Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 182/10
POSTANOWIENIE
Dnia 12 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Marian Kocon
w sprawie z wniosku G. T. Spółki z o.o. z siedzibą w W.
przy uczestnictwie Parafii […] w W.
i Miasta Stołecznego Warszawy
o wpis w księdze wieczystej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 25 listopada 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki
postępowania kwotę 120 (sto dwadzieścia) złotych tytułem
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
G. T. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. wniosła o
wpisanie w dziale III księgi wieczystej [...] prowadzonej przez sąd Rejonowy dla
nieruchomości położonej w W. przy ul. W., składającej się z działek ewidencyjnych
nr 2/2 o pow. 3.538 m2
i nr 2/6 o pow. 4.710 m2
, której użytkownikiem wieczystym
jest Parafia […] w W., roszczenia o przeniesienie prawa użytkowania wieczystego
tej nieruchomości. Do wniosku dołączyła umowę przedwstępną sprzedaży prawa
użytkowania wieczystego nieruchomości zawartą w formie aktu notarialnego
z Parafią w dniu 14 listopada 2006 r. i wskazała, że roszczenie wywodzi z tej
umowy.
Referendarz sądowy w Sądzie Rejonowym w dniu 5 września 2007 r.
dokonał wpisu, a wymieniony Sąd postanowieniem z dnia 4 lipca 2008 r. utrzymał
go w mocy. Po rozpoznaniu apelacji Parafii Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia
25 listopada 2008 r. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że
uchylił wpis dokonany w dniu 5 września 2007 r. i oddalił wniosek o dokonanie tego
wpisu.
Odwołując się do umowy z dnia 14 listopada 2006 r., z której wynika, że przy
jej zawarciu Parafię reprezentował Józef L. jako pełnomocnik ustanowiony przez
proboszcza pomocniczego Parafii Sławomira S., Sąd Okręgowy uznał, iż nie był on
należycie umocowany, gdyż proboszcz pomocniczy nie był uprawniony do
podejmowania decyzji, a co za tym idzie do udzielenia pełnomocnictwa w sprawie
dotyczącej zarządzania i rozporządzania majątkiem parafii. Wniosek ten Sąd
wyprowadził – powołując się na art. 1 ust. 2 i art. 6 ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o
stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz.U. Nr 73, poz. 323 ze zm. – dalej: „u.s.P.K.E.A.”) – z postanowień
Zasadniczego Prawa Wewnętrznego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w
Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: ZPW”) i Regulaminu Parafialnego tego Kościoła
(dalej: „Reg.Paraf.”), według których proboszcz reprezentuje parafię na zewnątrz,
ale reprezentacja ta nie obejmuje zarządu i rozporządzania jej majątkiem, a
podejmowanie uchwał w sprawach nabycia, zbycia i zamiany nieruchomości
parafialnych należy do właściwości zgromadzenia parafialnego, przy czym uchwały
3
takie wymagają zatwierdzenia przez Konsystorz. Ponieważ brak jest uchwały
zgromadzenia parafialnego Parafii w sprawie sprzedaży należącego do niej prawa
użytkowania wieczystego nieruchomości jak i zatwierdzenia takiej uchwały przez
Konsystorz, czynność objęta umową z dnia 14 listopada 2006 r. jest nieważna, co
zdaniem Sądu Okręgowego powoduje, że wniosek o wpis do księgi wieczystej
roszczenia wynikającego z tej czynności nie może zostać uwzględniony.
Postanowienie Sądu Okręgowego wnioskodawczyni zaskarżyła skargą
kasacyjną. Podstawami skargi są: naruszenie prawa materialnego – art. 35 i 38 k.c.
oraz art. 1 ust. 2, art. 6 i 9 pkt 3 u.s.P.K.E.A. w zw. z art. 39 § 1 i art. 58 § 1 k.c.,
art. 58 § 1 k.c. i art. 1 ust. 1 u.s.P.K.E.A. w zw. z art. 87 Konstytucji, art. 33 w zw.
z art. 9 pkt 3 u.s.P.K.E.A. i art. 389 w zw. z art. 390 § 2 k.c. oraz naruszenie
przepisów postępowania: art. 6268
§ 2 w zw. z art. 391 § 1 zd. pierwsze i art. 13 § 2
k.p.c., art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 zd. pierwsze i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 378
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy i oddalenie apelacji.
Parafia wniosła o oddalenia skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według stanowiska utrwalonego w doktrynie jak i w judykaturze, okoliczność,
że stosownie do art. 6268
§ 2 k.p.c. zakres kognicji sądu rozpoznającego wniosek
o wpis do księgi wieczystej (także sądu drugiej instancji) jest ograniczony do
badania jedynie treści i formy wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz
treści księgi wieczystej, nie zwalnia sądu od badania skuteczności
materialnoprawnej czynności prawnej mającej stanowić podstawę wpisu. Badanie
to powinno więc uwzględniać przepisy obowiązującego prawa.
Jak stanowi art. 7 ust. 1 u.s.P.K.E.A. parafie Kościoła Ewangelicko-
Augsburskiego w R.P. posiadają osobowość prawną, a według art. 9 pkt 3
u.s.P.K.E.A. organami parafii są Zgromadzenie Parafialne, Rada Parafialna
i Proboszcz. Ustawa nie określa jednakże, który (które) z wymienionych organów
uprawniony(e) jest (są) do reprezentacji parafii i jakie kompetencje ma każdy z jej
organów. Skoro przewiduje istnienie kilku organów, to najpewniej zakłada, że tak
jak w przypadki innych osób prawnych, w zasadzie jeden z nich jest uprawniony
4
do reprezentowania parafii, a każdy z organów ma określone (w zasadzie
przypisane tylko jemu) kompetencje. Trudno więc przyjąć, że do reprezentacji
parafii i do działania za parafię we wszystkich sprawach uprawnione są na równi
wszystkie jej organy. W tej sytuacji naturalne jest sięgnięcie do przepisów, które
w tym zakresie zawierają odpowiednią regulację.
Zasadność zarzutu skarżącej, że ustalenia kompetencji organów parafii
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w R.P., w tym ich uprawnienia do
reprezentacji parafii, Sąd Okręgowy dokonał z naruszeniem art. 6268
§ 2 w zw.
z art. 391 § 1 zd. pierwsze i art. 13 § 2 k.p.c., gdyż uwzględnił postanowienia ZPW
i uchwalonego na jego podstawie Reg.Paraf. zależy od tego, czy mogą one być
uznane za przepisy prawa obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej.
Dla rozważań dotyczących tej kwestii nie mają bezpośredniego znaczenia
przepisy ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm. – dalej:
„u.s.P.K.K.”) i Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską,
podpisanego w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318 –
dalej: „Konkordat”) jak i orzecznictwo Sądu Najwyższego na ich tle, do którego
odwołują się uczestnicy postępowania. Wymienione akty prawne nie dotyczą
bowiem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w R.P. Sytuację prawną tego
Kościoła reguluje u.s.P.K.E.A. Wykładnia jej przepisów, wymagająca uwzględnienia
proklamowanego w art. 25 ust. 1 Konstytucji równouprawnienia wszystkich
kościołów i innych związków wyznaniowych, nakazuje jednakże wzięcie pod uwagę
przepisów u.s.P.K.K. i Konkordatu, jak i przepisów ustaw dotyczących innych
kościołów i związków wyznaniowych oraz ich wykładni. W związku z tym należy
odnotować pogląd utrwalony w orzecznictwie Sądu Najwyższego, aczkolwiek
z różnym uzasadnieniem i niepodzielany przez część piśmiennictwa, że jeżeli
chodzi o Kościół Katolicki w R.P. kompetencje kościelnej osoby prawnej określa
prawo wewnętrzne Kościoła i należy ich poszukiwać w Kodeksie prawa
kanonicznego (zob. uchwałę z dnia 19 grudnia 2008 r., III CZP 122/08, OSP 2010,
nr 2, poz. 18 i orzeczenia powołane w jej uzasadnieniu).
Niewątpliwie ZPW i Reg.Paraf. nie są źródłami obowiązującego prawa,
wymienionymi w art. 87 Konstytucji. Do przyjęcia, że (w całości lub w określonym
5
zakresie) zawierają one przepisy obowiązującego prawa potrzebne jest
stwierdzenie tego przez ustawę.
Według art. 1 ust. 2 u.s.P.K.E.A. Kościół Ewangelicko-Augsburski w R.P.
rządzi się w swoich sprawach wewnętrznych przepisami ZPW, a według art. 6 tej
ustawy organizację wewnętrzną Kościoła określa ZPW. Pierwszy z tych przepisów
wyraża autonomię Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w R.P. i uznania przez
Państwo regulacji spraw wewnętrznych Kościoła przepisami przezeń
ustanowionymi. Nie daje on podstawy do przyjęcia, że przepisy te są przepisami
prawa obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej. Przepisu, który to czyni
w odniesieniu do organizacji wewnętrznej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w R.P., należy upatrywać w art. 6 u.s.P.K.E.A.
Regulację ustawową stanowiącą, że Kościół Ewangelicko-Augsburski w R.P.
jako całość i określone jego jednostki organizacyjne mają osobowość prawną (art. 7
u.s.P.K.E.A.) oraz jakie są ich organy (art. 9 u.s.P.K.E.A), lecz nie określającą
zakresu kompetencji tych organów, ani które z nich są uprawnione do
reprezentowania kościelnych osób prawnych, przy jednoczesnym pozostawieniu
określenia organizacji wewnętrznej Kościoła jego prawu wewnętrznemu (art. 6
u.s.P.K.E.A), należy rozumieć jako wyrażającą wolę ustawodawcy pozostawienia –
ze skutkiem dla porządku prawnego Państwa – regulacji zakresu kompetencji
organów kościelnych osób prawnych oraz sposobu ich reprezentacji prawu
wewnętrznemu Kościoła.
Należy ponadto zwrócić uwagę, że u.s.P.K.E.A. w art. 5 przewiduje, iż
w sprawach odnoszących się do Kościoła Ewangelicko Augsburgskiego w R.P.,
nie uregulowanych tą ustawą, stosuje się przepisy ustawy z dnia 17 maja 1989 r.
o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (obecnie tekst jedn.: Dz.U. z 2005 r.
Nr 231, poz. 1965 ze zm. – dalej: „u.g.w.s.w.”). Artykuł 28 ust. 2 tej ustawy stanowi
zaś, że „osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, ich organy,
zakres kompetencji i sposób powoływania oraz reprezentacji określają statuty
(prawo wewnętrzne, zwane dalej „statutami”)”, co świadczy o uznaniu tych
„statutów” (prawa wewnętrznego kościołów i innych związków wyznaniowych) za
właściwe przepisy – mające moc powszechnie obowiązującą – w zakresie tej
regulacji. Jednakże stosownie do art. 18 ust. 1 i 2 u.g.w.s.w. art. 28 ust. 2 tej
6
ustawy, jako zamieszczony w jej rozdziale 2, ale nie określający uprawnień
kościołów i innych związków wyznaniowych, reguluje stosunek państwa tylko do
tych kościołów i innych związków wyznaniowych, których sytuacja prawna
i majątkowa nie jest uregulowana odrębnymi ustawami (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 24 marca 2004 r., IV CK 108/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 65). Nie odnosi się
on zatem do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w R. P., jako że jego sytuację
reguluje u.s.P.K.E.A. Stanowi jednakże silny argument na rzecz poglądu, że także
zakres kompetencji parafii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w R. P. reguluje
prawo wewnętrzne tego Kościoła. Niezgodne bowiem z konstytucyjną zasadą
równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych byłoby uznanie regulacji ich
prawa wewnętrznego odnośnie do kompetencji organów kościelnych osób
prawnych oraz sposobu reprezentacji tych osób prawnych tylko tych kościołów i
związków wyznaniowych, których sytuacja prawna i majątkowa nie jest
uregulowana odrębnymi ustawami i odmówienie uznania w tym zakresie
regulacjom prawa wewnętrznego kościołów i związków wyznaniowych, których
sytuacja jest uregulowana odrębnymi ustawami.
Nie można przy tym nie dostrzec, że w przypadku kościołów i związków
wyznaniowych, których sytuacja prawna i majątkowa nie jest uregulowana
odrębnymi ustawami, istnieje obowiązek ich rejestracji (art. 30 i n. u.g.w.s.w.).
Wpisowi do rejestru prowadzonego przez Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji podlegają m.in. ich organy, kompetencje organów, informacje
o osobach pełniących funkcje kierownicze organów wykonawczych i informacje
o sposobie reprezentowania kościoła lub innego związku wyznaniowego oraz
zaciągania zobowiązań majątkowych (§ 5 ust. 1 pkt 7-11 rozporządzenia Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru
kościołów i innych związków wyznaniowych, Dz.U. Nr 38, poz. 374). Taka regulacja
zapewnia powszechną dostępność do informacji potrzebnych przy dokonywaniu
czynności prawnych z kościołem lub innym związkiem wyznaniowym. Natomiast
w przypadku, gdy ustawa regulująca sytuację prawną i majątkową kościoła lub
innego związku wyznaniowego – tak jak u.s.P.K.E.A. – nie określa kompetencji
organów kościelnych osób prawnych ani sposobu reprezentacji tych osób
prawnych, uzyskanie potrzebnych w tym zakresie informacji wymaga sięgania do
7
przepisów prawa wewnętrznego kościoła lub związku wyznaniowego, które nie
podlegają obowiązkowi zamieszczenia w żadnym urzędowym publikatorze ani nie
wynikają z żadnego urzędowego rejestru. Jest to sytuacja utrudniająca
funkcjonowanie w obrocie prawnym takich kościołów i związków wyznaniowych,
jednakże ta niewątpliwie niepożądana konsekwencja istniejącej w tym zakresie
regulacji prawnej nie pozbawia jej mocy obowiązującej.
Poza tym można też bronić stanowiska, że wbrew poglądowi wyżej
wyrażonemu, art. 28 ust. 2 u.g.w.s.w., jako objęty wyjątkiem przewidzianym
w art. 18 ust. 2 tej ustawy, odnosi się do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w R.P., albowiem jest to przepis określający szeroko rozumiane uprawnienie
kościołów i związków wyznaniowych, a więc mający zastosowanie do kościołów
i związków wyznaniowych, których sytuacja jest ustawowo uregulowana.
Stanowisko, według którego zakres kompetencji organów parafii Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego w R.P. i reprezentację parafii tego Kościoła reguluje –
ze skutkiem dla powszechnie obowiązującego porządku prawnego – jego prawo
wewnętrzne, nie pozostaje w sprzeczności z ukształtowaniem konstrukcji osoby
prawnej w prawie polskim. Według art. 35 k.c. w wypadkach i w zakresie
przewidzianych we właściwych przepisach, organizację i sposób działania osoby
prawnej reguluje także jej statut, a stosownie do art. 38 k.c. osoba prawna działa
przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie.
Prawo wewnętrzne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w R.P. (ZPW, Reg.Paraf.)
w zakresie regulacji dotyczącej uprawnień organów jego parafii jako osób prawnych
i sposobu ich reprezentacji należy potraktować na równi z przepisami (ustawami),
o których mowa w art. 35 i 38 k.c., bądź należy je uznać w omawianym zakresie za
statut parafii w rozumieniu wymienionych przepisów (uchwalony przez najwyższą
władzę Kościoła, co uzasadnione jest hierarchiczną jego strukturą).
Z umowy przedwstępnej dotyczącej przeniesienia własności (prawa
użytkowania wieczystego) nieruchomości, czyniącej zadość wymaganiom od
których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do
formy, dla strony uprawnionej wynika roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej
(art. 390 § 2 k.c.). Roszczenie to może więc być ujawnione w księdze wieczystej
prowadzonej dla nieruchomości (art. 16 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
8
o księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn.: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361
ze zm.). Wpisanie go do księgi wieczystej oczywiście może nastąpić tylko w razie
jego istnienia, co zależy od skuteczności materialnoprawnej umowy, z której ono
wynika.
Według § 29 pkt 2 lit f) ZPW oraz § 12 pkt 2 lit. f) Reg.Paraf. do właściwości
Zgromadzenia Parafialnego należy podejmowanie uchwał w sprawach nabycia,
zbycia i zamiany nieruchomości parafialnych, a według § 30 pkt 1 ZPW i § 13 pkt 1
Reg.Paraf. uchwały w sprawach nabycia, zbycia i zamiany nieruchomości
parafialnych wymagają zatwierdzenia przez Konsystorz. Ze względu na charakter
użytkowania wieczystego (art. 233 k.c.; zob. np. uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia1975 r., III CZP 63/75,
OSNCP1976, nr 12, poz. 259) przez sprawy te należy rozumieć nie tylko sprawy
dotyczące własności, ale i użytkowania wieczystego nieruchomości. Zbyciem
nieruchomości (prawa użytkowania wieczystego) jest przy tym nie tylko zawarcie
umowy rozporządzającej prawem, ale także zawarcie umowy zobowiązującej do
przeniesienia prawa (art. 155 § 1 k.c.). Zawarcie umowy przedwstępnej, z której
wynika roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości (prawa użytkowania
wieczystego), jest więc także czynnością zmierzającą do zbycia nieruchomości
w rozumieniu postanowień ZPW i Reg.Paraf. Stosownie do § 26 ZPW zadania
i zasady funkcjonowania Parafii określa Reg.Paraf. W myśl zaś § 42 tego
regulaminu Proboszcz reprezentuje parafię na zewnątrz (ust. 3), przy czym
reprezentacja ta nie obejmuje upoważnienia do podejmowania czynności
zarządzających majątkiem parafii (ust. 4).
Józef L., który zawarł umowę z dnia 14 listopada 2006 r. w imieniu Parafii,
nie był przeto należycie umocowany do dokonania tej czynności. Proboszcz
pomocniczy Parafii Sławomir S. nie był bowiem uprawniony do udzielenia mu
pełnomocnictwa do zawarcia umowy przedwstępnej
9
zobowiązującej do zawarcia umowy przeniesienia prawa użytkowania wieczystego
nieruchomości parafialnej. O braku uchwały Zgromadzenia Parafialnego Parafii
dotyczącej zbycia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości parafialnej oraz
zatwierdzenia jej przez Konsystorz Kościoła świadczyło nie tylko niedołączenie ich
do wniosku o dokonanie wpisu i niewymienienie ich w umowie z dnia 14 listopada
2006 r., ale także okoliczność, że w § 6 tej umowy działający w imieniu Parafii jej
pełnomocnik zobowiązał Parafię (!) do przedłożenia przy zawarciu umowy
przyrzeczonej sporządzonych we właściwej formie i treści uchwał w przedmiocie
zezwolenia na zbycie prawa użytkowania wieczystego. Odmowa potwierdzenia
przez Parafię czynności zawarcia przez Józefa L. umowy przedwstępnej
zobowiązującej do przeniesienia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości
parafialnej na Spółkę G. T. wynika z oświadczenia złożonego przez Parafię w toku
postępowania apelacyjnego.
Z powyższych okoliczności wynika, że zawarta w dniu 14 listopada 2006 r.
umowa przedwstępna zobowiązująca do zawarcia umowy przeniesienia prawa
użytkowania wieczystego należącego do Parafii była nieważna. Nie rodziła więc
roszczenia o przeniesienie tego prawa na Spółkę G. T., co wyklucza wpisanie go
do księgi wieczystej. Sąd Okręgowy trafnie zatem uznał, że wniosek o wpisanie
tego roszczenia do księgi wieczystej należało oddalić (art. 6269
k.p.c.).
Z przytoczonych względów skarga kasacyjna, jako niemająca uzasadnionych
podstaw, podlega oddaleniu (art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy orzekł stosownie do
art. 108 § 1 zd. pierwsze w zw. z art. 13 § 2 i art. 520 § 2 k.p.c. w zw. z § 13 ust. 4
pkt 1 oraz § 8 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163,
poz. 1348 ze zm.).