Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 188/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. Ł.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 21 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 stycznia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 29 stycznia 2010 r. oddalił apelację skarżącego
od wyroku Sąd Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń z 14 maja 2009 r., który
zmienił decyzję pozwanego z 29 sierpnia 2008 r. i przyznał wnioskodawcy A. Ł.
2
prawo do emerytury na podstawie art. 29 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS (ustawy emerytalnej). Sądy pierwszej i drugiej
instancji uznały - odmiennie niż pozwany - że okres urlopu wychowawczego, z
którego ubezpieczony korzystał od 31 maja 1985 r. do 14 kwietnia 1987 r., to
szczególny okres z art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej uprawniający do wcześniejszej
emerytury na podstawie tego przepisu. Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z § 18
rozporządzenia Rady Ministrów z 17 lipca 1981 r. w sprawie urlopów
wychowawczych okresy urlopu wychowawczego w wymiarze nieprzekraczającym 6
lat należało traktować jako okres zatrudnienia w rozumieniu przepisów o
powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin oraz przepisów
o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa. Obecna regulacja nie nakazuje wyłączenia tego urlopu z okresu
podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym z tytułu pozostawania w stosunku pracy, dlatego okres urlopu
wychowawczego należy uznać za równorzędny z okresem zwykłego wykonywania
umowy o pracę (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 8 stycznia 2008 r., III
AUa 135/07, LEX nr 447171). Sąd Apelacyjny argumentację Sądu Okręgowego
uznał za trafną i dodał, że stosownie do art. 11 ust. 2 pkt 11 ustawy z 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin okresy urlopów
wychowawczych (bezpłatnych i przerw spowodowanych opieką na dzieckiem w
wieku do 4 lat - łącznie nie dłużej niż 6 lat) były równorzędne z zatrudnieniem
(uchwała Sąd Najwyższego z 30 października 1986 r., III UZP 39/86). Przyjęte
stanowisko potwierdzają aktualne regulacje z art. 1861
§ 1 i art. 1865
k.p. oraz
wspierają przepisy Konstytucji obecnej (art. 18) i poprzedniej z 1952 r. (art. 79 ust.
1).
Skarga kasacyjna zarzuciła naruszenie art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej
przez przyjęcie, że wnioskodawca nabył prawo do emerytury wobec uznania okresu
urlopu wychowawczego jako okresu podlegania ubezpieczeniu społecznemu z
tytułu pozostawania w stosunku pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Zarzut skargi jest zasadny, gdyż przepis art. 29 ustawy emerytalnej nie
uprawniał do zaliczenia wnioskodawcy urlopu wychowawczego do okresu
podlegania ubezpieczeniu społecznemu.
1. W ocenie prawa do emerytury znaczenie ma prawo obowiązujące w chwili
spełnienia warunków emerytury (art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej). Chodzi więc o
prawo obowiązujące i to, które stanowi podstawę świadczenia. Niezasadnie w
zaskarżonym wyroku przyjęto, że podstawę taką stanowi rozporządzenie z 17 lipca
1981 r. w sprawie urlopów wychowawczych, a w szczególności jego § 18, który
stanowił, że okresy urlopu wychowawczego w wymiarze nie przekraczającym 6 lat
uważa się za okres zatrudnienia w rozumieniu przepisów o powszechnym
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Rozporządzenie to już nie
obowiązuje (utraciło moc w 1996 r.) i nie mogło stanowić podstawy prawnej
wyrokowania (art. 316 § 1 k.p.c.).
Aktualna regulacja dotycząca urlopu wychowawczego zawarta jest w
kodeksie pracy (art. 186 - art. 1868
) i nie zawiera normy stanowiącej, iż okres
urlopu wychowawczego traktuje się tak jak okres zatrudnienia w rozumieniu
aktualnego ubezpieczenia emerytalnego. Jedynie przepis art. 1865
k.p. stanowi, że
okres urlopu wychowawczego, w dniu jego zakończenia, wlicza się do okresu
zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze, co wyraźnie pokazuje,
że ta ustawowa regulacja różni się od tej z § 18 rozporządzenia z 17 lipca 1981 r., a
co ważniejsze nie uprawnia tezy, że urlopy wychowawcze na podstawie
poprzedniej czy aktualnej regulacji to okresy zatrudniania w rozumieniu obecnych
przepisów emerytalnych. Rozporządzenie z 17 lipca 1981 r. w sprawie urlopów
wychowawczych miało za podstawę prawną art. 186 k.p., który w ówczesnej wersji
stanowił, że: § 1. Na wniosek pracownicy zakład pracy jest obowiązany udzielić jej
urlopu bezpłatnego w celu sprawowania opieki nad małym dzieckiem; § 2. Rada
Ministrów po porozumieniu z Centralną Radą Związków Zawodowych określi w
drodze rozporządzenia zasady udzielania urlopu bezpłatnego i zakres uprawnień
przysługujących w czasie tego urlopu. Urlop wychowawczy był bez ubezpieczenia
emerytalnego, gdyż pracownik choć pozostawał w stosunku pracy, to jednak był na
szczególnym urlopie bezpłatnym (wychowawczym), nie świadczył pracy i zakład
pracy nie opłacał składki do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Korzystający z
4
urlopu wychowawczego nie był więc traktowany tak jak podlegający ubezpieczeniu
społecznemu pracownik. Mylące było więc stwierdzenie łączone z § 18
rozporządzenia z 17 lipca 1981 r., że skoro okres urlopu wychowawczego uważany
był za okres zatrudnienia w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin, to obecnie jest to również podstawa prawna do
stwierdzenia, że okresy który ma na uwadze przepis art. 29 ust. 3 ustawy
emerytalnej obejmują uprzedni urlop wychowawczy. W okresie urlopu
wychowawczego wnioskodawcy nie były płacone składki na ubezpieczenie
społeczne i był to okres nieskładkowy (art. 4 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 października
1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent i art. 7 pkt 5 obecnej ustawy emerytalnej).
2. Powyższą regułę o stosowaniu prawa materialnego obowiązującego w
chwili spełnienia warunków prawa do emerytury akcentuje się również ze względu
na wyrok Sądu Najwyższego z 8 października 2010 r. (sygn. akt II UK 104/10), w
którym przyjęto, że okres korzystania przez pracownicę z urlopu bezpłatnego
udzielonego jej na podstawie przepisów uchwały nr 13 Rady Ministrów z dnia 14
stycznia 1972 r. w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących,
opiekujących się małymi dziećmi (M.P. Nr 5, poz. 26) oraz rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 listopada 1975 r. w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek
pracujących, opiekujących się małymi dziećmi (Dz.U. Nr 43, poz. 219) jest
okresem, podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w
stosunku pracy w rozumieniu art. 29 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Inne okresy i inne podstawy prawne urlopów bezpłatnych dla matek
pracujących opiekujących się małymi dziećmi oraz urlopu wychowawczego
pozwalają stwierdzić, że sprawa rozstrzygnięta wyrokiem Sądu Najwyższego z 8
października 2010 r. oraz objęta rozpoznawaną skargą nie są tożsame.
3. W kolegialnej ocenie składu uprawnione jest stanowisko, które zajął
uprzednio Sąd Najwyższy w wyroku z 6 marca 2009 r., w którym stwierdził, że
okres urlopu wychowawczego wykorzystanego przed dniem 1 stycznia 1999 r.
przez osobę będącą pracownikiem nie jest okresem podlegania ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy w rozumieniu art. 29 ust. 3
5
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (sygn. akt I UK 296/08, OSNP 2010 nr 19-20, poz. 244).
4. Przychylając się do powyższego stanowiska należy dodać, iż zwrot „cały
wymagany okres" w art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej oznacza staż wymagany do
emerytury określony w art. 29 ust. 1 w pkt 1 i 2 tej ustawy, a więc 30-letni bądź 35-
letni, bądź krótszy o 5 lat przy całkowitej niezdolności do pracy. Nie jest więc
uprawnione wnioskowanie (takie jak w argumentacji wskazanego wyżej wyroku
Sądu Najwyższego z 8 października 2010 r., II UK 104/10), że odwołanie się w art.
29 ust. 3 do przepisu „ust. 1 pkt 1 i 2" oznacza objęcie okresem (stażem
wymaganym do emerytury) z art. 29 ust. 3 również okresów nieskładkowych, a w
tym przypadku okresu urlopu wychowawczego, w którym nie były opłacane składki
na ubezpieczenie społeczne. Przepis art. 29 ust. 3 jest jednoznaczny co do
wyznaczonego kręgu uprawnionych, gdyż obejmuje tylko tych ubezpieczonych,
którzy „podlegali ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym z tytułu pozostawania stosunku pracy”.
Przed 1 stycznia 1999 r. korzystający z urlopów wychowawczych nie
podlegali ubezpieczeniu społecznemu. Zostali objęci ubezpieczeniem emerytalnym
i rentowym dopiero na podstawie ustawy z 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (art. 6 ust. 1 pkt 19 i art. 16 ust. 8), czyli od 1 stycznia
1999 r.
Pojęcie ubezpieczenia społecznego z art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej
nawiązuje do ustawy z 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którą ubezpieczeniu społecznemu podlegali
wszyscy pracownicy (art. 4 ust. 1) i ubezpieczenie to obejmowało przyznanie
świadczenia emerytalnego (art. 2 ust. 1). Zakłady pracy opłacały z własnych
środków składki „za okres trwania ubezpieczenia społecznego każdego
pracownika" (art. 33 ust. 1). Okres urlopu wychowawczego był jednak okresem
niewykonywania pracy (szczególnym rodzajem urlopu bezpłatnego zgodnie z
ówczesną podstawą ustawową z art. 186 k.p. dla rozporządzenia z 17 lipca 1981 r.
w sprawie urlopów wychowawczych), w którym pracownik nie świadczył pracy i nie
otrzymywał wynagrodzenia. Nie było zatem podstawy do opłacania składki na
6
ubezpieczenie społeczne za pracownika korzystającego z urlopu wychowawczego i
dlatego nie jest to okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu.
Z kolei pojęcie „ubezpieczeń emerytalnych i rentowych” z art. 29 ust. 3
ustawy emerytalnej to okres podlegania tym ubezpieczeniom od wejścia w życie
ustawy emerytalnej (art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 19 i art. 16 ust. 8
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Objęcie od tej daty (1 stycznia 1999
r.) ubezpieczeniami i opłacanie składek za osoby korzystające z urlopu
wychowawczego wskazuje na zasadniczą zmianę rodzajową, którą łączyć należy
ze składką i podleganiem ubezpieczeniom, mimo dalszego niezmienionego
charakteru urlopu wychowawczego jako szczególnego rodzaju urlopu bezpłatnego.
Właśnie ta nowa regulacja i zmiana polegająca na objęciu ubezpieczeniem i
składką jest na tyle istotna, że różni się znacznie od sytuacji poprzedniej, co nie
pozwala przyjąć, iżby przed 1 stycznia 1999 r. korzystający z urlopu
wychowawczego podlegali ubezpieczeniu społecznemu.
5. Przepisy emerytalne nie poddają się łatwo wykładni funkcjonalnej,
zwłaszcza wtedy, gdy wykładnia literalna i systemowa prowadzą do ustalenia norm
dających jednoznaczną odpowiedź. Zmiana systemu emerytalnego od 1 stycznia
1999 r. i łączone z nią ograniczanie praw do tzw. wcześniejszych emerytur również
potwierdza wymóg ścisłej wykładni przepisu art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej.
Odnosi się do pracowników, którzy wypracowali niemały staż emerytalny, w którym
podlegali ubezpieczeniu społecznemu, co łączyło się z opłacaniem składki. Zatem
nie do tych, którzy nie wykonywali pracy w zatrudnieniu i nie podlegali
ubezpieczeniu ze względu na urlop wychowawczy. Innymi słowy pojęcie podlegania
ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z art.
29 ust. 3 ustawy emerytalnej zakresowo nie pokrywa się z okresami
nieskładkowymi, a urlop wychowawczy, mimo że był okresem nieskładkowym, to
przed 1 stycznia 1999 r. nie był okresem podlegania ubezpieczeniu społecznemu.
Przeciwnego argumentu nie stanowi poszukiwanie analogi w sytuacji
żołnierzy, którym okres zasadniczej służby wojskowej judykatura zalicza do okresu
z art. 29 ust. 3 ustawy. Inna jest sytuacja faktyczna i prawna żołnierza
odbywającego zasadniczą służbę wojskową oraz korzystającego z urlopu
wychowawczego, nie tylko dlatego, że służba jest określonym obowiązkiem
7
natomiast urlop wychowawczy udzielany był i jest na wniosek, ale przede
wszystkim dlatego, że sytuację obu odróżnia sam ustawodawca na gruncie
ubezpieczeń społecznych, przyjmując, że okres służby wojskowej to okres
składkowy (art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent; art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z 17 grudnia 1998 r.), natomiast okres
urlopu wychowawczego do końca 1998 r. był okresem nieskładkowym.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.