Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 246/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania W. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury z art. 27 i wysokość świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 lutego 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 5 września 2008 r. organ rentowy przyznał ubezpieczonej W.
K. na podstawie art. 28 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych prawo do emerytury od 1 lipca 2008 r., tj. od
miesiąca złożenia wniosku. Z uwagi na niemożność ustalenia podstawy wymiaru,
2
do wyliczenia świadczenia przyjęto 24% kwoty bazowej wynoszącej 2.275,37zł, tj.
kwotę 546,09zł, a następnie dokonano ustalenia wysokości emerytury przy
zastosowaniu zasady proporcjonalnego wyliczenia wymienionej w art. 56 ustawy.
Ostatecznie wysokość emerytury ustalono na kwotę 259,32 zł brutto. Świadczenie
nie zostało podwyższone do kwoty najniższej emerytury.
Wyrokiem z dnia 6 maja 2009 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił odwołanie wnioskodawczyni od powyższej decyzji, ustalając,
że legitymuje się ona okresami składkowymi w rozmiarze 5 lat, 4 miesięcy i 24 dni
oraz podlegającymi uwzględnieniu okresami nieskładkowymi w rozmiarze 1 roku, 9
miesięcy i 18 dni, łącznie - 7 lat, 2 miesiące i 12 dni. Wnioskodawczyni wykazała
nadto 9 lat i 11 dni pracy w gospodarstwie rolnym, z czego uwzględniono 7 lat, 9
miesięcy i 18 dni jako okres uzupełniający do 15-letniego okresu niezbędnego do
uzyskania uprawnień emerytalnych na podstawie art. 28 ustawy.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, wnioskodawczyni nie spełnia warunków
do emerytury przewidzianej w art. 27 ustawy emerytalnej, gdyż nawet po
uwzględnieniu całego okresu pracy na roli, tj. 9 lat i 18 dni nie posiadałaby 20 lat
okresów składkowych, nieskładkowych i uzupełniających, a jedynie 16 lat, 2
miesiące i 23 dni. Konsekwencją przyznania wnioskodawczyni emerytury niepełnej
jest niemożność podwyższenia świadczenia do kwoty najniższej emerytury (art. 54
ustawy) oraz ustalenia podstawy wymiaru na podstawie art. 15 ustawy. Z tego
względu przy ustalaniu wysokości świadczenia zastosowanie znajduje zasada jego
proporcjonalnego obliczania, przewidziana w art. 56 ustawy emerytalnej.
Wyrokiem z dnia 5 lutego 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawczyni, podzielając ustalenia i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Sąd Apelacyjny wskazał, iż art. 10 ust. 1 ustawy emerytalnej pozwala na
uwzględnienie okresów pracy w gospodarstwie rolnym w zakresie niezbędnym do
uzupełnienia okresów składkowych i nieskładkowych do rozmiaru najbliższego
(kolejnego) stażu okresów składkowych i nieskładkowych w zakresie wymaganym i
koniecznym do nabycia określonych uprawnień emerytalnych. Oznacza to, że jeżeli
okresy składkowe lub nieskładkowe nie przekraczają 15 lat, to możliwe jest ich
uzupełnienie okresami wskazanymi w art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach
jedynie w celu nabycia prawa do tzw. niepełnej emerytury na podstawie art. 28 tej
3
ustawy. Natomiast, jeżeli okresy składkowe lub nieskładkowe przekraczają 15 lat,
to możliwe jest ich uzupełnienie okresami, o jakich mowa w art. 10 ust. 1 ustawy,
dla nabycia pełnych uprawnień emerytalnych (np. na podstawie art. 27 lub art. 29
ustawy). Tymczasem w sytuacji wnioskodawczyni nawet doliczenie całego
wykazanego okresu pracy w gospodarstwie rolnym do dokumentowanego okresu
składkowego i nieskładkowego nie spowodowałoby, że spełniałaby ona przesłankę
posiadania wymaganego co najmniej 20-letniego okresu składkowego i
nieskładkowego. Artykuł 15 ustawy nakazuje, by podstawę wymiaru emerytury
stanowiła przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i
rentowe lub na ubezpieczenie społeczne, a wnioskodawczyni nie opłacała składek
na ubezpieczenie emerytalne lub rentowe przez co najmniej 20 lat. Oznacza to, że
w żadnym z ustawowych wariantów nie można ustalić podstawy wymiaru jej
emerytury według reguł art. 15 ust. 6 w związku z art. 53 ust. 1 ustawy. Z kolei
przyznanie niepełnej emerytury determinuje stosowanie ograniczeń z art. 56
ustawy, które wymuszają obliczenie wysokości przysługującego świadczenia jako
części świadczenia obliczonego w myśl art. 53, ale proporcjonalnie do udziału
okresów składowych i nieskładkowych w okresie stanowiącym sumę okresów
składkowych, nieskładkowych i uwzględnionych okresów pracy w gospodarstwie
rolnym (ust. 1). Do wnioskodawczyni nie znajduje również zastosowania art. 56 ust.
3 ustawy emerytalnej, gdyż wykazane przez nią okresy pracy w gospodarstwie
rolnym po ukończeniu 16 roku życia wprawdzie obejmują okres przed 1 lipca 1977
r., ale nie mogą być uwzględnione w wysokości świadczenia, gdyż przypadają
wcześniej niż 25 lat przed ustaleniem prawa do emerytury (1 lipca 2008 r.).
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawczyni zarzuciła
naruszenie prawa materialnego, tj.: 1) art. 10 ust. 1 pkt 2, art. 27 w związku z art.
53 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przez
przyjęcie, że wnioskodawczyni spełnia jedynie warunki do nabycia emerytury na
podstawie art. 28 ustawy emerytalnej, oraz 2) naruszenie art. 2 ust. 2 Konstytucji
RP, stanowiącego, że Rzeczpospolita Polska jest państwem urzeczywistniającym
zasady sprawiedliwości społecznej, jak również naruszenie zasad współżycia
społecznego, poprzez odmówienie ubezpieczonej prawa do zaliczenia łącznego
wymiaru czasu pracy w gospodarstwie rolnym w wysokości 9 lat i 11 dni oraz 7 lat,
4
2 miesięcy i 12 dni okresów składkowych i nieskładkowych, co stanowi razem 16
lat, 2 miesiące i 23 dni okresu ubezpieczenia i zaliczenia całkowitego czasu pracy
w gospodarstwie rolnym do pełnej emerytury na podstawie art. 27 ustawy.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku oraz o uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu
pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest nieusprawiedliwiona.
Warunkiem nabycia prawa do emerytury przewidzianej w art. 27 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.,
powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach i rentach lub ustawa) jest
legitymowanie się przez ubezpieczonego będącego kobietą okresem składkowym i
nieskładkowym wynoszącym co najmniej 20 lat. Jeżeli ubezpieczona nie posiada
okresu wskazanego w art. 27, wówczas - w przypadku wykazania przez nią okresu
składkowego i nieskładkowego w łącznym rozmiarze co najmniej 15 lat -
przysługuje jej niepełna emerytura na podstawie art. 28 ustawy. Przy ustalaniu
prawa do emerytury zarówno na podstawie art. 27, jak i art. 28 ustawy o
emeryturach i rentach okresy składkowe i nieskładkowe uzupełniane są okresami
wymienionymi w art. 10 ust. 1 tej ustawy w zakresie niezbędnym do uzupełnienia
okresu wymaganego do przyznania emerytury. W judykaturze Sądu Najwyższego
przyjmuje się jednolicie, że ostatnio powołany przepis pozwala uzupełnić okresy
składkowe i nieskładkowe okresami pracy w gospodarstwie rolnym do rozmiaru
najbliższego (kolejnego) stażu okresów składkowych i nieskładkowych w zakresie
wymaganym i koniecznym do nabycia określonych uprawnień emerytalnych.
Oznacza to, że jeżeli okresy składkowe lub nieskładkowe nie przekraczają 15 lat, to
możliwe jest ich uzupełnienie okresami wskazanymi w art. 10 ust. 1 ustawy jedynie
w celu nabycia prawa do tzw. niepełnej emerytury na podstawie art. 28 ustawy o
emeryturach i rentach. Dopiero w przypadku, gdy okresy składkowe i nieskładkowe
przekraczają 15 lat, to możliwe jest ich uzupełnienie okresami, o jakich mowa w art.
10 ust. 1 ustawy, dla nabycia pełnych uprawnień emerytalnych (por. wyroki z dnia 3
grudnia 2004 r., II UK 59/04, OSNP 2005 nr 13, poz. 195; z dnia 5 września 2008 r.,
5
II UK 364/07, OSNP 2010 nr 1-2, poz. 23; z dnia 24 września 2009 r., II UK 19/09,
LEX nr 559947).
Z niekwestionowanych przez skarżącą ustaleń wynika, że wykazała ona
wyłącznie okres składkowy i podlegający uwzględnieniu okres nieskładkowy w
łącznym rozmiarze 7 lat, 2 miesięcy i 12 dni, a zatem nawet hipotetyczne
uwzględnienie całego okresu pracy w gospodarstwie rolnym (9 lat i 18 dni) nie
pozwoliłoby na osiągnięcie przez nią 20-letniego okresu uprawniającego do pełnej
emerytury na podstawie art. 27 ustawy, a jedynie okres 16 lat, 2 miesięcy i 23 dni.
Oznacza to, że zarzut naruszenia art. 27 ustawy o emeryturach i rentach jest
oczywiście bezzasadny.
Skarżąca nie kwestionuje prawidłowości ustalenia wysokości
przysługującego jej świadczenia emerytalnego, ale wywodzi, że przewidziane w art.
56 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach ograniczenie
polegające na jego obliczeniu jako części świadczenia obliczonego w myśl art. 53,
proporcjonalnie do udziału okresów składkowych i nieskładkowych w okresie
stanowiącym sumę okresów składkowych, nieskładkowych i uwzględnionych
okresów pracy w gospodarstwie rolnym, narusza zasadę sprawiedliwości
społecznej wyrażoną w art. 2 ust. 2 ustawy zasadniczej. W ocenie skarżącej,
zachowanie zgodności z tą zasadą wymaga, aby przy ustalaniu podstawy wymiaru
przysługującego jej świadczenia okres jej pracy w gospodarstwie rolnym został
zaliczony w pełnej wysokości do okresu składkowego.
Podniesiony przez skarżącą zarzut jest niewłaściwie sformułowany z tego
względu, że art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w ogóle nie zawiera ustępu
drugiego. Niezależnie od tego jest on także bezzasadny, gdyż zasady
kształtowania prawa do emerytury przysługującej z powszechnego systemu
ubezpieczeń społecznych uwzględniają wynikający z powołanej przez skarżącą
zasady konstytucyjnej postulat zachowania słusznych i sprawiedliwych proporcji
pomiędzy wielkością (wysokością) tej emerytury a stażem emerytalnym
rozumianym jako okres opłacania składki (por. uzasadnienie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 13 grudnia 2007 r., SK 37/06, OTK-A 2007 nr 11, poz. 157).
Skarżąca pomija istotną okoliczność, że w powszechnym systemie ubezpieczenia
zarówno prawo do świadczeń jak i ich wysokość są co do zasady ekwiwalentne do
6
ciężarów ponoszonych przez ubezpieczonych i płatników składek (zasada
wzajemności). Zasadę tę realizuje w pierwszym rzędzie art. 15 ustawy o
emeryturach i rentach, zgodnie z którym podstawę wymiaru emerytury stanowi
podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne (ubezpieczenia emerytalno-
rentowe) z określonych lat. Praca rolnicza pozostaje poza tym systemem i już tylko
z tego względu może być uwzględniana przy ustalaniu prawa do przysługujących z
niego świadczeń i ich wysokości wyłącznie wyjątkowo, w zakresie określonym w
ustawie o emeryturach i rentach (art. 67 ust. 1 Konstytucji RP). Dlatego w sytuacji,
gdy - jak w przypadku skarżącej - z uwagi na bardzo krótki okres podlegania
powszechnemu systemowi ubezpieczenia społecznego - nie da się ustalić w
sposób określony w art. 15 ustawy o emeryturach i rentach podstawy wymiaru
emerytury, do której prawo zostało nabyte przy uwzględnieniu okresów
wymienionych w art. 10 ust. 1 tej ustawy, świadczenie to jest obliczane z
uwzględnieniem ograniczenia wynikającego z art. 56 ust. 1. Jest to w pełni
uzasadnione, gdyż art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, zrywając z zasady
związek pomiędzy prawem do emerytury z systemu powszechnego a stażem
emerytalnym, stanowi (poprzez odesłanie do art. 56) lex specialis w stosunku do
przepisów tej ustawy określających zasady ustalania podstawy wymiaru
świadczenia oraz obliczania jego wysokości. Zawarte w tych przepisach
ograniczenia stanowią zabezpieczenie przed możliwością nadużywania regulacji
art. 10 ust.1 ustawy o emeryturach i rentach przy nabywaniu uprawnień
emerytalnych na podstawie przepisów tej ustawy.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.