Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 224/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z powództwa J. S.
przeciwko A-B S.A.
o odprawę emerytalną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych […] z dnia 13 maja 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną, odstępując od obciążenia powoda zwrotem
kosztów postępowania kasacyjnego na rzecz strony pozwanej.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 19 lutego 2010 r., Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych: 1) zasądził na rzecz powoda J. S. od pozwanej kwotę
25.680 zł brutto z ustawowymi odsetkami od dnia 4 czerwca 2008 r. do dnia zapłaty
2
tytułem odprawy emerytalnej, 2) umorzył postępowanie w pozostałym zakresie
(ponad kwotę 25.680 zł) oraz 3) orzekł o kosztach procesu.
Sąd Rejonowy ustalił, że u pozwanej obowiązywał od dnia 21 grudnia 2006 r.
regulamin programu dobrowolnych odejść (PDO), zgodnie z którym pracownicy
decydujący się na rozwiązanie umowy o pracę mieli otrzymać między innymi
odprawę emerytalną wypłacaną wyłącznie pracownikom uprawnionym po
rozwiązaniu stosunku pracy do świadczeń emerytalnych. Pismem z dnia 15
stycznia 2007 r. powód zwrócił się do pracodawcy o wyrażenie zgody na
rozwiązanie umowy pracę za porozumieniem stron na warunkach określonych w
regulaminie PDO. Porozumienie w sprawie rozwiązania stosunku pracy między
powodem a pozwaną zawarte w dniu 26 lutego 2007 r. przewidywało, że
rozwiązanie stosunku pracy nastąpi w dniu 31 marca 2007 r. W związku z
rozwiązaniem stosunku pracy pozwana wypłaciła powodowi świadczenia określone
w regulaminie PDO, za wyjątkiem odprawy emerytalnej. Sąd Rejonowy ustalił
ponadto, że powód nabył prawo do emerytury od dnia 1 marca 2008 r. i wnioskiem
z dnia 25 marca 2008 r. zwrócił się do pozwanej o wypłatę odprawy emerytalnej.
Wniosek ten został załatwiony odmownie.
Sąd pierwszej instancji uznał, że powód nabył uprawnienie do odprawy
emerytalnej, bowiem osiągnął wiek emerytalny w dniu 18 lutego 2008 r. Sąd zwrócił
przy tym uwagę, że regulamin PDO przewidywał prawo do odprawy emerytalnej
tym pracownikom, którzy byli uprawnieni do świadczeń emerytalnych po
rozwiązaniu stosunku pracy. Zdaniem Sądu, regulamin nie wymagał, aby przyczyną
rozwiązania stosunku pracy - dla nabycia prawa do odprawy emerytalnej - był
"zamiar automatycznego uzyskania przez pracownika emerytury". Istotny był nie
tyle zamiar pracownika przejścia na emeryturę, co faktyczny skutek sprowadzający
się do takiego przejścia. W ocenie Sądu pierwszej instancji, każdy pracownik
przechodzący na emeryturę powinien przynajmniej raz w życiu otrzymać odprawę z
tego tytułu (to świadczenie ma charakter powszechny) i dlatego powództwo
zasługiwało na uwzględnienie.
Wyrokiem z dnia 13 maja 2010 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych, w uwzględnieniu apelacji strony pozwanej od wyroku Sądu
Rejonowego, zmienił ten wyrok w punktach I, III i IV w ten sposób, że oddalił
3
powództwo oraz orzekł o kosztach postępowania odwoławczego. Sąd Okręgowy
podzielił i przyjął za własne ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, jednak
uznał, że Sąd Rejonowy dokonał błędnej wykładni przepisów prawa mających
zastosowanie w okolicznościach faktycznych sprawy. Zdaniem Sądu Okręgowego,
nietrafna była konkluzja Sądu pierwszej instancji jakoby powód był uprawniony do
otrzymania od pozwanej odprawy emerytalnej. Sąd odwoławczy nie podzielił
twierdzenia powoda, że nabył on prawo do emerytury jeszcze przed rozwiązaniem
stosunku pracy i uznał za nietrafne powołanie się w tym zakresie na wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 października 2007 r., P 10/07. Skutki tego
wyroku - co wynika z jego uzasadnienia - dotyczyły bowiem jedynie zdarzeń
przyszłych i nie mogły mieć odniesienia do zdarzeń, które już nastąpiły. Według
Sądu Okręgowego, należy przyjąć, że powód nabył uprawnienia emerytalne w dniu
1 marca 2008 r., a więc już po rozwiązaniu stosunku pracy. Skoro w sprawie nie ma
zastosowania powołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego, to trzeba rozstrzygnąć,
czy wobec rozwiązania stosunku pracy z dniem 31 marca 2007 r. i nabycia
uprawnień emerytalnych w dniu 1 marca 2008 r. przepisy regulaminu PDO były
podstawą przyznania powodowi odprawy emerytalnej. Według Sądu Okręgowego,
postanowienie regulaminu PDO, że odprawa emerytalna w wysokości ustalanej na
zasadach wynagradzania obowiązujących w dniu 15 stycznia 2007 r. należy się
pracownikom, którzy rozwiążą stosunek pracy z pozwaną w ramach PDO i którzy
będą uprawnieni do świadczeń emerytalnych po rozwiązaniu stosunku pracy, jest
regulacją szczególną wobec art. 921
k.p. Charakter tej regulacji wyraża się przede
wszystkim w tym, że dotyczy ona wysokości wypłacanego świadczenia, nie zaś
samych zasad i warunków, na jakich ono przysługuje. Znaczy to, że odprawa
emerytalna przysługiwała o tyle, o ile stosunek pracy ustał w związku z przejściem
na emeryturę. Ścisły związek pomiędzy rozwiązaniem stosunku pracy a
uprawnieniem do świadczeń emerytalnych nie może wyrażać się jedynie tym, że
pracownik nabędzie takie uprawnienia w bliżej nieokreślonej przyszłości po
rozwiązaniu stosunku pracy (w tej sprawie niemal po upływie roku). Idąc takim
tropem rozumowania należałoby bowiem konsekwentnie przyjąć, że nawet
uzyskanie przez pracownika uprawnień emerytalnych po upływie 20 lat od daty
rozwiązania stosunku pracy powinno powodować przyznanie pracownikowi
4
odprawy emerytalnej. Takie wnioskowanie byłoby oczywiście bezzasadne. Należy
zatem uznać, że powód po rozwiązaniu stosunku pracy nie był osobą "uprawnioną
do świadczeń emerytalnych", skoro takie uprawnienie nabył po upływie dłuższego
okresu (11 miesięcy). Nie zostały więc spełnione przesłanki, od których regulamin
PDO uzależniał wypłatę odprawy emerytalnej. Sąd Okręgowy uznał, że odprawa
emerytalna przewidziana w regulaminie miała dotyczyć tylko tych pracowników,
którzy bezpośrednio po rozwiązaniu stosunku pracy przechodzili na emeryturę.
Skoro takiego bezpośredniego związku nie można stwierdzić w przypadku powoda,
to zgłoszone przez niego powództwo nie zasługuje na uwzględnienie.
Od wyroku Sądu Okręgowego powód wniósł skargę kasacyjną, w której
zarzucił naruszenie: 1) art. 921
k.p. "w związku z wewnątrzzakładowym źródłem
prawa wydanym w formie Regulaminu Programu Dowolnych Odejść" wskutek
błędnego przyjęcia, że nie zachodzi związek między ustaniem stosunku pracy
powoda, a jego przejściem na emeryturę; 2) art. 183a
k.p. wskutek pominięcia przez
Sąd drugiej instancji, iż pozwana odmówiła wypłaty odprawy emerytalnej tylko
niektórym (trzem) pracownikom, podczas gdy "w zbliżonym bądź identycznym
stanie faktycznym i prawnym" innym pracownikom wypłacono odprawę emerytalną
przewidzianą w ramach PDO, w tym także pracownikom, którzy w dniu rozwiązania
umowy nie posiadali uprawnień emerytalnych; w ten sposób doszło do złamania
przez pozwaną zasady równego traktowania pracowników przy rozwiązywaniu
stosunku pracy; 3) art. 316 § 1 k.p.c. wskutek nieuwzględnienia przez Sąd
Okręgowy "nowego stanu prawnego powstałego po wydaniu wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 23 października 2007 r." i nowelizacji art. 29 ust. 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227).
W uzasadnieniu skargi powód wywiódł w szczególności, że wyrok Sądu
drugiej instancji naruszył zasadę pewności prawa oraz jednolitości orzecznictwa,
bowiem w dwóch sprawach rozpatrywanych przez Sąd Okręgowy o odprawę
emerytalną, w których stroną pozwaną był ten sam podmiot i które dotyczyły
identycznego stanu faktycznego, zapadły odmienne rozstrzygnięcia, "które
sankcjonowały dochodzone roszczenia byłych pracowników strony pozwanej".
Skarżący podkreślił ponadto, że "w świetle nowelizacji art. 29 ustawy o emeryturach
5
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych" w dniu rozwiązania stosunku
pracy powód nabył uprawnienia emerytalne, bowiem posiadał wiek emerytalny
wynoszący 64 lata oraz staż pracy powyżej 40 lat. W takich okolicznościach
faktycznych i prawnych "nie sposób zaprzeczyć powodowi prawa do odprawy
emerytalnej i to w dniu rozwiązania stosunku pracy".
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w
całości i "utrzymanie w mocy w całości" wyroku Sądu pierwszej instancji,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpatrzenia przez Sąd Okręgowy, a także o zasądzenie od strony
pozwanej na rzecz powoda kosztów postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwana wniosła o jej oddalenie w
całości z uwagi na brak uzasadnionych podstaw oraz o zasądzenie od powoda
kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga kasacyjna jest pozbawiona uzasadnionych podstaw, bowiem
wszystkie powołane w niej zarzuty są chybione.
Zgodnie z postanowieniem regulaminu PDO, w oparciu o które powód
dochodził spornego roszczenia, "pracownicy, którzy będą rozwiązywać stosunki
pracy ze Spółką w ramach PDO otrzymają (..) odprawę emerytalną wypłacaną
wyłącznie pracownikom uprawnionym po rozwiązaniu stosunku pracy do świadczeń
emerytalnych w wysokości ustalonej na zasadach wynagradzania obowiązujących
tych pracowników w dniu 15.01.2007 r.". Jest to regulacja szczególna względem
przepisów powszechnie obowiązujących (art. 921
§ 1 k.p.), bowiem zmienia
wysokość odprawy emerytalnej przez ustalenie, że będzie ona przysługiwać, nie w
wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika liczonego według zasad
obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy, lecz w
wysokości "ustalonej na zasadach wynagradzania obowiązujących tych
pracowników w dniu 15.01.2007 r.". Regulacja ta określa krąg osób nabywających
prawo do odprawy emerytalnej według zasad regulaminowych (którym będzie ona
wypłacana) jako "wyłącznie" pracowników uprawnionych po rozwiązaniu stosunku
pracy do świadczeń emerytalnych. Według brzmienia tego postanowienia (wykładni
językowej, literalnej) można twierdzić - jak czyni to powód - że odprawa emerytalna
6
przewidziana w przepisach zakładowych należy się powodowi, bowiem nabył
uprawnienie do emerytury "po rozwiązaniu stosunku pracy" w dniu 1 marca 2008 r.,
podczas gdy rozwiązanie jego stosunku pracy nastąpiło w dniu 31 marca 2007 r.
Jednak jest to wykładnia prowadząca do rezultatu niemożliwego do akceptacji
(wskazanego przez Sąd drugiej instancji), że odprawa przysługuje także
pracownikom, którzy nabyli prawo do emerytury po upływie nawet bardzo długiego
okresu po rozwiązaniu stosunku pracy. Wykładnia spornego postanowienia
regulaminowego nie może więc ograniczać się jedynie do przyjęcia prostego
brzmienia tego postanowienia, lecz wymaga analizy funkcjonalnej i systemowej,
zwłaszcza w kontekście utrwalonej interpretacji art. 921
k.p. Przede wszystkim
należy więc zważyć, że sporne postanowienie regulaminu łączy nabycie
uprawnienia do świadczenia (odprawy emerytalnej) ze ściśle określonym
zdarzeniem, to jest nabyciem przez pracownika prawa do emerytury "po
rozwiązaniu stosunku pracy". Innymi słowy, w regulaminie PDO przy ustalaniu
prawa do odprawy emerytalnej - podobnie jak w art. 921
§ 1 k.p. - zakłada się
istnienie związku pomiędzy nabyciem prawa do emerytury, a zakończeniem
stosunku pracy.
W pierwszej kolejności chodzi tu o związek czasowy, ale nie może on mieć
charakteru przypadkowego. O ile zatem przyjęcie istnienia takiego związku jest
możliwe w sytuacji, gdy pracownik spełni wszystkie przesłanki nabycia prawa do
emerytury w dniu rozwiązania stosunku pracy lub też w niedalekiej przyszłości po
tej dacie, o tyle związek taki należy wykluczyć, gdy ostatnia z przesłanek
warunkujących nabycie prawa do emerytury - co dotyczy zwłaszcza osiągnięcia
wieku emerytalnego - zostanie spełniona po upływie dłuższego czasu (por. w tym
względzie uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 1989 r., III PZP 7/89,
OSNCP 1990 nr 6, poz. 77 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 października
2004 r., I PK 694/03, OSNP 2005 nr 11, poz. 155; z dnia 4 października 2006 r., II
PK 14/06, OSNP 2007 nr 19-20, poz. 273 i z dnia 24 kwietnia 2007 r., I PK 281/06,
LEX nr 469998, w których przyjęto, że odprawa emerytalna nie przysługuje
pracownikowi, jeżeli wiek emerytalny osiągnął po rozwiązaniu stosunku pracy).
Odprawa emerytalna jest świadczeniem powszechnym, ale powszechność ta jest
realizowana w sposób wyznaczony przez konkretne przepisy (sporne
7
postanowienie regulaminu, czy art. 921
k.p.). Warunkiem nabycia tego świadczenia
jest zaistnienie związku czasowego między zakończeniem stosunku pracy a
nabyciem prawa do emerytury. Okres 11 miesięcy, jaki wystąpił pomiędzy
rozwiązaniem stosunku pracy powoda (31 marca 2007 r.) a nabyciem przez niego
prawa do emerytury (1 marca 2008 r.), nie daje podstaw do przyjęcia, że powód
przeszedł na emeryturę "w związku" z ustaniem stosunku pracy, który poprzednio
łączył go z pozwaną.
Brak związku czasowego wymaganego do nabycia prawa do odprawy
emerytalnej jest - między innymi - konsekwencją ustalenia, że powód nabył prawo
do emerytury z dniem 1 marca 2008 r. Nietrafny jest przy tym zarzut naruszenia art.
316 § 1 k.p.c. polegającego - według powoda - na pominięciu "nowego stanu
prawnego powstałego po wydaniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23
października 2007 r." i nowelizacji art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W szczególności nie można podzielić
argumentacji, że "w świetle nowelizacji" art. 29 ustawy o emeryturach i rentach
powód nabył prawo do emerytury w dniu rozwiązania stosunku pracy, bowiem
wówczas legitymował się ponadczterdziestoletnim stażem pracy i osiągnął wiek
emerytalny (64 lata). Co do zasady prawo do emerytury powstaje z dniem
spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa (art. 100 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach). Jednakże zasady nabywania prawa do emerytury na
podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (zarówno przed, jak i po
wskazywanej nowelizacji), wynikające z określonych w nim przesłanek, różnią się
od zasad nabycia prawa do "normalnej" emerytury, przy czym nie chodzi tylko o
niższy wiek emerytalny. Przesłanką nabycia prawa do emerytury na podstawie art.
29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest bowiem złożenie wniosku o to
świadczenie a więc prawo do tej emerytury nie powstaje z mocy prawa z chwilą
spełnienia przesłanek dotyczących wieku i stażu (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 5 maja 2009 r., I UK 352/08, LEX nr 513014 oraz uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2009 r., I
UZP 7/09, OSNP 2010 nr 11-12, poz. 141). Z wiążących ustaleń faktycznych
wynika, że powód złożył wniosek o emeryturę dopiero na początku 2008 r. i z tej
przyczyny pozbawione znaczenia są rozważania dotyczące skutków wyroku
8
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 października 2007 r., P 10/07 oraz nowelizacji
art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Skoro powód przed
osiągnięciem "normalnego" wieku emerytalnego 65 lat nie wystąpił z wnioskiem o
przyznanie mu emerytury na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, to nie mógł "w świetle nowelizacji art. 29 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS" nabyć prawa do tej emerytury w dniu rozwiązania stosunku pracy.
Zarzut obrazy art. 183a
k.p. jest chybiony przede wszystkim dlatego, że
oparto go na twierdzeniach faktycznych niestanowiących podstawy zaskarżonego
wyroku (art. 39813
§ 2 k.p.c.). W podstawach faktycznych wyroku Sądu
Okręgowego nie znajdujemy ustalenia, że pozwana odmówiła wypłaty odprawy
emerytalnej tylko trzem pracownikom (w tym powodowi), podczas gdy "w zbliżonym
bądź identycznym stanie faktycznym i prawnym" innym pracownikom wypłaciła
odprawę emerytalną przewidzianą w regulaminie PDO, w tym także pracownikom,
którzy w dniu rozwiązania umowy, nie posiadali uprawnień emerytalnych. Poza tym,
do złamania zasady równego traktowania pracowników mogłoby dojść tylko
wówczas, gdyby powód spełnił przesłanki nabycia prawa do odprawy, lecz jej nie
otrzymał, podczas gdy inni pracownicy taką odprawę otrzymali.
Mając na względzie powołane okoliczności, Sąd Najwyższy oddalił skargę
kasacyjną na podstawie art. 39814
k.p.c. i odstąpił od obciążenia powoda
obowiązkiem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego na rzecz strony pozwanej
na mocy art. 102 k.p.c.