce prowadzenia działalności przez
zleceniodawcę w rozumieniu tego przepisu. Poza sporem w sprawie jest, że
ubezpieczona wykonywała pracę w miejscu wskazanym (wyznaczonym) przez
Spółkę. W sytuacji, gdy Spółka wykonująca w ramach prowadzonej przez siebie
działalności gospodarczej usługi porządkowe określone w kontraktach zawartych
ze spółdzielniami mieszkaniowymi, wyznaczyła zleceniobiorcy konkretne miejsce
wykonywania przez niego pracy (budynek pozostający w zasobach spółdzielni
mieszkaniowej wraz z jego obejściem), to spoczywały na niej (odpowiednio)
obowiązki określone w art. 207 § 2 k.p., mimo zachowania przez zleceniobiorcę
pewnej swobody w dysponowaniu czasem pracy i wyborze sposobu realizacji
zadań. Nie doszło więc do spełnienia przesłanki wyłączenia zleceniobiorcy z
ubezpieczenia wypadkowego (wyłączenie z art. 12 ust. 3 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych nie miało zastosowania).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c. i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego na
podstawie art. 98 § 1 k.p.c. oraz § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
10
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz.
1349 ze zm.).